Þjóðviljinn - 05.04.1964, Blaðsíða 3

Sunnudagur 5. april 1964
Á
HVÍLDAR-
DAGINN
Orlög hins upp-
reisnargjarna
Fyrir aldaríjórðungi las ég
í Rauðum pennum ritgerð sem
mér þótti mikið til koma. Hún
var eftir norska rithöfundinn
Helge Krog og nefndist Skáld-
skapur og siðerni, en Eiríkur
Magnússon kennari hafði þýtt
hana á íslenzku. Ég var minnt-
ur á það um daginn að í þess-
ari ritgerð er kafli sem nefn-
ist Örlög hins uppreisnargjarna
skálds, en þar er fjallað um
fyrirbæri sem mjög hafa lát-
ið á sér kræla hér á landi á
undanförnum árum og vert er
að vekja athygli á. Ég gef því
Helge Krog orðið í þessum
pistlum í dag, en legg aðeins
til millifyrirsagnir. — Austri.
Afmæli Ibsens
Aldarafmæli Ibsens héldum
við hátíðlegt í Osló í marz
1928. Þá var mikið um dýrðir.
Veizlur og hátíðarsýningar
stóðu óslitið í viku. Ég tók
þátt í öllu þessu í embættis-
nafni, og þegar allt var loks
um garð gengið, var ég að þrot-
um kominn. Hátíðarsýningam-
ar voru stundum lélegar,
þrautalaust var ekki að fylgj-
ast með. Og maturinn allur,
vínið og whiskýið lögðust á
sömu sveif. En það voru þó
ræðurnar sem gerðu út af við
mig. Maður varð einkennilega
utan við sig í öllu þessu ræðu-
flóði. Loks var svo komið að
full þörf var að minna sjálf-
an sig á, að umræðuefnið væri
Ibsen sjálfur. — Ibsen, Ibsen,
gleymdu því ekki. Því að nú
fór ekki ósvipað og fyrir um
það bil hundrað árum. Þá var
naumast unnt að koma auga
á Ibsen í öllum púðurreykn-
um frá stríðinu gegn honum.
Nú grillti varla í hinn raun-
verulega Ibsen fyrir svælunni
af öllu því reykelsi sem brennt
var honum til dýrðar.
Er sigurinn
unninn?
Gestir komu úr öllum átt-
um, — frá lýðveldislöndum,
einveldislöndum, lýðræðis-
löndum, auðstjórnarlöndum,
frá Ameríku, Rússlandi, ftaliu.
Og allra flokka menn: róttæk-
ir, íhaldssinnar, byltingarsinn-
ar, afturhaldsseggir. Og hver
og einn einasti hafði ekkert
annað en lofið eitt fram að
færa um Ibsen, enginn hafði
neinum andmælum að hreyfa
gegn honum, öllum hafði hann
gert til hæfis. En hið ömurleg-
asta af öllu var þó, að svo
var að heyra sem allir töluðu
í fullri alvöru. Það varð ekki
hjá því komizt að spyrja sjálf-
an sig: Hvernig í ósköpunum
stendur á þessu? Er mögulegt.
að búið sé að sigra og útrýma
allri þeirri heimsku, öllu þvi
þræliyndi sem Ibsen réðst
gegn? Hafa allar óskir hans
og vonir rætzt mönnum til
handa? Hafa mennirnir og
þióðfélögin virkilega tekið
slíkum risaframförum þessi
Persónurnar
rísa á fætur
O-nei.nei. Ekki er því að
fagna. Bezta sönnun hins gagn.
