Þjóðviljinn - 29.10.1959, Qupperneq 7

Fimmtudagur 29. öktóber 1959 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Á fornar, íslénzkar bækur
eru skráðar sagnir um það,
hversu dýrkeypt og torsótt
gæði vizkan er og hve mikið
verður að leggja í sölurnar
til að öðlast sp*ki. Sagan um
Óðin, sem varð að fá auga
sitt í hendur jötninum Mími
til að fá vizkuþorsta sínum
svalað, er táknræn. Hún sýn-
ir okkur, hverjar þrautir
varða veginn, þann er liggur
til menningar og þroska.
Snorri Sturluson segir svo í
Eddu: ,,En undir þeirri rót,
er til hrímþursa horfir, þar
er Mímisbrunnur, er snekt og
man.nvit er í fólgið, og heit-
ir sá Mímir, er á brunninn.
Fann er fuiluur af vísindum
fvrir því að hann drekkur úr
brunninum af horninu Gjall-
arhorni. Þar kom Ajlföður og
beiddist eins drykkjar af
brunninum, en hann fékk
eigi, fvrr en hann lagði auga
sitt að veði.“ Svo dýru verði
v°r vizkan kevpt. Sjálfur
Óðinn, er æðstur var ása,
verður að láta auga sitt fyrir
sona úr vizkubrunninum.
Það hefur orðið hlutskipti
íslenzkrar þjóðar að verða sí-
gilt dæmi um sannindi þess-
arar frásagnar Snorra. Gæfa
hennar, og líf á stundum,
ihefir verið sú, að jafnan
hafa risið upp meðal hennar
menn sem öllu fórnuðu,
heimsláni sínu og hamingju,
jafnvel lífi smu, til að fá,
þó að ekki væri nema „eins
drykkjar af brunninum"
Mímis. Vegurinn til vizku var
einatt þvrnum stráður „Eng-
inn verður óbarinn biskup.“
Oig enginn kemst til menning-
arlegs þroska án baráttu og
fórna. Þær fórnir voru oft og
tíðum svo miklar, að okkur
nútímamenn undrar. Við
gleymum því æði oft, að ekki
eru liðnir nema tæpir 8 ára-
tugir, síðan fyrsti gagnfræða-
skólinn hérlendis tók til
starfa, Möðruvallaskóli. Áð-
ur höfðu aðeins starfað lat-
ínuskólarnir og örfáir barna-
skólar Við gleymum því
einnig, að flestir þeir hlutir,
sem við í dag teljum sjálf-
sögð þægindi, voru ekki til
um það leyti: Vegir, brýr,
skip og hús: Allt eru það
verk þeirrar kynslóðar, sem
nú er komin á efri ár og hinn-
ar, sem er á miðjum aldri.
Erlendar þjóðir eiga sér
minjar um .forna frægð og
mehninigu í reisulegum bygg-
ingum, kc;stuium, hölium,
vegum og v;rkium. kirkjum
og brúm íslenzk þjóð á fátt
slíkra minia. Efnaleg örbirgð
þjóðarinna’' var löngum síík,
að húsage'rð he-’n">- varð lítt
varanlesr. b-írearingarefnið að-
allega torf, eoða +ö!du er-
lendir sæfarendn„ Islendinga
sérstaklega náttúraða fvrir
að eiga heima í mo.’darbingi-
um. Fornir dvrgrjrr'r ovkar
eru ekki fólvmr í íburðar-
mikiu skrautí fvmrra bv<rg-
ir'ra, heldur í fáeirum skinn-
blöðum, velktum og lönkuð-
um, .iafnvel mor!:ntim. Marg-
ur fclendingurinn mun hafa
getað tekið undir með Jóni
prófessor Helgasyni, er að
ævilokum dró:
„Spyrji þá einhver, hvar at-
hafna minna sér staði,
er það í fáeinum línum á
gulnuðu blaði."
