Þjóðviljinn - 05.04.1964, Side 7

hendur fyrir vasklega fram-
göngu. Þegar fyrstu herdeild-
irnar marséruðu um götur stór-
borganna á leið til vígvall-
anna þustu velklæddar evr-
ópskar konur að skrúðklædd-
um hermönnunum og hengdu
blómsveigi um háls þeim og
horfðu á þá með siðsamt dað-
ur í augunum, svo sem þá var
tízka kvenna í Evrópu. Já,
hinir fyrstu hermenn fyrri
heimsstyrjaldarinnar gengu
skrúðklæddir til vígvallanna,
búningar þeirra ljómuðu í öll-
um litum rófsins, líkast því
sem þeir gengu til kjötkveðju-
En varnaðarorðum hinna í'áu vsu' ckki sinnt .... August Bebel talar gegn stríði í ríkisþinginu
ÞIÓÐVILIINN
SÍÐA y
hátíðar. Og í raun og veru
voru þessir ágústdagar 1914
kjötkveðjuhátíð hins borgara-
lega þjóðfélags. En þá sem
þá gengu í dansinn grunaði
ekki hve fastan yrði löng.
Þegar ég taia svo um kyn-
slóðina frá 1914 þá vil ég taka
það fram, að þessi kynslóð átti
þó ekki öll óskipt mál. Það
voru allmargir menn víða um
Evrópu, sem höfðu ekki þreytzt
á að brýna fyrir fólkinu vam-
aðarorð, þau sem ég hafði eftir
hinu norska skáldi f upphafi
máls míns: Þú mátt ekki sofa!
Langsýnustu leiðtogar verka-
lýðshreyfingarinnar um heim
allan höfðu árum saman varað
við því, sem f vændum var.
Þeir höfðu enga trú á því, að
heimsstyrjöld yrði einhver
skógarför með vfni og blóm-
um og almennum gleðskap.
Þeir spáðu því, að þessi styrj-
öld yrði löng og þeir lofuðu
valdhöfunum að taka þá til á-
byrgðar fyrir þá blóðskuld, er
á þeim hvíldi. En varnaðar-
orðum hinna fáu var ekki sinnt
og heimurinn veltist inn í
styrjöldina eins og snjóskriða,
sem lýtur ekki öðru en nátt-
úrulögmálum fallhraðans, og
enn kom það í ijós, hve menn-
irnir standa ráðþrota frammi
fyrir þeirri sögu, sem er þó
ekkert annað en þeirra eigin
sköpunarverk.
Lífsblekkingar kynslóðar-
innar 1914 brustu þegar á hin-
um fyrstu vikum heimsstyrj-
aldarinnar, himinn hennar
hrundi yfir hana. Blómsveig-
amir, sem hvítar og net.tar
konuhendur höfðu gert, voru
þegar visnaðir á nafnlausum
gröfum hetjanna og hermenn-
imir urðu að færa sig úr
skrúðbúningum hensýninganna
og klæðast mógráum lit mold-
arinnar. Stríðsrómantíkin var
orðin að lygi, kynslóðin orðin
mörgum lífsblekkingunum fá-
tækari, en hver brostin blekk-
ing einnar kynslóðar er auð-
ur og arfur hinnar næstu —
eða svo skyldi maður ætla.
Ég lifði undirbúning sfðari
heimsstyrjaldarinnar ung-
ur maður í öðru landi. Ég var
fyrir löngu hættur að berjast
með trésverði við bemskuvin
minn Kalla snúð. Ég vissi þá
einnig töluvert meira um stríð
en þennan ágústdag 1914 þeg-
ar pabbi minn skýrði fyrir
mér orðið. Áratugurinn 1930—
1940, ár kreppunnar og striðs-
undirbúningsins, hafa markað
mig og mína kynslóð dýpri
rúnum en flest ár önnur á æv-
inni. Þegar ég lít yfir þessi ár
þá get ég ekki annað en hugs-
að til þess með skelfingu, hve
mennimir læra seint, og lítið,
þótt þeir hafi allir gengið í
þann bezta skóla, sem völ er
á: skóla reynslunnar og lífs-
ins. Og þó verður því ekki
neitað: á fjórða áratug aldar-
innar voru þeir miklu fleiri
en á árunum fyrir 1914, er
hlýddu varnaðarorðum hins
norska skálds: Þú mátt ekki
sofa! Á þessum áratug var
baráttan gegn fasisma og naz-
isma í sama mund barátta
gegn stríðinu. Þeir sem tóku
þátt í þessari baráttu vissu. að
Bli fremfor alt ikke tretto —
som mennesker blir etter
kriger —
nár grumset og griskheten
kommer
í fölge med motlösheten.