stæða voru allir þessir prúð-
búnu ræðumenn sjálfir. Beitti
maður augum og eyrum nán-
ar að þessum höfðingjum, varð
það ömurlega ljóst, að þeir
voru þvi nær allir nákvæm-
ustu eftirmyndir þeirra per-
sóna sem Ibsen hæddi, afhjúp-
aði og húðstrýkti í leikrit-
um sinum, — þjóðfélagsstoð
irnar, glamrararnir, hræsnar-
arnir, sjálfsblekkjararnir. Það
ÞIÖÐVILIINN
SlÐA 3
AÐ YFIRBUGA SKALD
var hin furðulegasta reynsla
að sjá skyndilega í deyfð og
værð veizlufagnaðarins per-
sónurnar úr leikritum Ibsens
risa á fætur, hverja eftir aðra
ljóslifandi og — kynna sig,
gæti maður sagt. Þarna var
Steensgárd, þama Bernick
konsúll. Helmer málafærslu-
maður hélt aðalræðuna. Og
biðum nú við, er það ekki
Kroll rektor sem er að slá
í glasið þarna? Jú, hvort það
er. Og síra Manders þakkaði
fyrir matinn. Þeim sem ekki
létu blekkjast af öllum hégóm-
anum birtust í þessum ræðu-
grúa nákvæmlega sömu hleypi-
dómamir sem Ibsen barðist
gegn, sami yfirdrepsskapurinn,
sami sjálfbirgingshátturinn,
hugleysið, heimskan og smá-
sálarskapurinn.
Það sem fyrst
er reynt
En málið er ekki siður at-
hyglisvert sökum þessa — þvert
á móti. Hvernig gat á sliku
staðið, að allir þessir menn
voru hér saman komnir og
hófu sinn eigin dómara og
refsivönd til skýjanna, — og
svo rækilega að hann hvarf
þvi nær sýnum? Þetta fyrir-
bæri verður skiljanlegt, jafn-
skjótt sem við veitum nánari
athygli baráttu íhaldsseminn-
ar og afturhaldsins gegn þeim
rithöfundum sem leggja á-
herzlu á að breyta siðerni
voru. Stig þeirrar baráttu
eru mörg og einkennandi. Sér-
kenni hvers um sig eru eink-
um fólgin í mismunandi bar-
dasaaðferðum sem beitt er.
Fyrst og fremst er þögninni
beitt, lítilsvirðingunni. Menn
yppta öxlum. En þessi ráð
hrökkva skammt. Strax og
afturhaldið verður þess vart,
rís það á afturfæturna í sið-
rænni hneykslan, heilagri
bræði, felmtri og skelfingu,
fítonsandinn nálgast sturlun.
Þá eru öll ráð góð, engar
eggjar eitraðar um of: út-
úrsnúningur, áreitni. rógburð-
ur, fjárhagsleg ofsókn, bæk-^
urnar gerðar upptækar, fang-
elsi, allt! Rifjið bara upp sögu
Strindbergs, Hans Jægers,
sögu Byrons og Shelleys.
Stundum fer svo: að afturhald-
ið kemur uppreisnarseggnum
á kné. Dæmi eru til að séð
hafi verið fyrir honum að
fullu. En takist hvorugt geis-
ar orustan áfram, tíu ár, tutt-
ugu ár, þrjátíu ár. Þetta tíma-
bil er blómaskeið hins upp-
reisnargjarna rithöfundar.
sannkölluð sigurför. Þá nýtur
hann áhrifa, vinnur á, skapar
sér áheyrn. Nú eru rit hans
lesin, leikrit hans leikin, Ijómi
frægðarinnar stafar af nafni
hans.
Óorð með lofi
Þessi nýja stríðsaðferð hefst
oft á þann hátt að afturhalds-
blöðin og ritdæmar þeirra
leggja fagurfræðilegan mæli-
kvarða á þennan ónæðissama
höfund. Þeir forðast að minn-
ast á stefnumið hans og skoð-
anir, en gera sér mjög tíðrætt
um hina listrænu kosti rit-
anna og formsnilli. En vel á
minnzt, þetta eru sömu blöð-
in, sömu ritdæmamir, sem
í fyrstu æptu fjöllunum hærra
að þessi sömu rit væru móðg-
un á hendur öllu sem list
héti, saurgun á musteri skáld-
gyðjunnar, ekki-list. anti-list!
