Þjóðviljinn - 12.09.1958, Blaðsíða 7

Föstudagur 12. september 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Bjarni Benediktsson frá Hofteigi:
UPPKASTIÐ 1908
ANDM'ÆLI OG AFDRIF
Síðari hluti
Bjami frá Vogi sigldi til
Kaupmannahafnar í marzmán-
uði 1908, en Ari Jónsson
nokkrum vikum síðar. Fóru
þeir báðir utan að tilhlutan
Landvamarmanna, og var
þeim ætlað að hafa gætur á
störfum millilandanefndarinn-
ar. Ætli Bjarni hafi ekki ein-
mitt reynzt Skúla traustur
bak’nj&rl í viðureigninni við
hina nefndarmennina 19? Hann
sendi blaðinu Ingólfi skeyti
jafnskjótt og nefndin lauk
störfum — í þeim hástillta tóni
sem honum var laginn: „Upp
með fánanri! Ótíðindi!" Hélt
hann síðan bráðlega heimleið-
is, kom við land á Austíjöfð-
um, sigldi þaðan norður um
land áleiðis til Reykjavikur
og hélt marga fundi um ávirð-
ingar Uppkastsins meðan skip-
ið stóð við í höfnum. Ari Jóns-
son hélt með öðru skipi beina
leið til Reykjavíkur. Þegar
heim kom fólu Landvamar- og
Þjóðræðismenn honum og Ein-
ari Hjöi'leifssyni að semja at-
hugasemdir við Uppkastið, en
flokkarnir dreifðu frumvarpinu
og gagnrýni þeirra félaga um
landið af mestu skyndingu. Á-
tökin um Uppkastið hófust í
mailok og stóðu sleitulaust
fram á kjördag, 10. september.
Andstæðjngar Uppkastsins
gagnrýndu meira og minna
flestar greinar þess — og byrj-
uðu á nafninu. Þeir fettu jafn-
vel fingur út í þýðingu ís-
lenzka textans, og ekki að
raunalausu: þýðendumir
reyndu á nokkrum stöðum að
gylla hann um efni fram.
Einari Iljörleifssyni þótti ís-
lendingum stofnað í liætíu
með liemaðarsamneyti við er-
lent ríki.
Gagnrýni Sjálfstæðismanna
beindist meðal annars að því,
að samkvæmt 1. grein gæti ís-
land ekki talizt fullveðja ríki;
rikjasambundið hét til dæmis
eftir frumvarpinu „veldi Dana-
konungs" — á dönsku: „det
samlede danske Rige“. Þá lá
5. greinin, um jafnrétti Dana
og íslendinga í hvoru landi um
sig, undir þungri gagnrýni.
Það hefði litla þýðmgu fyrir
hina fámennu þjóð íslendinga
að njóta jafnréttis við Dani í
Danmörku; en okkur gæti
reynzt stórháskalegt að gefa
margfalt fjölmennari þjóð jöfn
tækifæri og okkur sjálfum til
að stunda atvinnu og stofna
fyrirtæki hér á landi. Það væri
að minnsta kosti fræðilegur
möguleiki að Danir legðu ís-
land blátt áfram undir sig með
þeim hætti — þegjandi og
hljóðalaust. Þannig mætti
rekja gagnrýnina lið fyrir lið.
En um eitt ákvæði frumvarps-
ins var rætt og dei-lt og ritað
miklu meira en öll önnur —-
það ákvæði 9. greinar að her-
varnir og utanríkismál skyldu
vera sameiginleg mál íslend-
inga og Dana um aldur og ævi,
óuppsegjanleg af íslands hálfu.
Samkvæmt frumvarpinu gæt-
um við aldrei fengið umráð
þessara mála, nema með
hættulegu samningsrofi — eða
þá að Dönum þóknaðist af góð-
fýsi sinni að afhenda okkur
þau einhvemtíma í óræðri
framtíð. Það er vert að staldra
við þetta atriði um stund og
reyna að gera fyrir því sem
allra ljósasta grein.
f 3. grein Uppkastsins voru
talin sameiginleg mál íslend-
inga og Dana — átta mála-
flokkar. „1. Konungsmata,
borðfé ættmenna konungs og
önnur gjöld til konungsættar-
innar“. Það var hin lögfræði-
lega orðun þess, að ísland væri
i konungssambandi við Dan-
mörku. Andstæðingum Upp-
kastsins kom ekki í hug að
hrófla við þessu ákvæði, ef
þeir fengju vilja sínum fram-
gengt að öðru leyti. „2. Utan-
ríkismálefni; enginn þjóða-
sámningur, er snertir ísland
sérstaklega, skal þó gilda fyrir
ísland, nema rétt stjórnarvöld
íslenzk samþykki". Hér bar ís-
lenzka textanum ekki fyllilega
saman við danska textann.
