Þjóðviljinn - 13.12.1962, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 13. desember 1962
ÞJÓÐVILJINN
SÍÐA 7
bókmenntir
Hervæðing íhaldsins 1921
Lögregluþjónar og hvítliðar rjúfa þakið á Suðurðötu 14, heim-
ili Ölafs Friðrikssonar.
Hendrik Ottósson:
Hvíta stríðið. — Set-
berg, 1962.
Hendrik Ottósson hefur unn-
ið þarft verk með því að skrifa
bók um aðförina að Ólafi Frið-
rikssyni í nóvember 1921. Var
Hendrik sjálfur við þá atburði
riðinn, og skýrir í bók sinni
frá ýmsu sem áður mun flest-
um ókunnugt um aðdraganda
málsins, sjálfa hina sögulegu
atburði og eftirleik þeirra. Mér
finnst það aðalókostur bókarinn-
ar að hún skuli ekki vera svo
sem helmingi lengri. Hendrik
hefur kosið að skrifa auðlæsi-
lega og spennandi bók um at-
burði, „sem breyttu á skömm-
um tíma friðsælu þorpi og
hleyptu öllu í bál og brand“
fyrir fjórum áratugum. En
„hvíta stríðið" var . annað
meira en tilraun yfirvalda að
framfylgja lögum og rétti, þó
reynt væri að láta svo líta út
a yfirborðinu. Hér var persónu-
legt mál notað sem átylla af
valdhafanna hálfu til að kné-
setja þann mann í verkalýðs-
hreyfingunni, sem afturhaldinu
virðist hafa staðið mestur stugg-
ur af á þeim árum. Og tilefnið
augljóslega blásið upp, augn-
veiki hins rússneska fósturson-
ar Ólafs Friðrikssonar, og til-
burðir yfirvaldanna hins veg-
ar svo æsilegir að þeir virð-
ast furðu gegna við upprifjun.
Herútboð íhaldsstjórnar Jóns
Af sjálfri lífsreynslunni,
nakinni og kaldri
Vilhjálmur S Vil-
hjálmsson: Fimm kon-
ur. Bókaútgáfan Set-
berg. Rvík 1962.
Drjúgur reitingur hefur kom-
ið út af ævisögum íslenzkra
manna á undanförnum árum
Mestur hluti þeirrar ri't-
mennsku hefur verið framinn
af körlum, og fjallað um karla
og athafnir þeirra. Þáttur
kvennanna er þó engu ómerk-
ari né síður girnilegur til fróð-
leiks. Sízt minni vandi né
þungi hefur hvíit á herðum
margra kvenna í þjóðfélags-
þróun, stétta- og réttindabar-
áttu þessarar aldar. Hyggur
nokkur að á atvinnuieysisár-
unum hafi hlutskipti konunnar
yfir allslausum barnahóp verið
miklu léttari en niðuriæging-
arganga mannsins milli hroka-
fulira atvmnurekenda og verk-
stjóra? Sá tími er enn ekki
aldarfjórðung að baki — þótt
margir foreldrar virðist hafa
blygðazt sín fyrir að segja
börnum sínum að hann hafi
nokkru sinni verið til.
Hvort þögn kvennanna veld-
ur sá klassiski kristindómur að
maðurinn sé höfuð konunnar,
hennar sé aðeins að vera eftir-
lát, en hans að tala, eða eitt-
hvað annað, skal ekkirætthér.
En myndin af þeirri byltingu
þjóðfélagshátta sem hér hefur
orðið á rúmiega hálfri öld
verður aldrei skýr né sönn
meðan þáttur konunnar er fai-
inn í skugga.
í>að er því gott verk sem
V.S.V. hefur tekizt á hendur
með ritun endurminninga
kvænna, en 5 slíkir þættir eru
í bók hans.