Á gulnuðum blöðum og
gömlum, velktum skinnbókum
er að finna þau verðmæti, þær
dásemdir, sem eru grundvöll-
ur íslenzkrar þjóðmenningar.
Við eigum enga Krisjáns-
borgarhöll og enga Hróars-
keldukirkju, en við eigum
Njálu og Passíusálma séra
Hallgríms. Því dimmri og öm-
urlegri sem húsakynni þjóð-
arinnar urðu, (þeim mun bjart
ari varð bjarminn frá þeim
,,jólaeldi“ fornra sagna, sem
lýsti baðstofuna á löngum
kvöldvökum. Því kaldari sem
hýbýlin urðu, þeim mun meiri
ylur varð fundinn „í ómi
sumra braga.“ Þessara hluta
minnumst við aldrei of oft.
uppsprettulindin góða.
Vert er þá veig að gjalda,
en váleg er greiðslukvöðin.
Sjálfur Alfaðir alda
lét auga sitt — fyrir mjöð-
inn.
Þið hefjið nú nám, hefjið leit
að þebkingu. Að vísu er
greiðslukvöðin ekki jafnváleg
og sú, er Óðinn igalt. En
gangið þess ekki dulin, að öll
þekkingarleit, sem meira er
en kákið tómt, er erfið, allt
nám, sem unnið er af trú-
mennsku, krefst mikilla fórna.
— Minnizt þessa þegar í upp-
hafi vetrar. Gangið að starfi
heils hugar, ákveðin í að
Innan tíðar flyzt skólinn í
ný húsakynni.
Eg bið ykkur að minnast
þess, að það fylgir vandi
þeirri vegsemd að fá að nema
í nýjum skóla. Hafið þið gert
ykkur ljóst, live mikið fé það
hefur kostað foreldra ykkar
og aðra þegna þessa bæjar-
félags, að ráðast í jafnmikil
stórvirki og hinar nýju skóla-
byggingar? Og til hvers er
ráðizt í þessi stórvirki ? Til
þess að þið, æska þessa bæj-
ar, megið fá betri skilyrði til
menningariegs þroska en
nokkur önnur kynslóð, sem
Akranes hefur byggt. Og
Góðir nemendur. Brátt
hefjum við starf okkar, og
innan skamms flytjist þið í
nýtt skólahúsnæði. Minnizt
þess þá, hve þekkingarleitiii
var margfalt erfiðari feðrrm
ykkar og mæðrum en ykknr.
iSjálfsagt eiga einhver yk’-ar
greinda foreldra, sem r.ld-ei
fengu -notið þeirrar menntn-
ar, sem ihæfileikar þe'”ra
stóðu til. Ykkur hafa vp~\5
sköpuð betri sfcilyrði. Sý' ð,
að þið kunnið að meta l'ð.
Setjið metnað ykkar í, að
skólinn ykkar beri sem glæsi-
legastan menningarsvip
Gangið um sali hans, etaf-
,,Þeir hlutir, sem dýrmætastir eru,
munu aldrei fást keyptir við fé”
Islendingar lifðu langa vet-
ur, mörg hörmungaár, í
myrkri og kulda. Píningur
bugaði þá ekki, Lurkur ekki
heldur. ísavetur fengu kalið
fætur þeirra, og hlið vítis, á
borð við Heklu, söfnuðu glóð-
um elds að höfðum þeirra.
Drepsóttir og slæmir verzlun-
arhættir lögðust á eitt Við að
slæva þrek þeirra og kjark.
Fiskur fvlltj að vísu hvern
vog og hverja vík, en snæris-
leysi þjóðarinnar varð honum
til lífs. íbúar hins grýtta og
veglausa lands urðu tíðum að
nota hornskeifur undir hesta
sína, og timburskortur var
slíkur, að lík voru oftlega
grafin kistulaus. En jafnvel
þegar hvað mest syrti í álinn,
héldu Islendingar kjarki sín-
um og reisn, varðveittu þau
andlegu verðmæti, sem nú
þy'kja dýrlegastar eigur nor-
rænna þjóða, og auðguðu þjóð
Ólafur Haukur Árnason
■sína ágætum verkum. I okkar
höndum er arfurinn eftir
þetta snauða fólk Okkar er
að varðveita hann og ávaxta.
