Þjóðviljinn - 19.12.1958, Side 9

Föstudagur 19. desember 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (9
Fyrsti desember 1918 er ein-
hver merkasti dagur í sögu ís-
iendinga. FuUveldiqyfii<Iýsing-
in, sem lesin var þann dag,
markaði ekki einungis þátta-
skil í sögu lítillar þjóðar,
heldur hefur hún einnig al-
þjóðlegt gildi. Fraeðimenn
með framandi þjóðum hafa rit-
að lærðar bækur um sam-
bandslagasáttmála okkar við
Dani, en þó er eitt jafnan ó-
sagt í þeim bókum, og það
verður ef til vill aldrei hægt
að segja það á þann hátt, að
menn skilji eða við skiljum
það sjálf. Það er hægt að lýsa
deginum 1. desember 1918 í
Reykjavík allnákvæmlega. Þetta
var mánudagur, að mig minn-
ir, úfinn og grár, snjór á jörð
og lítið um hátíðahöld á fs-
- landi. Spánska veikin geisaði
. í Reykjavík, og þar ríkti sam-
komubann. Það var fámennur
; hópur, sem safnaðist saman
fyrir framan stjómarráðshúsið
tii þess að hlusta á fullveldisyf-
irlýsinguna, og enginn utanað-
kemandi maður hefði látið sér
detta í hug, að þessi hópur
væri að fagna sigri í alda-
' langri baráttu fyrir frelsi og
fullveldi.
Til þess að ná siíkum áfanga
hafa flestar aðrar Þjóðir, sem
erient ok hefur þjakað, þurft
að heyja blóðuga baráttu, og
á sigurdaginn hafa gunnreif-
ar hersveitir gengið fylktu
liði blómum skrýddar um stræti
höfuðborgarinnar. En norð-
ur á íslandi skorti hátíðahöld-
in allan glæsileik hermennsk-
unnar. En þó fagnaði þjóðin
einhverjum glæsilegasta sigri,
sem nokkur þjóð hefur unnið.
Hvernig' íóru íslendingar að
því að vinha sigur í sjálfstæð-
isbaráttu sinni?
Eg veit það ekki. Eg hélt
einu sinni, að ég vissi talsvert
um það, en sá vísdómur var
barnalegur og lítils virði. —
Fyrsti desember 1918 leið eins
og allir aðrir hversdagslegir
áagar, en hann skildi eftir
sig spor í sögunni. Frá þeim
degi hefur gengi íslenzkrar
þjóðar verið vaxandi. f dag
erum við viðurkenndur full-
gildur aðili í samfélagi þjóð-
anna og erum engu ósjálfstæð-
ari í orðum og athöfnum en
hvert annað ríki í þessum
heimi að tveimur stórveldum
undanskildum.
En hvemig hefur þetta gerzt
og hvemig er Þetta mögulegt?
Bg spyr þessarar spumingar af
því, að ég hef þráfaldlega ver-
ið spurður hennar, og ég hef
komizt að þeirri niðurstöðu að
ég kann engin þau svör, sem
«enn taka gild. Hið íslenzka
lýðveldi er mjög einstætt fyrir-
brigði. Menn leggja jafnvel í
ferðir úr framandi löndum til
íslands til þess að kynnast
þessu dvergríki, sem þeir geta
eltki skilið að fái staðizt sökum
smæðar og umkomuleysis eða
sé í raun og veru til. í öllum
bókmenntum heims um þjóðir
og riki er hvergi getið um
sllkt fyrirbrigði eins og ís-
lenzka lýðveldið, og setjist
menn niður og hugsa málið,
þá er þetta fyrirbrigði jafn-
vel hættulegt ýmsum þeim,
sem mestti veldi fagna.
En sem betur fer, hefur eng-
íb þjóð skilið okkur, metið og
vegið, og við gerum það senni-
lega varla sjálfir, og það fer
.bezt á því. Það er bezt að vera
það, sem maður er, án þess aðp
brjóta heilann um það. »-•
Menn hafa gripið til ýmissa ■
skýringa á tilveru íslenzka lýð-
veldisins; það á að vera hjá-
lenda stofnuð af Bandaríkja-
mönnum, það á að vera hand-
bendi Sovétstjómarinnar, það
á jafnvel upphaflega að vera
stofnað óbeinlínis af Þjóðverj-
um. Danir eiga að hafa haft
eins konar skipti á íslandi og
Slésvík, sem þeir endurheimtu
frá Þjóðverjum 1918. En um
sem hver milljónaþjóð væri
fullsæmd af. —
íslendingar eiga óperu, hvers
vegna er engin í Portúgal?