Hin fyrsta er frá segir er
rjarnakona, dóttir vinnukonu
og stórbónda; rekur hún ætth'
sinar með stolti er minnir á
iöguöld. Jafnframt segir hún
skemmtilega frá æskustöðvuir
sínum, Fljótshliðinni, og mönn
um þar, m. a. Þorsteini Ei
iingssyni. Meginfrásögnin er h’
eftir að hún hefur eignazt f,;
hús af börnum og skólastjóra
fyrir mann. En í þessu bless-
aða landi okkar hefur það ver-
ið alÞútbreidd trúarjátning að
uppeldi mannsins og nám væri
fulikomnað eftir að honum
hafði verið kennt að girða sig,
hafa rétt yfir trúarjátninguna
og telja sauðfé og peninga.
Laun og virðing uppalenda
hefur verið í samræmi við það.
Enda létu nágrannakonur
skólastjórafrúarinnar á Eyrar-
bakka þess getið við hana að
mennirnir þeirra „ynnu fyrir
kaupinu sínu“. — Kona þessi
er Elísabet Jónsdóttir, móðir
Jóns Axels og þeirra systkina.
Önnur konan, SigurlaUg M.
Jónasdóttir, er dóttir hún-
vetnsks góðheistaeiganda, um-
svifamanns og deildarstjóra hjá
Kaupfélaginu á Sauðárkróki,
og lýsir hún nokkuð lífi fyrir-
fólks á þeim bæ Síöan varð
hún „einkaritari" Matthíasar
Jochumssonar og skrifstofu-
stúlka hjá Vilhjálmi Þór, —
og giftist einum gustmesta
stiórnmálamanni á þriðja tug
aldarinnar. Segir hún eftir-
minniieg dæmi um baráttuað-
ferðir þess tíma. Hefði hún
gjama mátt rekja þá baráttu-
sögu nánar — því maður henn-
ar, Jónas Þorbergsson, mun því
miður ekki ætla að sinna þeim
þætti.
Þriðja konan, Margrét R.
Halldórsdóttir, ólst upp á
hrakningi austur á Héraði
og hér syðra, giftist verka-
manni er veiktist og dó á
Vífilsstöðum. Rekur hún þá nýj-
an þátt í lifi sinu: baráttuna
fyrir að halda lífinu í börn-
um sínum og viðskiptum sín-
um við fátækrafutltrúa
Reykjavíkurborgar. Það er eft-
irminnileg saga — sem ekki
aðeins alþýðukonur heldur og
þæri betriborgarakonur sem
sækja lífeyri með fyrsta barni
sínu, ættu allar að lesa. Og
hún gifti sig aftur, og þau
byggðu hús í Skerjafirði (sem
þá var sambland af skattsvik-
arahverfi og fátækranýlendu).
en þegar herinn kom steyptist
flugvél á húsið þeirra — og
það hvarf í logana, Ekki liðu
mörg ár þar til maður hennar
varð fyrir bii og hefur aldrei
orðið samur síðan. Nú lifir
hún rólega elli og segir: „Af
hverju á maður að læra, ef
ekki sjálfrí Iífsreynslunni, nak-
inni og kaldri?“
Fjórða konan, Ingibjörg
Gissurardóttir, dregur upp
góða mynd af stóru barna-
heimili austanfjalls og baráttu
kvenna og barna þegar karl-
menn allir voru farnir í verið
í Þorlákshöfn á veturna. Þar
geta menn lesið sér tjl um
hvað orðið „slógferð“ þýðir.
Svo giftist hún síðasta for-
manninum í Herdísarvík, er
síðar varð togarasjómaður og
vörubílstjóri í Reykjavík, —
og vann um skeið fyrir honum
og fimm börnum þeirra er
hann var veikur. Maður henn-
ar, er var síðasti formaður í
Herdisarvíik, togarasjómaður og
vörubílstjóri, varð þó þreytt-
astur eftir að hann gerðist
leigubílstjóri og kynntist næt-
urlífinu. — Nú lifir Ingibjörg
í glöðum hópi barnabama.
