Þjóðviljinn - 30.03.1958, Blaðsíða 3

I ■’»
Sunnudagur 30. marz 1958 — ÞJQÐVILJINN — (3
vetur. Sumir hafa einnig að vinna önnur ung stúlka,
sent þeim heil orðasöfn. Guðrún Magnúsdóttir, sem
Sagði hann, að í talmálinu einnig leggur stund á íslenzk
lifði enn fjöldi orða, sem fræði. Hún var að raða seðl-
aldrei hefðu vérið skráð á um í Orðabók Sigfúsar
bækur, og væru þessar upp- iBlöndals. En það er víst ekki
lýsingar almennings þvi mjög á hverjum degi, sem þeir hafa
mikils virði. Á þennan hátt svona góða gesti, orðabókar-
fengist einnig vitneskja urn menn, enda voru þeir í sól-
mismunandi merkingu . og skinsskapi.
notkun orða í ýmsum hlut- Dr. Jakob sagði, að margir
um landsins. Hins vegar útlendir fræðimenn hefðu
skortir bæði-fé og starfskrafta einnig leitað til þeirra, bæði
til þess að vinna skipulega að bréflega og munnlega, og
þessari söfnun. ýmsar ritgerðir hefðu verið
Hvenær verður hafizt handa skrifaðar, er sæktu efni í
um útgáfu bókarinnar? orðasafnið. Sömuleiðis hefði
Enginn er farinn að hugsa t.d. prófessor Halldór Hall-
Starfsmenn orðabókarinnar við vinnu sína: Ásgeir Blöndal Magnússon (til vinstri), dr. Jakob Bene- fyrir því ennþá. Sjálf orða- dórsson fengið þar mikið af
diktsson (í miðið) og Jón A ðalsteinn Jónsson (til hægri). söfnunin mun enn taka mörg heimildum til doktorsritgerð-
ar sinnar.
Orðabók íslenzkrar
Við Islendingar erum stolt-
ir af tungu okkar og tölum
oft um það með nokkru yf-
irlæti, hversu vel forfeðr-
unum tókst um aldaraðir
að varðveita hana lítt-
breytta á meðan frænd-
þjóðir okkar, er eitt sinn
töluðu sama mál og við,
glötuðu og breyttu svo
tungutaki sinu, að þær
skilja ekki lengur hina
sameiginlegu frumtungu
fremur en hebresku. Hitt
látum við gjarnan liggja í
þagnargildi, að síðustu öld-
ina höfum við a. m. k. að
einu leyti revnzt miklir
eftirbátar frændþjóðanna í
ræktarsemi við tunguna.
Þær hafa allar samið og
gefið út fullkomnar orða-
bækur yfir mál sín, margra
binda verk, er kostað hafa
áratuga starf og mikið fé.
Slík orðabók íslenzkrar
tungU er hins vegar engin
til ennbá, — en að henni
er unnið, og það starf er
þess vert, að því sé meiri
gaumur gefinn en gert hef-
! ur verið.
Síðastliðinn föstudag lagði
ég leið mína upp á efstu hæð
í Háskólanum þeirra erinda,
að leita mér fræðslu um Orða-
bók Háskóla íslands, en hún
er þar til húsa í þremur litl-
um, samliggjandi stofum í
norðvestur hoi’ni byggingar-
innar.
Dr. Jakob Benediktsson,
forstöðumaður orðabókarinn-
ar, tók erindi mínu vel og
leysti góðfúslega úr öllum
spurningum mínum, þótt ekki
væri alltaf fróðlega spurt.
Einnig sýndi hann rnér hvern-
ig verkið er unnið og þann á-
vöxt, sem það þegar hefur bor-
ið, — fj'ilmarga kassa fulla
af seðlum, sem orðin eru
skráð á ásamt tilvitnunum í
þær bækur, sem þau eru tek-
in úr.
Auk dr. Jakobs eru tveir
aðrir fastir starfsmenn við
orðabókina, þeir Ásgeir BlÖn-
dal Magnússon,- kand. mag.,
og Jón Aðalsteinn Jónsson,
kand. mag. Voru þeir. báðir
að vinna þarna. Fjórði maður-
inn, sem þama vinnur að
staðaldri, Árni Böðvarsson,
kand. mag,, var hins vegar
fjarstaddur. Hann er að safna
orðum úr nútímamáli í við-
bótarbindi við Orðabók Sigfús-
ar Blöndals, en það orðasafn
verður svo síðar notað við
samningu stóru orðabókarinn-
ar.