Ég sá Nordahl Grieg í fyrsta
skipti í Kaupmannahöfn á dög-
um Spánarstyrjaldarinnar.
Hann var þá nýkominn frá víg-
völlum hinnar spænsku borg-
arastyrjaldar og beitti allri
sinni eldlegu mælsku til þess
að hin löglega spánska stjóm
fengi vopn til þess að verjast
uppreisn nazismans og mála-
liðum Þýzkalands og Italíu.
Hann sagði: ef uppreisn naz-
ismans á Spáni verður bæld
niður þá afstýrum við heims-
styrjöld. Þetta var skoðun allra
manna, sem á þessum ámm
samfylktu liði gegn nazism-
anum. Og reynslan skar úr um
þetta mál: Spánarstyrjöldin var
fyrsta lota hinnar síðari heims-
styrjaldar. Grieg gerðist síðar
skáld og hermaður í frelsis-
stríðinu gegn nazismanum og
þjónaði málstaðnum með ó-
rjúfandi tryggð. Hann vildi
ekki láta birta þetta kvæði fyrr
en að stríðinu loknu til þess
að engin sundrung yrði í fylk-
ingum þeim. sem háðu styrj-
öld þessa, svo sundurleitar sem
þær voru. En í þórdunum
stríðsins mælti hann orð sín
til þeirra, sem lifðu. kynslóðar-
innar, sem setjast skyldi í bú-
ið að loknu stríði. Hann bað
þessa kynslóð að verða ekki
þreytta, eins og títt sé um
menn að loknu stríði. Hann
Framhald á 9. síðu.
Þcgar fyrstu herdeildirnar marséruðu um götur stórborganna á leið til vígvallanna þustu vcl-
klæddar evrópskar konur að skrúðklæddum hermönnunum og hengdu blómsveigi um háls þeim
.... Myndin er frá Berlín, ágúst 1914.
nazisminn var styrjöldin holdl
klædd. Nazisminn blés aftur
lífi í hina rómantísku striðs-
lygi og honum tókst að teygja
einhverja siðmenntuðustu þjóð
Evrópu til fylgila%s við þessa
lygarómantík. Og slík var
eymd þessa áratugs mikil, að
ungir atvinnuleysingjar víða
um lönd fóru í flokkum undir
herkumblin til þess eins að fá
að éta og leppana utan á sig.
Og þótt þeir væru margir, sem
vildu ekki láta svæfa sig með
blekkingum og skildu, að hver
sigur nazismans í friði væri
aðeins áfangi á leiðinni fram
af hengifluginu, þá voru þeir
ekki nógu margir. Það sem við
köllum fólk, alþýðu, er án efa
styrkasta afl mannlegs félags.
Afl fólksins er fólgið í því, hve
mannmargt það er. Ef hægt er
að beizla þetta afl til góðs
málefnis, þá eru engin takmörk
fyrir því hvað það fær afrek-
að. En þvi miður er fólkið
tvístrað, afl þess lamað, en oft
er þetta ekki þess eigin sök.
Því er tvístrað og það er svæft
af valdhöfunum, og aldrei hef-
ur mér orðið þetta eins ljóst
og á þessum örlagaárum frá
1930—1940 þegar baráttan gegn
nazisma og stríði var háð af
hugdjörfum, en alltof fáum
mönnum. Það er sögulegur
sannleiki, að nazismi þessara
ára hefði aldrei náð þroska,
aldrei unnið sína ódýru sigra
í friði og aldrei getað hrundið
af stað heimsstyrjöld, ef þau
ríki, sem höfðu svarið lýðræð-
inu marga eiða, hefðu ekki
stutt nazismann til valda,
dikað við hann, eflt hann
efnahagslega og stjómmálalega.