„Samþykki“ stóð fyrir „Med-
virkning“ á dönskunni, „3. Her-
varnir á sjó og landi ásamt
gunnfána, sbr. þó 57. grein
stjórnarskrárinnar frá 5. janú-
ar 1874“; en þar var tekið
fram, að sérhver vopnfær mað-
ur væri skyldur að taka þátt
í vörn landsins. Níunda grein
taldi síðan þá málaflokka, sem
uppsegjanlegir væru — þá „er
ræðir um í 4., 5., 6., 7. og 8.
tölulið 3. greinar .....“ Hinir
þrír: konungssamband, utan-
ríkismál og hervarnir voru sem
sagt óuppsegjanlegir.
Við sáum í fyrri hluta þess-
arar greinar hver voru frum-
rök Skúla Thoroddsens fyrir
því að ísland væri ekki full-
veðja riki samkvæmt frum-
varpinu: að „utanríkismálefni
og hervarnir á sjó og landi eru
undanskilin uppsögn þeirri,
sem 9. grein heimilar .........“
Hann hlaut að snúast gegn
írumvarpi, er fæli í sér því-
líkt ákvæði; en hann hafði
einnig önnur svör á reiðum
höndum til skýringar afstöðu
sinni. í erindisbréfi Þjóðræð-
isflokksins til fulltrúa sinna í
millilandanefndinni var það
tekið fram að fe!a mætti Dön-
um að fara með „ýmis mál
fyrir íslands hönd, meðan um
semur ......“ Skúli taldi sig
vitaskuld bundinn af þessu
bréfi; en hið þögla ákvæði 9
greinar: að utanríkismálefni
og hervarnir væru óuppsegjan-
leg æpti á fyrirmæli þess. Dan-
ir önnuðust ekki þessa mála-
flokka í umboði íslendinga
meðan báðum þjóðunum semdi
um það, heldur um aldur og
Þorsteinn Eiiingsson;
„ .... margir ágætustu menn
þjóðanna munu bæði skilja
það og meta, að vér viljum
ekki eiga vopn og ekki sjá
þau .............. “
ævi — hvort sem Islendingum
likaði betur eða verr.
En Skúli hugsaði um fleira
en fullveldi landsins í þrengsta
skilningi. Honum stóð líka
stuggur af því að Danir færu
að brölta með her á landi hér,
upp á sitt eindæmi; koma upp
víggirðingum og vopnabúrum,
ef þeim byði svo við að horfa.
Þessvegna lagði hann til að
ekki mætti gera „herskapar-
ráðstafanir" á íslandi án sam-
þykkis íslenzkra stjórnarvalda;
og hann vildj láta freista þess
að fá friðtryggingu landsins
viðurkennda að alþjóðalögum.
Það heitir nú á dögum friðlýs-
ing. Þeir Ari Jónsson og Einar
Hjörleifsson lögðu þvílíka á-
herzlu á ákvæðið um utanríkis-
og heymálin í áðurnefndum at-
hugasemdum sínum, að kaflinn
um þau var meira en þriðjung-
ur þeirra að lengd. Það er við
hæfi að birta hér meginmál
kaflans — í trausti þess að
Morgunblaðið fari nú ekki að
stimpla þá Einar og Ara
smurða Moskvuagenta þar ó
himinhæð. Þeir sögðu í upp-
hafi að við gætum ekki náð
umráðum yfir utanríkismálum
okkar „með öðru móti en ann-
aðhvort samþykki Dana eða
samningsrafi“. Þeir töldu að
samþykki Dana kæmi aldrei til
greina, og þeim leizt ekki held-
Björn Jónsson: Eg þarf ekki
að sofa lengi; ég sef svo hralt.
ur á síðari kos-tinn: „Ve-rði lit-
ið á landið sem sjálfstætt ríki,
gæti samningsrof orðið talið
réttmætt ófriðarefni. En verði
litið á oss. sem ríkishluta,
mjmdi yfirþjóðin þykja eiga
rétt á að fara með samnings-
rofið sem innanríkisóhlýðni . .“
Síðan véku þeir að hermál-
unum. Með 3. lið „gerum vér
hervarnir Dana að sameigin-
legu máli og gefum Dönum ó-
afturkallanlegt umboð til þess
að fara með það mál fyrir
vora hönd, sbr. 9. grein. Sem
stendur höfum vér alls eng-
ar hervarnir. Afleiðingin aí
þessari breytingu yrði meðal
annars sú, að lentu Danir í
ófriði við aðrar þjóðir, rækju
þeir ófriðinn eigi aðeins fyr-
ir sína hönd, heldur og fyrir
hönd íslendinga. Vér ættum
þá ófrið við óvinariki Dana,
þó að ekkert hefði í skorizt
með oss og því ríki eða þeim
ríkjum. Óvinir Dana ættu þá
rétt á að fara með oss sem ó-
vinaþjóð. Engum, sem athug-
ar þetta vandlega, getur dul-
izt, að með slíkum samningi
gæti þjóð vorri verið stofnað
í hættu. Sú ráðabreytni virð-
ist þeim mun verr til fundin,
sem margir Danir líta svo á
um þessar mundir, sem þeim
sé ókleift að verja sitt eigið
land, ef á það er leitað; því
síður munu þeir telja sig geta
varið ísland..... — Þessi lið-
ur greinarinnar er þeim mun
ískyggilegri, sem felld var af
nefndinni breytingarthlaga
þess efnis, að hernaðarviðbún-
að mætti ekki hafa á íslandi
né gera ráðstafanir til hans án
Bjarni frá Vogi gerði víðréist
um ísland sumarið 1908 — og
laust eldi í byggðimar.