Og minnumst þess ætíð, að
móðurmál okkar, bókmennt-
ir og saga eru dýrri og meiri
dásemdir en jafnvel hinar há-
timbruðustu hallir
Nemendur góðir. Eitt af
öndvegisskáldum okkar, sem
enn er ofar moldu, Davíð
Stefánsson frá Fagraskcgi,
hefur kveðið um vizíkubrunn-
inn, Mímisbrunn, sem ég
sagði frá í , upphafi máls
míns:
„Glitrar á gatnamótum
guða og villtra þjóða,
umvafin asksins rótum,
sigra þau viðfangsefni, sem
þið fáið að glíma við. Eg
veit, að þið getið það. En ég
þykist og vita, að erfiðasta
glíman, sem þið eigið fyrir
höndum, jafnvel um alla ævi,
er glíman við ykkur sjálf.
vitið, að ekki er til þess ætl-
azt, að þið gjaldið þetta öðru
en því, að leitast við að verða
háttvíst og siðað fólk. Þið
berið ekki utan á ykkur, að
þið hafið lært ensku eða alge-
bru, en menntun ykkar og
ur og göng með þeirri hátt-
vísi og virðingu, sem hæfir
þeim stað, er veitir ykkur
úr uppsprettulindinni góðu, en
dýru, Mímisbrunni. Hlítið
iögum lians og reglum. Þær
eru séttar fyrir ykkur, ykk-
ur til leiðbeningar, en ekkl
gegn ýkkur. Vitið, að ke m-
arinn er leiðbeinandi ykkar,
vinur og samstarfsmaður, sem
vill verða ykkur að liði c
starfi ykkar og striti.
Ölaíur Haukur Árnason tók við skólastjórn
í Gagnfræðaskóla Akraness nú í haust og
birtast hér kaflar ur skólasetningarræðunni.
Það eru gömul sannindi, að
erfiðara sé að sigra sjálfan
sig en aðra, sá sé meiri, sem
sigrar sjálfan sig, en hinn,
sem vinnur borgir og lönd.
Það er oftast auðveldara ac
vera latur en duglegur, það
kostar minni sjálfsaga og
tamningu að vera ókurteis
og ruddalegur en háttv’s og
prúður. — En minnizt þess
jafnan, að liáttvísi og trú-
mennska í starfi eru aðals-
mer.ki góðra manna. Sem eðli-
legt er, munu hæfileikar ykk-
ar til bóknáms misjafnir Því
'er þörf aukins og fjölbreytt-
ara verknáms, og að þv'í mun
istefnt. Hins ber ekki að dylj-
ast, að al'lt nám krefst sleitu-
lausrar vinnu. Mörg ykkar
eru Bkólaskyld. Mér er ekki
grunlaust um, að enn þann
dag í dag, á því herrans ári
1959, séu þeir til, sem álíta
fræðsluskyldu unglinga þung-
bæra kvöð. Ef það er kvöð
að vera maður og ganga upp-
réttur, þá má ef til vill til
sanns vegar færa, að skyldu-
nám sé kvöð. Annars tæplega.
Skyldunámið á fyrst og
fremst að miða að því að
gera ykkur að nýtum mönn-
um. Og ég hefi aldrei heyrt
þess getið, að skólanám spillti
neinum. Hins vegar hefi ég
kynnzt fjölda greindra
manna, sem harma það sí-
fellt að hafa ekki notið skóia-
menntunar í æsku fyrir fá-
tæktar sakir. En ég þekki
engan andlega heilbrigðan
mann, sem sér eftir aS ihafa
aflað sér menntunar. ■— Þið
hefðuð gott af að hugleiða,
hve margt er nú lagt upp í
'hendumar á ykkur, sem
kynslóðir fóru á mis við.
manndómur sést af háttvísi
og hæversku í frjamgöngu.
