Þjóðviljinn - 10.09.1958, Blaðsíða 7

— Miðvikudagur 10. september 1958 — ÞJÓÐVILJINN___(7
Bjarni Benediktsson frá Hofteigi:
UPPKASTIÐ 1908
AÐDRAGANDI OG EFNI
í dag er liðin hálf öld,
síðan frækilegasti kosninga-
sig-ur íslenzkrar stjórnmála-
sögu var unninn — sigurinn
yfir Uppkastinu í almennurn
þingkósningum 10. september
1908, þegar fyrrverandi meiri-
hlutaflokkur hlaut aðeins níu
þingmenn kjörna af 34 sam-
tals. Islendingar hafa löng-
um síðan verið stoltir af þeim
kosningaúrslitum; það hefur
stundum verið vitnað til
frammistöðu þeirra þennan
dag, þegar nokkurs hefur
þótt við þurfa til að brýna
skap þjóðarinnar. Uppkastið
hefur orðið skuggalegt skjal ;
vitund Islendinga; en líklega
vefðist æðimörgum tunga um
tönn, ef þeir væru beðnir að
rekja greinar þess eða lýsa
ágreiningsefnum í kosninga-
hríðirini 1908. Það virðist því
ekki alla til fundið að lýsa
þeim nokkrum orðum í til-
efni afmælisins. En ekkert
efni ;skilst til hlítar annar-
staðar en i sögulegu sam-
hengi sinu, og verður því að
líta ennþá lengra um jöxl í
upphafi þessa máls.
1 frumvarpi því um heima-
stjórh, sem lagt var fyrir Al-
þingi 1902 og samþykkt þar í
einu hljóði, stóð skýrum
stöfum að ráðherra Islands
skyldi bera sérmál landsins
upp fyrir konungi „í ríkis-
ráðinu". Ákvæði um uppburð
íslenzkra sérmála í ríkisráði
Dana hafði lengi verið Is-
lendingum mikill þyrnir í
augum; þeim virtist þiað við-
urkenning þess, að sérmál
þeirra væru einnig dönsk mál-
efni. Það var ein höfuðrök-
semdin gegn Valtýskunni, ár-
in 1897—1901, að hún gerði
ráð fyrir óbreyttu ástandi um
þetta atriði: að ráðgjafi flytti
sépnál landsins í ríkisráðinu.
En 1902 þótti þingmönnum
svo mikilvægt að fá ráðherra
búsettan á íslandi, að þeim
virtist ríkisráðsákvæðið að-
eins lítill ljóður á góðu ráði
— og samþykktu frumvarpið
einróma, eins og sagt var. En
áður sú samþykkt væri gerð,
hófst andspyrnuhreyfing gegn
ríkisráðsákvæðinu. Hafði Ein-
ar Benediktsson forustu um
hana fyrsta sprettinn og
beitti sér fyrir opinberum
-andmælafundi í öndverðum
ágústmánuði 1902. Fundur-
inn skoraði á þingmenn að
nema úr frumvarpinu orðin
„í ríkisráðinu". Samskonar á-
lyktanir bárust þeim úr fleiri
áttum, en þeir skelltu skoll-
eyrum víð þeim öllum. Land-
varnarsamtökin voru síðan
stofnuð upp úr þessum
ágreiningi. Tvö blöð þeirra,
Dandv"rn og Ingólfur, hlupu
af stokkunum upp úr ára-
mótum 1902—1903. Landvörn
entist að vísu ekki nema
skamma stund, en Ingólfur
varð höfuðmálgagn flokksins
— vel ritað og áhrifamikið
blað. Ritstjóri Ingólfs fyrstu
tvö árin var Bjarni Jónsson
frá Vogi, en þá tók við Bene-
dikt Sveinsson yngri. í marz-
mánuði 1907 gerðist Ari
Jónsson (Arnalds) meðrit-
stjóri blaðsins.
Heimastjórnarfrumvarpið var
endursamþykkt á þinginu
1903 — með einu gagnat-
kvæði. Sá sem stóð þar einn
Fyrri
hluti
uppi var þingmaður Barð-
strendinga: séra Sigurður
Jensson í Flatey, bróðurson-
ur Jóns forseta. Það var rík-
ráðsákvæðið, sem stýrði hendi
hans. En þó Landvarnarmenn
ynnu þannig ekki á í fyrstu
lotu, héldu þeir ótrauðir á-
fram baráttunni og mörkuðu
sér bráðlega þá stefnu að
Island yrði „frjálst og óháð
sambandsland Danmerkur" —
það sem síðar nefndist
„frjálst og fullvalda ríki í
konungssambandi við Dan-
mörku"; en með þeim heyrð-
ust þó löngum ýmsar raddir,
að alger skilnaður landanna
væri framtíðarmiðið.