Þannig hljóðaði fyrirsögn í
portúgölsku blaði fyrir fáum
árum. Blaðamenn þaðan að
sunnan höfðu verið heima og
urðu svo hissa, að þeir gátu
frá höfuðstöðvunum. Allt fram
á rniðja 16 öld hafði erlent
konungsvald engin tök á því
að brjóta íslendinga til hlýðni
við sig, ef þeir veittu einhverja
mótspyrnu. Og jafnvel Kristján
Friðriksson hinn III. taiar um
Isimd sem hið „frjálsa skatt-
iand sitt“.
Á ofanverðum miðöldum búa
íslenzkir höfðingjar oft betur
en sjálfir konungar Norður-
landa, sem áttu stundum ekki
til hnífs og skeiðar sökum
styrjalda eða drógu fram Hf-
•’——Tf
Frá hátíðarahöjninni við stjórnarráðshúsið 1. desember 1918
BJÖRN ÞORSTEINSSON:
ISLENZKT
ÆVINTÝRI
Ræða flutt á fullveldisKátíð
íslendingafélagsins í Hamborg
1. desember 1958.
þetta atriði stendur ekkert í
skjölum Versalafundarins. Hins
vegar reyndu Danir að skipta
á íslandi og Slesvík við Þjóð-
verja á friðarfundinum í Prag
1864, en Þjóðverjar vjldu ekki
skiptin.
Allar þessar skýringar á til-
veru íslenzka ríkisins eru hald-
lausar, enda rekast þær hver
á aðra Sennilega hefur engin
þjóð barizt jafn einangruð til
sigurs fyrir sjálfstæði sínu eins
og við íslendingar. íslenzka
ríkið er árangur af baráttu
okkar sjálfra og einskis ann-
ars, og það er til með stofn-
unum sínum og menningu, þótt
menn gert4 alis ekki skijið
það.
Eg hef haft það stundum- að
atvinnu undanfarin súrriúr að'
ferðast um fslarid með útlend-
ingum. Hvað sém þeir h'afa
haldið þegar Þeir1* kömu! til
landsins, þá hafa þei'r kom-
izt að raun um, að íslenzka
lýðveldið er engin lygasaga,
heldur fullgilt ríki með menn-
ingu og menntastofnunum,
varla skrifað fyrir undrun,
Við sem nú lifum erum ham-
ingjusamasta kynslóð, sem
fæðst hefur á íslandi. Þar með
á ég ekki við, að það hafi ver-
ið ógæfa að líta þar dagsins
Ijós á liðnum öldum, síður en
svo. Það hefur jafnan verið
gott mannlíf á íslandi miðað
við það, sem tíðkaðist á Vest-
urlöndum á sama tíma, nema í
nokkrum harðærum. En harð-
æri hafa einnig herjað önnur
lönd. Menn hafa étið hunda,
rottur og skósóla í Kaup-
mannahöfn og hrunið niður úr
hungri í Svíþjóð og Þýzka-
landi.
Stjómarhættir hafa verið
með ýmsum hætti norður á ís-
landi, en það er svo afskekkt,
að refsivöndur erlendrar harð-
stjórnar náði aldrei að riða
um bök ísléndinga með sama
áfli eins og- í' Daymörku og
jafrivel í Noregi. Dönsk harð-
stjóm var jafnan miskunnar-
laus í heimalandi sínu, en
það dró úr mætti hennar í
réttu hlutfalli við íjarlægðina
ið af náð erlendra lánadrottna.
Það er á bækur skráð, að
snemma á 16. öld er svo mik-
il velmegun víða á íslandi, að
fátækratíund gengur ekki út
í heilum byggðarlögum, því að
þar var enginn svo snauður að
hann lyti að ölmusu.
Þá var mikill auður í landi,
en honum var sópað burt í við-
skiptabaráttunni og síðar á
dögum einokunarinnar, en
smiðshöggið á ófarir íslend-
inga reka Móðuharðindin; þau
eru okkur meiri plága en 30
ára stríðið var Þjóðvei'jum. Þá
varð ísland gleðisnauð eyja,
dansleikir og vöknuætur lögð-
ust niður og sjálfstætt tónlist-
arlíf dó á íslandi. Á 19. og 20.
öld hafa tónskáld með fram-
andi þjóðum ausið úr nægtar-
brunni þjóðlaga og þjóðdansa
í tónverk sín, en heima á ís-
landi var gengið af þjóðlegri
tónlist dauðri, fyrst af klerk-
um rétttrúnaðarstefnunnar með
leiðindakarlinn Harboe í
broddi fylkingar, en leifarnar
fórust í Móðuharðindunum. Og
eftir þau ósköp er varla hægt
að tala um neina höfðingjastétt
á íslandi.