samþykkis ísienzkra stjórnar-
valda, og að sömuleiðis var
felld tillaga um að fá sem fyrst
viðurkenning þjóðanna fyrir
hlutleysi (Neutralitet) hins ís-
lenzka rikis, Danir munu varla
nota sér þennan réft, sem þeir
hafa áskiiið sér, til annars en
þess: annaðhvort að beina
he rn a ð a r vi ð b ú.n a ð i n u m ge gn
oss sjálfum, eða til bess að eiga
hægari aðstöðu i ófriðarviður-
eign við aðrar þjóðir. í hvorum
tilganginum sem þetta væri
gert, mundu afleiðingarnar geta
orðið oss mjög hættulegar“.
Þannig hugsuðu þeir Ari
Jónsson og Einar Hjörleifsson
fyrir hálfri öld. Og Bjarni frá
Vogi, Bjöm Jónsson, Benedikt
Sveinsson og flestir aðrir
beztu menn þjóðarinnar studdu
þessi sjónarmið af alvöru og
hsitum hug.
Þcrstcinu Erlingsson var einn
þíirra manna, sem tóku mikinn
þátt í barátíunni gegn Upp-
kastinu. Hann f’utti ræður á
opinberum fundum víða um
land: uppi í Borgarfirði, í
Reykjavík, austur á Selfossi,
við Lagarfljótsbrú. En hann
skrifaði líka alllangan bækling
gegn röksemdum Jóns Jensson-
ar um Uppkastið. Bæklingur-
inn hét einmitt: Meðan um
semur, og ræðir Þorsteinn þar
sérstaklega utanríkis- og her-
málin. Hann skoðaði það vita-
skuld óhæfu, að land sem
kallað væri fullvalda í öðru
orðinu hefði ekki áhrif á stjóm
utanríkismála sinna. En Þor-
steinn Erlingsson var líka
drjúgur hagfræðingur, og þótti
honum lítil von að þjóðin gæti
þrifizt án þess að hafa þar
hönd í bagga: „..... vér getum
aldrei gert oss fullt gagn að
verzlun vorri og atvinnu í
landinu, nema við getum haft
öll útispjót til að greiða fyrir
hvorritveggja erlendis“, sagði
hann. En hann gerðist fjöl-
orðastur um hermálin — og
sagði:
„Hér skal ekki þráttað um
það, hvort sameign hemrál-
anna sé eða verði skerðing á
fullveldi voru. Það mó nærri
segja, að það skipti minnstu.
En að öðru leyti felst í þessu
ákvæði ..... margfaldur voði,
því þetta er eitt verstla og
liáskalegasta ákvæði Uppkasts-
ins og er eitt nóg til að gera
það með öllu óhafandi óbreytt",
Ef Danir færu að vígbúa ís-
land, þá segðu þeir að það
væri gert „til að vernda sjálf-
stæði og fullveldi hinnar
dönsku ríkisheildar, og þá auð-
vitað okkar líka, þó vér teljum
það gert oss til niðurdreps og
ánauðar, því þá má þó að
minnsta kosti bæði skjóta og
herja á okkur, heimta af oss
lið til landvarnar hér srm-
kvæmt stjórnarskránni, og þar
fram eftir götunum“.
Síðar í bæklingnum scgir
Þorsteinn enn um hermálin:
„Vér viljum ekki liafa ber-
málin. Þau geta stefnl oss í
tvöfaldan voða. Þau geta flsckt
oss inn í ófrið og neytt oss
sjálfa löglega til þess að srlja
bæði sjálfa oss og land vort
af hendi til sigurvegara. Núna
getum vér mótmælt þessu þó
Danir lentu í ófriði, og þó
Danir viðurkenni enn ekki rétt
vorn, þá er hann vafalaust
nógur til þess, að önnur ríki
mættu löglega taka mótmæli
vor til greina, en það mega
þau ekki, ef vér höfum gengið
að því með samningi að eiga
hér í félagi við Dani. Ef Dön-
um hefði komið til hugar að
vilja hjálpa oss yfir frumbýlings-
Framhald á 10. síðu.