Helga M. Níelsdóttir segir
síðasta þáttinn. I-Iún ólst upp á
vel stæðu heimili í Eyjafirði,
en hefur aldrei getað gleymt
eymdinni og ranglætinu er hún
þá sá umhverfis sig í æsku.
Hún reyndi að brjótast til
mennta, en atvikin hrundu
henni þar af leið er hún hefði
óskað; hún varð ljósmóðir. Er
hún var ung að brjótast áfram
hér syðra vann hún við upp-
skipun, fiskþvott, sauma og var
m.a. ráðskona. Hér hefur hún
byggt tvö stórhýsi og ekið
sjá'lf möl í þau ofan af Kjal-
arnesi og hreinsað mótatimb-
ur á nóttum. (Hugsið ykkur
blað V.S.V., Alþýðublaðið,
segja frá slíkri kvennavinnu
austur í Rússiandi!).
Helga segir margt eftirminni-
legt frá langri starfsævi sem
ljósmóðir í Reykjavík: heimil-
um þar sem hvorki var til
matur né mjólk né föt fyrir
nýja þjóðfélagsþegninn. Á ein-
Framhald á 9. síðu
Magnússonar, vopnun fjölmenns
liðs með skotvopnum og bar-
eflum, misnotkun skáta, slökkvi-
liðs og íþróttafrömuða segir
sína sögu. Frávikning hins
reynda og gætna lögreglustjóra
Reykjavíkur, Jóns Hermanns-
sonar, sem firra vildi vandræð-
um að því er Hendrik telur,
og bröltið með staðgengil hans
Jóhann P. Jónsson varðskips-
stjóra, liðsbón til dansks her-
skips, aðförin, handtökurnar,
yfirheyrslumar, allt þetta ber
vott um freklega, ofbeldisfulla
valdbeitingu, sem ekki á sinn
líka í Islandssögu á þessari öld.
Öll meðferð málanna, þar
með taldir dómamir yfir Ólafi
Friðrikssyni, Hendrik og fé-
lögum þeirra, ber vott vand-
ræðalegri viðleitni yfirvaldanna
að ljá ofbeldisaðgerðum og
pólitískri ofsókn yfirskin laga
og réttar. Óumbeðin náðun ís-
landskóngs bendir til þess að
afturhaldið hafi ekki treyst sér
til að framfylgja dómunum,
sem mæltust ákaflega illa fyrir.
Og réttlæting þessara ofbeld-
isverka yfirvaldanna, að verka-
lýðshreyfingin á íslandi hafi
verið í þann veginn að gera
byitingu þarna veturinn 1921—
1922, er álíka gáfuleg og til-
gáta Morgunblaðsins nú fyrir
nokkrum dögum, að tilgangur-
inn með stækkun íslenzku
landhelginnar í 12 mílur hafi
verið að koma á kommún-
istabyltingu á Isiandi!
Atburðir haustmánaðanna
1921 verða ekki raktir hér, en
þeir yirðast hafa haft djúptæk
áhrif á verkalýðshreyfinguna
íslenzku. Ljóst er að fjöldi
reykvískra verkamanna hefur
verið Ólafi Friðrikssyni og
Hendrik sammála um að eðli
málsins væri pólitísk ofsókn
gegn verkalýðshreyfingunni.
Svo hefur og fulltrúaráð verka-
lýðsfélaganna talið i fyrstu. En
í miðri hríðinrii lýsir forysta
Alþýðuflokksins yfir, að „brott-
vísunarmál rússneska drengs-
ins sé einkamál Óiafs Frið-
rikssonar, en eigi flokksmál"
og rokið er til að víkja Ólafi
frá sem ritstjóra Alþýðublaðs-
ins.
Hendrik lýsir því í bók sinni
hvernig þessir atburðir, og
m.a. þetta tiltæki Alþýðu-
flokksstjórnarinnar, ýtti undir
skipulega starfsemi hinna rót-
tækari manna í flokknum
(hversu virðulegir eru ekki
sumir þeirra orðnir, sem þá
voru róttækir!) og hvernig sú
skipulagning kom fram allt
upp í Alþýðusambandsþing og
kosningu sambandsstjórnar,
minnzt er á stofnun Félags
ungra kommúnista og hins
fyrra Sambands ungra komm-
únista og fieiri atburði þeirra
tíma, sem varða verkalýðs-
hreyfinguna og sósíalismann.