Hvenær hófst vinnan við
orðabókina ? spyr ég dr.
Jakob fyrst.
Árni Kristjánsson, kand.
mag., nú menntaskólakennari
á Akureyri, byrjaði að vinna
við orðasöfnun á vegum Há-
skólans veturinn 1944—’45,
en árið 1947 komst fast form
á starfið. Það ár veitti Alþingi
fasta fjárveitingu til verksins
á f járlögum og vorum við þrír
ráðnir að orðabókinni, Árni.
Ásgeir Blöndal Magnússon og
ég. Árni lét af störfum við
orðabókina árið 1952 og var
Jón Aðalsteinn ráðinn í hans
stað litlu síðar.
I orðabókamefnd hafa þeir
verið frá upphafi prófessor
Alexander Jóhannesson, for-
maður, en liann var aðal-
hvatamaður þess, að verkið
var hafið, prófessor Þorkeb
Jóhannesson og prófessor Ein-
ar Ólafur Sveinsson.
Ég renni augum yfir kassa-
raðirnar, sem þekja næstum
heilan vegg, og spyr: Hvað
eruð þið búnir að skrá
marga seðla?
Nú munu komnir í safnið
j/fir 600.000 seðlar.
Ja, það er margur seðill-
inn hugsa ég og spyr, hvort
þeir hafi skráð þetta allt
sjálfir. Því neitar dr. Jakob.
Við lesum bækurnar yfir
og merkjum við orðin, sem
upp á að taka. Síðan hafa
bæði stúdentar í íslenzkum
fræðum og aðrir skrifað þau
á seðlana ásamt tilvitnunum.
Það er fjöldi manns, sem hef-
ur unnið að þessu bæði í sjálf-
böðavinnu og fyrir lítilsháttar
borgún.
Hvernig er háttað vali
þeirra bóka, sem orðteknar
eru?
Það eru orðteknar allar
prentaðar, islenzkar bækur
frá Nýja testamenti Odds
Gottskálkssonar 1540 til miðr-
ar 19. aldar. Er einungis fátt
eitt eftir óoi’ðtekið af bókum
frá þessu tímabili. Eftir þann
tíma hafa komið út svo marg-
ar bækur, að ekki er hægt að
orðtaka þær allar, og verður
því að velja úr þeim. Er enn
mikið óunnið við þá orðtöku.
Ég inni dr. Jákob eftir því,
hvort þeir orðtaki ekki hand-
rit líka, en hann tjáir mér,
að handritin frá þessum tíma
séu svo mörg, að ekki sé vinn-
andi vegur að orðtaka þau.
Einnig eru til svo margar
gerðir af sumum ritum, að
erfitt væri að velja, hverja
þeiri’a ætti að orðtaka. Einu
handritin, sem þeir hafa orð-
tekið, eru orðasöfn, öll, sem
til eru í söfnum hér á landi.
í erlendum söfnum eru hins
vegar mörg óorðtekin orða-
söfn og er þar mest um vert
orðabók Grunnavíkur-Jóns.
Er orðasöfnuninni að verða,
lokið ?
ár með sámá starfsliði, og úr-
vinnslan eða ritstjóm bókar-
innar mun taka álíka langan
tíma og söfnunin. Otgáfa svip-
aðra orðabóka erlendis hefur
tekið áratugi. Annars er
þétta fj'rst og fremst spurnin
um fjárveitingu, því að starfs-
liðið þarf að auka, ef verkinu
á að miða hraðar áfram, en
hingað til liefur aðeins verið
unnt að halda í horfinu, þótt
fjárveiting Alþingis hafi
hækkað nokkuð. — Upp-
haflega kostaði Sáttmálasjóð-
ur verkið að hálfu, en nú nær
framlag hans ekki svo miklum
hluta sökum breytts verðlags.
Dr. Jakob Benediktsson að leita í seðlakassa. Á myndinni sést að
eins hluti af kössunum, sem seðlasafnið er geymt í.
Nei, það er geysimikið verk
eftir ennþá við að orðtaka
bókmenntir síðustu 100 ára.