En ástæðna sinna vegna er
afturhaldið jafnan nauðbeygt
til að leggja stund á minnis-
leysi. Því rennur ekki éinu
sinni roði i kinn nú, er það
hrópar hástöfum: Lof sé þér,
meistari! Þeir gagnrýnendur
sem gefa sig fram tiil slíkra
starfa nota sér blátt áfram
þá fyrirlitningu sem þeim er
vel ljóst að þeir hafa hlotið.
Með lofi sínu ætla þeir að
koma óorði á höfundinn í
augum skynbærra manna.
Verzlunarvara
Smátt og smátt verður svo
breyting á hvarvetna; Hinn
uppreisnargjarni höfundur er
ekki framar hinn frægi mað-
ur einungis, hann er orðinn
verzlunarvara, verðmætur
markaðsgripur. Leikhúsin sýna
leik’rit hans og hljóta fyrir lof-
samleg ummæli, útgefendurnir
senda rit hans á markaðinn í
risaupplögum, heildarútgáfur,
alþýðuútgáfur, — stóru íhalds-
blöðin græða dr’júgan skilding
á heljarmiklum auglýsingum.
Þar eru prentuð upp síðustu
ummæli þeirra sjálfra, full
virðingar í garð höfundar sem
þau hata í laumi. En ummæli
þeirra um hann frá fyrri tím-
um eru ekki látin fljóta með.
Svo rjúka jafnvel prestarnir
upp til handa og fóta og jarma
með í lofsöngskórnum. Nú er
svo komið að auðvaldið og
borgarastéttin hafa vafið upp-
reisnarsegginn örmum, — og
hversu ákaflega sem han.n
brýnir raust, losnar hann
aldrei úr þessum mjúku en
þróttseigu smokkfisksörmum.
Eins og logndrífa
Þegar því er svo loks lýst
yfir aö nú hafi höfundur skap-
að sér öruggan sess er það
oft sama sem að nú sé hann
loks vopnum sviptur og mein-
laus gerr, En samt sem áður
hefur kannski ekki með öllu
tekizt að breiða yfir tilgang
hans og stefnu. Þá er síðustu
árásarsveit afturhaldsins sigað
til áhlaups. Rit höfundar selj-
ast þegar í stórum stíl, íhalds-
blöðin viðurkenna hann, — og
nú koma málfræðingarnir eins
og þeir eigi lífið að leysa.
Þegar þeir hafa lokið störfum
er hinn uppreisnargjarni rit-
höfundur ekki á marga fiska.
Nú er hann orðinn klassískur,
sígildur, nú getur hann hreiðr-
að um sig í mestu' makindum
í bókaskápnum. öll ritin í
skrautbandi, það ætti ekki að
fara amalega um hann í hill-
unum úr þessu. Bókmennta-
sagan hefur gleypt hann. —
hann er orðinn efni í fyrir-
lestra og doktorsritgerðir. Ryki
skýringa og útlistana sáldrar
nú jafnt og þétt yfir verk
hans eins og logndrífu. Nú er
brátt að því komið að stofna
megi til minningarhátíða hon-
um til lofs og dýrðar.
Uppreisnarmað-
urinn notaður
Þannig lamar afturhaldið
uppreisnarmanninn með því
að taka hann i helgra manna
tölu, sýgur úr honum baráttu-
þróttinn, deyfir eggjar orða
hans og athafna, lokar hon-
um leið til áhrifa, einmitt
þegar þau ættu að bera sem
ríkulegastan ávöxt. Og nú
nálgast hámark skrípaleiksins,
skoplegasta og hatrammasta
atriði þessarar þróunar. Nú
er uppreisnarmaðurinn not-
aður gegn yngri höfundum
sem skrifa ekki eins og vera
ber. Af hverjum? Engum öðr-
um en sama afturhaldsálitinu,
sömu blöðunum, sömu rit-
dæmunum sem lokað hafa
höfundinum leið miðs vegar
með tignun sinni og eiturholl-
ustu. Oft er þó svo að þessir
yngri höfundar eru miklu minna
byltingarsinnaðir en eldri höf-
undurinn var á sínum tíma
og er enn. En sá er Ijóður á
ráði þeirra að þeir eru nýir.