Ekki hef ég kunnugleika eða
þekkingu til að dæma um sagn-
fræði þeirra þátta í einstök-
um atriðum, og kemur þar að
því sem ég ympraði á áður,
að mig hefði langað til að
Hendrik hefði skrifað ýtarlegt
sagnfræðirit um þessi ár, með
könnun og úrvinnslu sem
flestra heimilda, oft fer hann
ekki meira út í málin en svo
að manni finnst að þar hefði
endurminning hans sjálfs nægt.
Hann kvartar reyndar yfir því
í bókinni að sum skjöl þessa
máls virðist ekki liggja á lausu
og væri það eftii; öðru. En sjálf-
sagt verða þeir fleiri lesend-
urnir sem þakka Hendrik fyrir
að ha.nn skyldi heldur skrifa
þá auðlesnu og spennandi bók
sem Hvíta strfðið er. Þar er
líka margt um drætti sem fylla
út í mynd síðari tíma manna
af þessum atburðum. Eitt lítið
dæmi: Sjá menn ekki fyrir sér
þrjá 15 ára ofurhuga, sem neita
að íara heim þegar aðförin að
Ólafi er í aðsigi, en að henni
lokinni „voru allir sem í íbúð
Ólafs voru, teknir fastir og
leiddir út f handjárnum. Erfit*
var að fást við drengina vegn*>
bess að handjárnin voru of sié*-
og runnu fram af.” Myndir frá
atburðunum auka á heimildar-
gildi bókarinnar.
Athyglisverð er ályktun Hend-
riks um áhrif þessara mála á
þróun verkalýðshreyfingarinn-
ar. Hann segir í bókarlok:
„Það er mín skoðun, að at-
burðirnir í nóvember 1921 hafi
átt sinn þátt og ekki lítinn í
því að verkalýðshreyfingin á
íslandi varð svo róttæk sem
hún er. Þessir atburðir voru i
sambandi við verkalýðshreyf-
inguna, en auk þess bættust
verkalýðshreyfingunni margir
menn vegna atburðanna, menn
sem enn eru starfandi að þeim
máium sem þeir kynntust þegar
þeir buðu sig fram til þess
að verja rússneska drenginn
hinn 18. nóv 1921“.
Rússneski drengurinn — til-
efnið — ris upp af blöðum
þessarar bókar sem þolandi á-
takanlegra örlaga Gyðings á
tuttugustu öld. Bamungur horf-
ir hann upp á hryllileg morð
nánustu ástvina sinna, flakkar
um Rússland á ámm hungurs-
neyðar og borgarastríðs, er fyrir
tilviljun hrifinn burt 1 friðsæld
nýs heimilis í Rvík en verður
þar fyrr en varir miðdepill of-
boðslegra aðfara vopnaðs liðs,
sem dregur drenginn veinandi,
minnugaii örlaga föður og bróð-
ur út úr hæli hans á jörðinni,
hann er hrakinn burt af Is-
landi. Við taka eirðarlaus ár,
starf og dvöl í Frakklandi, heim-
sókn í Reykjavík 1931, og loks
hverfur Nathan Friedman sjón-
um í ógnum nazistísks her-
náms. Vísast væri hann hér
enn, löngu orðinn Islendingur,
ef hinn nýi faðir hans hefði
ekki verið fremst í röðum ís-
lenzkrar verkalýðshreyfingar
Árið 1921 blóðlangaði íhaldið
og auðvaldið í landinu að ná
sér niðri á verkalýðsleiðtogan-
um Ólafi Friðrikssyni. Og til-
efnið fannst S.G
Nathan Friedman
Ólafur Friðriksson.