Veturinn 1906 gerðust þau
tíðindi að hinn nýi konungur
Islendinga og Dana, Friðrik
VIII, bauð íslenzkum alþing-
ismönnum heim til Danmerk-
ur á komanda sumri. Nær all-
ir þingmenn fóru þessa för. X
ferðarlok báru allir alþingis-
menn sameiginlega fram þá
ósk við ríkisþingmenn, fyrir
frumkvæði Skúla Thoroddsens
að samin yrðu ný lög um
samband íslands og Danmerk--
ur. Skyldi nefnd manna, er
kosin yrði af hvoru þingi um
sig, semja lögin; og kæmu
þau í stað stöðulaganna frá
1871. Alþingismenn báru enn
fram nokkrar óskir í 'sam-
einingu; en að lokum mælt-
ist Skúli Thoroddsen sérstak-
lega til þess, að íslenzk sér-
mál yrðu framvegis ekki borin
upp í ríkisráðinu. Þar er
skemmst af að segja, að ósk
alþingismanna um skipun
nefndar til að semja uppkast
að nýjum l"gum um sambamd
Islands og Danmerkur var
veitt; og var svo ráð fyrir
gert, að hún tæki til starfa,
áður mjög langir tímar liðu.
En nú áttu Islendingar eft-
ir að marka sér ljósa stöðu,
áður samningar hæfust —
gera sér fulla grein fyrir því
hvað þeir vildu, ákveða hvers
þeir skyldu krefjast, hvað
þeir gætu fallizt á. Hinn 13.
ágúst 1906 ritaði Bjarni frá
Vogi grein í Ingólf, þar serrt
hann túlkaði þá frumkröfu
Landvarnarmanna að Island
yrði skýrgreint í væntanlegu
frumvarpi sem sambandsland
Danmerkur með fullu drott-
invaldi „yfir öllum sínum
málum". Um haustið gáfu
ritstjórar sex blaða út svo-
nefnt Blaðamannaávarp, þar
sem þeir lýstu því yfir að þ'eir
vildu „styðja að því, að á-
kveðin verði staða Islands
gagnvart Danmerkurríki, svo
sem hér segir: — Island skal
vera frjálst sambandsland við
Danmörku, og skal með sam-
bandslögunum, er ísland tek-
ur óháðan þátt í, kveðið á um
það, hver málefni Islands
hljóti eftir ástæðum landsins
að vera sameiginleg mál þess
og ríkisins. I öllum öðrum
málum skulu Islendingar vera
einráðir með konungi um lög-
gjrf sína og stjórn, og verð;
þau mál ekki borin upp fyrir
konungi í rikisráði Dana".
Ritstjórarnir voru þessir:
Benedikt Sveinsson, Ingólf i;
Björn Jónsson, IsafoH; Ein-
ar Hjörleifsson (Kvaran),
Fjallkonunni; Hannes Þor-
steinsson, Þ jóðólfi; Sigurður
Hjörleif sson, Norðurlandi;
Skúli Thoroddsen, Þjóðvilj-
anum. Benedikt Sveinsson
segir í eftirmælum sínum um
Bjarna frá Vogi, í Andvara
1927, að Einar Benediktsson
hafi átt drýgstan þátt í
Ari Jónsson flutti opinber-
lega tillögu um þjóðfund
á Þingvöllum sumarið
1907, sem lýsti yfir „vilja
pjóðarinnar í sjálfstœðis-
máli hennar".
„Þennan dag fyrir hálfri öld lifðu íslendingar eina af
sínum stóru stundum, og hetja hennar var
Skúli Thoroddsen".
Af baráttu Einars Bene-
diktssonar gegn ríkisráðs-
ákvæ&i heimastjórnar-
fmmvarpsins 1902 hófst
landvarnarhreyfingin, sem
mótaði mjög sjálfstœðis-
baráttuna heilan áratug.
samningu Blaðamannaávarps-
ins; og hafði hann „milli-
göngu meðal blaðamanna".