þeir eru þátttakendur líðandi
stundar, þeir hafa áhrif. Þeir
hafa ef til vill sett sér það
markmið að klæða veruleik
nokkrar þeirra hugsjóna sem
eldri höfundinum hafði ekki
unnizt tími til að leiða til
sigurs, áður en viðurkenningin
gerði út af við hann. En hvað
um það, nú brynjar aftur-
haldið gamla skáldið sem
bandamann sinn, vitnar í hann
sem skoðanabróður, beitir hon-
um fyrir sig til þess að ráða
niðurlögum hans eigin læri-
sveina. Sjáið Ibsen, segja þeir.
Eruð þið búnir að gleyma
Strindberg? Og afturhaldinu
er þetta alveg óhætt, þvi að
nú er það búið að veita gamla
skáldinu myndugleik valds og
álits. Slíkur myndugleiki er
sem kunnugt er rígskorðað.
fastákveðið mikilfengi, sem er
ekki verið að hnýsast eftir
frekar, hvorki spurt um mark
þess né merkingu. Þetta er
Bkýrgreining sjálfs myndug-
Ieikahugtaksins.
Lokaúrskurðurinn
Nú mætti ætla að þróunar-
skeiðið væri á enda runnið.
En svo er eigi, eftir er enn
síðasta tilbrigði baráttunnar
gegn uppreisnarseggnum, og
það er allfyndið og ísmeygilegt
tilbrigði. Hafi nú hið upp-
reisnargjarna skáld verið svo
mikill meistari mikilúðugs
stíls að tönn tímans hafi
hvorki unnið á formfegurð né
hreinu bókmenntagildi rita
hans, lifir skáldið áfram að
vissu leyti, — lifir huldu höfði
ef svo mætti segja, — liggur í
nokkurs konar dvala í hinum
rökkurþungu heiðurssölum
bókmenntasögunnar. Og ekki
er gott að vita nema ný kyn-
slóð. ný æska hafi upp á felu-
stað skáldsins þrátt fyrir þann
fyrirfram-óhug gagnvart skáld-
inu sem hin almenna viður-
kenning á því hefur sáldrað
inn í hug þeirra, — já, jafn-
vel þó að eitthvað af verkum
„meistarans” hafi verið náms-
efni í skóla. Æskan getur tek-
ið upp á því að uppgötva hann
aftur, og sú uppgötvun getur
orðið hættulegur orkugjafi. Þá
ber svo við einn góðan veður-
dag að ritdæmar afturhaldsins
fella þann úrskurð að nú sé
ekki mikið að sækja til gamla
skáldsins, lengur, það sé orð-
ið utanveltu, gamaldags. svo
dæmalaust úrelt. Heppnist að
fá þennan úrskurð viðurkennd-
an almennt er einskis á vant
og fullkominn sigur unninn.
Það skáld sem hinir fornustu
og formyrkvuðustu í landinu
telja úrelt — verður blátt á-
fram eitthvað á borð við
egypzkar múmíur í augum
allra annarra.
ÞEGAR VORÖFLIN SIGRA . .
nefnist erindi, sem
Svein B. Johansen
flytur í Aðventkirkj-
unni í dag, sunnu-
daginn 5. apríl,
kl. 20,30. Athueið
breyttan samkomu-
I tíma.
Fjölbreyttur söngur.
ALLIR
VELKOMNIR.