Þegar Páll Vídalín, einn af
glæsilegustu höfðingjum ís-
lendinga á 18. öld, reið til Al-
þingis í síðasta sinn, er sagt
að honurn hafi orðið þessi vísa
á munni, er hann leit heim að
Víðidalstungu:
Enn hvað þá ert fjalafá,
fúinn sérhver raftur.
Hvað mun dagurinn hcita sá,
er hefst þín bygging aftur?
Mannfélagshöll íslendinga var
orðin fjalafá, og raftarnir fún-
ir. Þegar alþingisheyjendur
héldu burt af Þingvelli árið
1798 var lítið um hátíðahöld.
Þeir voru ■ ákveðnir að koma
aldrei á þennan stað aftur. í
skýrslu, sem skilað var til
danskra stjórnai-valda um al-
þingishald að Þingvelli, segir.
að staðurinn sé ljótur og and-
styggilegur og öll aðbúð þar
heilsuspillandi. í augurn fram-
sæknustu íslendinga um Þær
mundir var Þingvöllur ták".
úreltra og niðurlægjandi
stjórnarhátta, og alþingi var
lagt niður. Þá saknaði þess
enginn, svo að ég vþi til.
Biskupsstólar og skólar að
Hólum og Skálholti voru leyst-
ir upp, einn biskup settur yf-
ir landið í Reykjavik og skóli
á Bessastaði. Um 1800 er hið
forna ísland algerlega í rúst-
um; þá voru tregar siglingar
sökum Napóleonsstyrjaldanna
og hungursneyð.
En um 1830 hefst þjóðleg
vakning á íslandi og sjálf'-
stæðisbarátta. Þá telja íslend-
ingar tæpar 50 þúsundir, kom-
ust niður í 38 þúsund árið
1784. Ilver skilur það á vorum
dögum, að þessi fámenni, fá-
tæki bændalýður skyidi kalía
sig þjóð og hefja sjálfstæðis-
baráttu, að vísu hikandi í
fyrstu, en brátt hnitmiðaða og
sigurvissa? Hvaðan kom þeira
kjarkur og áræði, seigla og
ú'thald? Og síðast en ekki
sízt trúin á það, að dvergþjóð-
in íslenzka gæti staðið á eig-
in fótum?
Eg hef rætt þessi mál talsvert-
við enska kunningja mina og
komizt helzt að raun um það,
að á máli miðrar 20. aldar
heita forystumenn íslenzkrar
sjálfstæðisbaráttu rómantískir
draumóramenn, sem létu
stjórnast af dýrkun horfinnar
gullaldar. En hafi forystu-
menn Islendinga verið óraun-
sæir, er rómantilcin þá hlð
eina sanna raunsæi í þessuna
heimi.
Rústirnar í borgum Evrópu
eru minnisvarðar um störí
raunsærra stjórnmálamanna,
að því er ég bezt veit, en ís-
lenzka lýðveldið er árangur af
starfi hinna rómantísku; ofboð
getur rómantíkin látið mikiS
gott af sór leiða.
Fyrir 10 árum var ég bef-
inn um að skýra nokkrum
blámönnum frá Gullströndinni
frá sjálfstæðisbaráttu fslend-
inga. Þetta var í Lur.dúnum.
Þeir voru mjög fróð'eiksfúsir,
en allt inntak baráttu okkar
var þeim jafnhulin leyndar-
dómur, þegar ég fór, eins og
þcgar ég kom á fundinn. Þeir
sögðu einfaldlega, að rök í
sjálfstæðismáli væru fólgin 5
vélbyssuskothríð, en ekki
stjórnmálaþrætum. Á Gulí-
ströndinni þyrftu meun að-
eignast nægilega miklð af létt-
um vé’.byssum til þess að
stofna sjálfstætt ríki. 5>að lá
við að fundur okkar snerist
upp í kappræður um valdbeit-
ingu og ég yrði úrskurðaður
erindreki brezkrar uýlendu-
stjórnar.
Fyrir tveimur árum bar mig
austur til Kina ásamt nokkrum-
íslendingum. í veizlu einni
settist að mér höfðingi úr
menntamáiaráðuneytinu og
spurði tíðinda um samband
okkar við Dani. Hann hafðj
lesið sér sitthvað til, eins og
Kínverja er siður, áður ea
hann fór i veizluna. Fyrst inntf
hann eftir því, hve margt fólk
byggi á þessari stóru eyju,
eins og hann komst að orði.
Framhald á 13. síðu.