I blaði Landvarnarmanna,
Ingólfi, kom sú tillaga fram
7. marz 1907, í grein eftir
Ara Jónsson, að haldinn yrði
„þjóðfundur" á Þingvöllum
þá um sumarið; en áður hafði
hugmyndin verið rædd manna
milli. Það varð síðan að ráði
að þeir fimm áðurnefndra rit-
stjóra, er enn stýrðu blöðum,
ásamt Einari Arnórssyni sem
tekið hafði við Fjallkonunni
af Einari Hjörleifssyni,
skyldu boða til Þingvallafund-
ar í júnílok; „og hugsum vér
oss aðalhlutverk fundarins
það, að láta uppi og lýsa yfir
vilja þjóðarinnar í s.jálfstæð-
ismáli hennar". Niðurstöður
fundarins skyldu verða vegar-
nesti íslenzku fulltrúanna í
viðræðum við fulltrúa ríkis-
þingsins í fyrirhugaðri sam-
bandslaganefnd. Fundurinn
gerði þá kröfu að sáttmáli um
gagnkvæma afstöðu landanna
yrði gerður á þeim grund-
velli einum að ísland væri
„frjálst land í konungssam-
bandi við Danmörku, með
fullu jafnrétti og fullu valdi
yfir öllum sínum málum". Ef
samningar tækjust ekki á
þessum grundvelli, taldi
fundurinn „eigi annað fyrir
höndum en skilnað land-
anna . . . ." Samþykktin
markaðijt þannig í höfuð-
greinum af þeirri stefnu, sem
Landvarnarmenn höfðu löng-
um haldið fram.
Nú kom Friðrik VIII i
heimsókn til íslands í júlílok
1907; og var hann ekki fyrr
búinn að láta bugta fyrir sér
á hafnarbakkanum en hann
skipaði fyrirhugaða nefnd til
að semja um samband land-
anna. Áttu sæti í henni 13
Danir og sjö Islendingar. Þeir
voru þessir: Hannes Hafstein,
Jón Magnússon, Lárus H.
Bjarnason og Steingrímur
Jónsson úr Heimastjórnar-
flokknum; en Jóhannes Jó-
hannesson, Skúli Thoroddsen
og Stefán Stefánsson úr
Þjóðræðisflokknum — on svo
hafði hinn gamli a'-^stöðu-
flokkur Heimastjórnarmanna
nefnzt frá 1905. Eftir Þing-
vallafundinn dró mjög sam-
an með Landvamarrii'nnum
og Þjóðræðisflokki; og voru
þeir löngu síðan I^allaðir
einu nafni Sjálfstæðismenn,
þó í tveimur flokkum væru.
Þingflokkur Þjóðræðismanna
samdi sérstakt erindisbréf
handa fulltrúum sínum í sam-
bandsnefndinni. I bréfinu var-
mörkuð sú afstaða, sem þeir
skyldu fylgja í umræðunum
við fulltrúa ríkisþingsins. Þvi
var sérstaklega lýst yfir, að
Islard væri frjálst sambands-
land Danmerkur með fullveldi
yfir málum sínum öllum. Þ5
mætti fela Dönum að annast
ýms mál í umboði íslendinga
— „meðan um semur".
Nefndin tók til starfa i
Kaupmannahöfn um mánaða-
mótin febrúar—marz 1908.
Hún lauk störfum í öndverð-
um maí um vorið — onr höfðu
þá allir nefndarmenn, ís'^nzk-
ir og danskir, að Skúla ^hor-
oddsen einum undansk:'. '"ni,
orðið ásáttir um „Uppkr-t a5
Ií"gum um ríkisréttarsamb^nd
Danmerkur og Islands", w.ng
og frumvarpið hét f'illti
nafni. Það var í 10 gr"i"nm.
I þeirrKfyrstu var tekið fram
að ísland væri „frjálst o"
sjálfstætt land, er eigi 'í">r&-
ur af hendi látið .... P^n-
mörk og Island eru þH^ í
ríkjasambandi, er npcnist
ve'di Danakonungs". t S.
grein voru talin samei"-'^^^
mál landanna í átta lir\»m.
Meðal þeirra voru utarrikis-
málefni og „hervarnir A sj<>-
og landi '...." I 5. grein vsft
sagt að Danir nytu .iaf^rétt-
is við íslendinga á IslanrK og
Islendingar við Dani i Dan-
mörku — og í grem:nr.i
tryggðu Danir sér rHní-r
jafnrétti á við Islendi'i"- tíl
Framhald á 10. síðu.