Vafi
nn ormum
Frægt nafn er svipað og aug-
lýsing, slikt kann afturhaldið
að meta. Þar eru völd og fjár-
munir sem bakhjarl. Nú blæs
afturhaldið að nýju i lúðra
sína og breytir um aðferð,
hugsar sem svo: Björgum því
sem bjargað verður. Nú hefur
árásarliðið komizt að raun um
að æðið. skammirnar og böl-
bænirnar hafa ekki tilætluð
á'hrif, heldur þveröfug: aug-
lýsa höfundinn, útbreiða ágæti
hans. Og eins og samkvæmt
eðlisávísun ramba1- það á
rétta úrlausn: Hver veit nema
lof og hrós dygðu? Hann læt-
ur ekki bugast, þó að við
kreppum krumlur að hálsi
hans Hvað um það, við skyld-
um þó aldrei geta gert honum
óhægt um andardráttinn með
því að vefja hann örmum.
kreista fast? Og sjá: Afturhald-
ið vefur uppreisnarsegginn að
sér. gerir hann að skjólstæð-
ingi sínum.
BÓKMENNTAFÉLAGIÐ MÁL OG MENNING
LAUGAVEGI 18-RVÍK- PÓSTHÓLF 392 • SÍMI 15055 OG 22973
Fyrsta félagsbók ársins 19B4 kom út í marz:
FORSETI LÝÐVELDISINS, sérsíæS og
áhrifamikil skáldsaga eítir mesta skáld-
sagnahöfund SuSur-Ameríku, Miguel
Angel Asturias, þýS. Hannes Sigfússon.
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR.
1. hefti ársins 1964 er aS koma út.
Önnur félagsbók þessa árs verSur
OFVITINN eftir Þórberg ÞórSarson, í eínu
bindi. Kemur út í október.
MeSal stórvirkja sem Mál og menning
hefur ráSizt í er útgáfa vandaSrar
MANNKYNSSÖGU ritaSrar af ýmsum
fremstu sagnfræSingum vorum. Fimmta
bindiS kémur út á næsta ári.
TILBOÐ TIL NÝRRA FÉLAGSMANNA:
Þeir sem ganga í Mál og menningu á tímabil-
inu 1. apríl til 15. júní fá allar útgáfubækur ár-
anna 1955—1959,1 í bandi, ásamt Trmaritinu,
fyrir aðeins 300 kr.
SnúiS ySur til Bókabúðar Máls og menningar
í Reykjavík, eSa sendiS seSilinn hér að neSan
meS nafni ySar og heimilisfangi tii Máls og
menningar og ySur verða sendar bækumar
1955—1959 ásamt fyrstu bók þessa árs. Þér
greiSiS aSeins 300 kr. viS móttöku þeirra, en
félagsgjald þessa árs verSur innheimt við út-
komu annarrar bókar ársins.
ATHUGIÐ! Átgiald Móls og menningar er nú kr. 450, þ. e. minna en verS
tveggia meðalstórra bóka. í því er innifalið áskriftargjald að
TímariU Máls og menningar, sem kemur nú út fjórum sinnum
á árL á 5. hundrað blaðsíður. Það er löngu viðurkennt sem
merkasta íslenzka tímarifið. En auk þess fá félagsmenn tvær
til þriár valdar bækur fyrir árgiald sitt.
GæUð þess að ilestir þeir íslenzkir höfundar sem mest kveður
að koma út hiá Heimskringlu, en Heimskringlubækur fá fé-
lagsmenn með 25% afslætti. — Að bezlu erlendu skáldsög-
urnar koma út hiá Máli og menningu.
Undirrit. gerist hérmeð félagsmaður Máls og
menningar og óskar þess að sér verSi sendar
bækur áranna 1955—.1959 gegn 300 kr. gjaldi.
NAFN
HEIMILI
PQSTAFGREIÐSLA
1 Halldór Laxness: Alþýðubókin — Peler Freuchen: Ævintýrin
heilla — Artur Lundkvist: Drekinn skiptir ham — WilUam
Heinesen: Slagm vindhörpunnar, skáldsaga — Jón Helgason:
Handritaspiall — Jorge Amado: Ástin og dauðinn við hafið,
skáldsaga — A. Slernfeld: HnatUerðir — Biarni Benediktsson:
Þorsteinn Erlingsson — Zaharia Stancu: Berfætlingar. skáld-
saga (tvö bindi).