Árni B"ðvarsson hefur þó ein-
vörðungu orðtekið bækur frá
síðustu 30 árum, og í Orða-
bók Sigfúsar Blöndals eru
mest ox-ð úr bókmenntum
tímabilsins frá 1850—1920.
Ég spyr dr. Jakob, hvort
þeir hafi safnað orðum með
öðrnm hætti en af bókum. Og
hann segir mér, að þeim hafi
verið sendur fjöldi orða víðs-
vegar að af landinu. Sýndi
hann mér þrjá kassa með um
7-8 þúsund seðlum, er þeim
höfðu borizt m. a. gegnum út-
varpsþætti þá um íslenzkt
Hefur ekki þegar orðið mik-
ið gagn að þessu verki ?
Jú, það er óhætt að segja,
að verkið hefur þegar orðið
að miklu liði og er farið að
ganga inn í starf Háskólans.
Baaði prófessorar og nemend-
ur í íslenzkum fræðum hafa
haft mikil not af orðasafn-
inu. Hafa ófáir nemendur sótt
i það heimildir til prófritgerða
sinna og stundum xuinið þær
hér að meira eða minna leyti.
Og ég sá, að dr. Jakob
hafði lög að mæla, þ\i að
þarna sat ung stúlka, Sól-
veig Kolbeinsdóttir að nafni,
og vai' aö grúska í seðla-
kössum í sambandi við kandí-
mál, er þeir orðabókarmenn datsgróf^ritgerð sína í íslenzk-
hafa séð um siðastliðna tvo um fræðum. Þama var lika
Hvernig er það, á ekki orða-
bókin að taka líka til forn-
málsins, þótt einvörðungu
sé safnað til hennar orðum
úr prentuðum bókum eftir
1540?
Jú, nú er verið að gera í
Kaupmannahöfn orðabók yfir
fornmálið, er nær til þess tíma.
Orðtöku til þeirrar bókar er
nú í þann veginn að ljúka,
og mun fyrsta bindi hemiar
sennilega verða gefið út inn-
an fárra ára. Verður hún því
væntanlega öll komin út á
undan þessari. Er ætlunin að
taka eftir henni öll orð úr
fornmálinu án frekari tilvitn-
ana 1 önnur rit og nota hana
þannig sem heimild að því er
það varðar.
Er nokkuð hægt að gizka á,
hvað þessi orðabók muni
verða mörg bindi ?
Nei, það fer eftir því, hvað
mikið yrði tekið upp í hana
af dæmum, til skýringar ein-
stökum orðum. En það er
aftur spurning um fjárveit-
ingu, hversu mikið er hægt
að vanda til bókarinnar.
Æskilegast væri, að hún yrði
sem fullkomnust og hægt
væri að taka næg dæmi til
þess að sýna glöggt merk-
ingu og málfræðilega notk-
un orðanna. Svona bók verð-
ur ekki gefin út nema einu
sinni.
Hafið þið orðtekið ákveðin
rit nákvæmar heldur en önn-
ur ?
Já, við höfum orðtekið ná-
kvæmlega mörg bókmennta-
verk, einkum ýmissa meiri-
háttar höfunda, svo að verða
mætti að gagni við rannsókn
á verkum þeirra, t.d. eigum
við mjög stórt orðasafn úr
Guðbrandarbibliu, gott safn
úr Lærdómslistafélagsritun-
um, ritum Jónasar Hallgríms-
sonar, Jóns á Bægisá, Egg-
erts Olafssonar og Hallgríms
Péturssonar. Það em ekki
mörg orð hjá honum, sem
liafa farið fram hjá okkur.
En hvað um daglegt tal-
mál?
Það er mikið vandanaál,
hversu mikið er óprentað af
ritum frá 17. og 18. öld og
eklti rejmzt unnt að orðtaka
önnur handrit en orðasöfn.
Á síðari árum hefur að vísu
verið prentað nokkuð af rit-
um frá þessum öldum, en það
er hverfandi hjá því, sem ó-
prentað er. Og það, sem
prentað er af þessum bók-
menntun, er ákaflega einhæft,
að langmestu guðfræðirit.
Orðasafnið frá þessum tímum
gefur því ekki eins aíhliða
mynd af málinu og æskilegt
Framhald á 5. síðu.