Glæður minn'
inganna
Sigriður Bjömsdóttir
frá Miklabæ:
I LJÓSI MINNING-
ANNA. Prentsmiðj-
an Leiftur 1962.
Fyrir meira en fjörutíu ár-
um bar ungan dreng að garði
á prestssetrinu Hesti í Borgar-
firði. Hann hefur sennilega ver-
ið að fara með bréf á póst-
inn eins og það var kallað.
Honum var boðið til stofu að
góðum sveitasið, en þar var
fyrir ung kona, sem stóð upp
úr sæti sínu og heilsaði drengn-
um alúðlega. Fas konunnar var
hljóðlátt og milt, en drengur-
inn var feiminn og hefur varla
talað fleira en nauðsynlegt var.
Þannig voru fyrstu kynni mín
af frú Sigríði Björnsdóttur frá
Miklabæ.
Síðar kynntist ég henni
nokkru nánar, því að bæði var
fremur stutt milli bæja og
eins hitt, að ég dvaldi á heim-
ili hennar um tíma á unglings-
árum mínum. Staðfestu þau
kynni það, sem mér bauð f
grun, er ég sá hana í fyrsta
sinni, að hér færi kona, gerð
úr nokkuð öðru efni en fjöld-
inn. Fyrir nokkram árum heyrðl
ég hana flytja eitt eða tvö
erindi í útvarpið,, og voru þau
óvenjulega vel samin og flutt.
Nú hafa mér borizt í hendur
minningar frú Sigríðar, I ljósi
minninganna. Hér er ekki um
ævisögu að ræða í venjuleg-
um skilningi, heldur er brugð-
ið upp minnistæðum myndum,
sem falla ekki endilega í rétta
tímaröð. Víða er þannig hald-
ið á efni, að frásögnin verður
á mótum endurminninga og
smásögu. Lengst dvelur höfund-
ur við æsku- og uppvaxtarár-
in á prestssetri í fagurri sveit
í Skagafirði, heimili með ríka
menningarhefð af fomum stofni
og opinn huga fyrir viðfangs-
efnum samtíðarinnar. Það er
bróðurdóttir Guðbjargar í
Broddanesi, sem kunni kvenna
bezt að segja sögur, er hér
heldur á penna. Flestar eru
frásagnir írú Sigríðar harla
hversdagslegar svipmyndir úr
lífi manna eins og það var í
íslenzkum sveitum um síðustu
aldamót. Atburðimir sjálfir rísa
ekki að jafnaði hátt eða orka
beinlínis á lesandann. Hér er
ekki rakinn neinn ævintýrafer-
ill eða óvenjuleg raunasaga, sem
lyftir frásögninni og gerir hana
sögulega: Það er hversdagsönn-
in ein, sem kemur hér til dyra
á sinn hljóðlega og marg-
slungna hátt, og hana hefur
Sigríði víða tekizt að hefja
á svið listrænnar tjáningar.
Höfundur situr hér roskinn
að áram, þegar storma lífsins
er farið' að lægja, og litur
yfir farinn veg, skarar í glæð-
ur minninganna. Fyrir huga
hennar ber ótal atvik af langri
leið, síðan hún steig fyrstu
sporin á gólfinu í Suðurstof-
unni í Miklabæ, þar til hún
sjötíu áram síðar situr alþjóða
kvenréttindaþing í Dublin sum-
arið 1961. Veigamestu kafiar
bókarinnar þykja mér vera:
Faðir minn, Staldrað við á
Miklabæ, Guðmundur gamli,
sem er elzta frásögn bókarinn-
ar, rituð árið 1912, Jón Ós-
mann ferjumaður, Varþaðfeigð
eða hvað? og Jólahugleiðing.
Það sem gefur þessum minn-
ingum gildi og hefur þær um
leið yfir hið hversdagslega er
sú hlýja og þokki er einkennir
sær cf, tilgerðarlausa reisn í
r”“1 í rr. rrpmsetningu, sem er
aðall góðra bþka.
Haraldur Sigurðsson.