Sæmilega uppalinn maður
krotar til dæmis ekki á veggi
og húsgögn. STikt gera að-
eins frumstæðir menn, sem
ekki hafa komizt í kynni við
þá ágætu uppfyndingu, papp-
irinn. Ef unglingur veður inn
í hreina stofu á sldtugum
skóm, verður flestum á að
spyrja, hvar í ósköpunum
hann sé alinn upp. Minn-
izt þess, nemendur, að hvar
sem þið farið, eruð þið raun-
verulega að sýna, hvert upp-
eldi þið hafið hlotið. Þið er-
uð fulltrúar skólans ykkar,
bæjarins ykkar og ekki sízt
heimila ykkar og foreldra.
Fyrsta skilyrðið til að verða
menntaður maður er að
kunna algengustu mannasiði
og geta hlýtt viturlegum lög-
um og reglum. Skólinn er
raunar lítið samfélag, sem
verður að setja þegnu.m sín-
um ákveðin lög. Að vísu
munu þau ekki margbrotin
eða flókin. En til þess er
ætlazt, að þeim sé b’ýtt. Þau
hafa nefnilega meira unn-
eldisgildi en margur hvggur.
Sá, sem venur síg ungur á
að hlíta skynsamlegum regl-
um, er betur undir það bú-
inn að verða löghlýðinn þjóð-
félagsþegn, er tímar renna,
en hinn. sem fékk aldrsi sigr-
azt á sjálfum sér, agaði sig
aldrei til hlýðni við vissar
reglur. Það er hætt við — og
raunar víst, — að margur
brotamaðurinn hafi verið
baldinn þegar í æsku, aldrei
hamið skap sitt og háttu að
reglum siðaðs samfélags. Er
Grettir Ásmundarson sígilt
dæmi um sTíka óhamingju-
menn.
Góðir áheyrendur Við iif-
um á þeirri öld, þegar svo-
er um villt fyrir mörgum, að
allir hlutir, hvert starf, jafn-
vel smá viðvik, er metið tií
fjár. Við gerum okkur sjaldn-
ast ljóst, að þeir hlutir, sem
dýrmætastir eru, munu aldrei
fást keyptir við fé. Svo dýr
er spékin, að Óðinn varð að
láta hálfa sjón sína fyrir
drykk úr þekkingarlindi.mi..
Þar hefðu engir peninenr
dugað. Og skyldi nokkurn.
tímann hafa verið fátækarí
prestur á Hva’f jarðarströnd
en sá, er Passíusálmana
kvað? Og hver mvndi treysta
sér til að bæta okkur þa.ð upp
í peninigum, ef við hefðum
aldrei eignazt þá? Myndum
við hafa endurheimt siálf-
stæði okkar 1918, ef þjóðin
hefði verið eintcmir milljóna-
mæringar, en engin þjóðieg
menning, grundvöTluð á 1000
ára bcfcmáli, verið til? Við
ernm fáir, Isiendingar, við
erum ekki fleiri en svo, áð
naumast yrði eftir því tek-
ið, þó að við flyttumst áilir
í hóp einn góðan veðurdag
til einhverrar milljónaborgar
stórþjóðanna. Tilveruréttur
okkar sem sjálfstæðrar þjoð-
ar bvggist fyrst og fremst
á þjóðlegrí menningu okkar
og máli. Ef við glötum því.
erum við ekki lengur til sem
Is’endinigar. Það fengist ekki
keypt aftur, hversu mikið fé
sem í boði væri. Islenzk menn-
ing er undur og dýrmæti.
Aðalviðfangsefni hvers skóla
hlýtur að vera að teng.ia
æskuna þessari menningu,
tengja hana gengnum kyn-
slóðum, lífi þeirra og starfi,
sigrum og ósigrum, opna
henni sýn inn 'í dásemAir
íslenzkra bókmennta, búa
Framhald á 10 síðu.