Það er mikið rætt um ágæti
vestræns lýðræðis, en hver sem
kynnzt hefur sögu þess af .eig-
in sjón og reynd á fjórða ára-
tug þessarar aldar, mun aldrei
gleyma því hvers af því má
vænta, ef þær valdstéttir, sem
halda því uppi telja hag sín-
um betur borgið með því að
eiga nazismann að bakhjarli.
Hin raunalega saga þeirra ára
gleymist aldrei þeim, sem hafa
lifað hana opnum sjónum. Að
sú saga fór ekki ver að lokum
en raun var á var sannarlega
ekki ^estrænu lýðræði og
valdstéttum þess að þakka.
önnur og máttugri öfl voru þar
að verki.
Við gleymum þvi aldrel hvers er af vestrænu lýöræði að vænta, ef þær valdstéttir scm halda
því uppi telja hag sínum betur borgið með þvj agj ag ejffa nazismann að bakhjarli . . . Krupp
gróða af umsvifum Vilhjálms, Hitlers, Adcnauers.og aðrar auðfamiliur taka af jafnmikilli ánægju
Það var árið 1942, heims-
styrjöldin síðari í algleymingi.
Þá var staddur á Þingvöllum
norskt skáld og hermaður,
Nordahl Grieg. Þar orti hann
eitt af sínum mestu kvæðum.
Den menneskelige natur. 1
þessu kvæði sendir hann okkur
öllum sín aðvörunarorð:
Sunnudagur 5. apríl 1964 -——
ÞÚ MÁTT
EKKI SOFA
EFTIR SVERRI KRISTJANSSON
Þú mátt ekki sofa! Þessi orð
hins norska skálds, sem mælt
voru stuttu fyrir síðustu heims-
styrjöld, koma mér jafnan í
hug þegar stríð eða frið ber á
góma. Þú mátt ekki sofa, þú
mátt ekki vera andvaralaus,
því að þá ríður eldingin yfir og
þú og bær þinn brenna í eldi.
kannski hefur engum mönnum
mannkynssögunnar verið meiri
þörf á að halda vöku sinni en
kynslóðum 20. aldarinnar, þeim
kynslóðum, er komust að þvf,
að stríð er ekki rómantík, svo
sem skáld og sagnfræðingar
höfðu áður kennt, heldur eitt-
kvað allt annað.
Ég er orðinn svo gamall mað-
ur, að ég man báðar heims-
styrjaldir þessarar aldar. Ég
man til að mynda vel daginn
sem heimsstyrjöldin fyrri brast
á, 2. ágúst 1914. Mór er þessi
dagur minnisstæður vegna þess,
að á þeim degi heyrði ég í
fyrsta skipti orðið stríð, og ég
skildi ekki orðið. Ég man að
ég gekk niður Hverfisgötuna
við hönd föður míns og spurði:
Hvað er stríð, pabbi? Hann
reyndi að útskýra þetta fyrir
mér, með dæmi úr lífsreynslu
minni á götu Skuggahverfisins.
Hann sagði: Jú, sjáðu til, ef þú
og Kaili snúður (það var jafn-
aldri minn í næsta húsi) verðið
vondir og berjist með tré-
sverðum, þá er það stríð. Þá
vissi ég það. Og við strákarnir
í Skuggahverfinu hófum þegar
vopnaframleiðslu, smíðuðum
sverð og stálum potthlemmum
frá mæðrum okkar og höfðum
fyrir skildi, og við skiptumst 1
flokka eftir stórveldunum, ég
man að ég fylgdi Englending-
um. Ég hallaðist snemma að
lýðræðinu. Skýringin sem faðir
minn gaf mér á stríði sex ára
gömlum var samt hvorki eins
fráleit og brosleg og virðast
mætti við fyrstu sýn. Kyn-
slóðin sem stóð á miðjum aldri
1914, og þar á ég bæðiviðvald-
hafa og þegna, hugsaði sér styrj-
öld í líkingu við það, er við Kalli
Snúður og Sverrir Kristjáns-
son bárumst á trésverð í port-
inu hjá Bjamaborg. Þegar
aldur færist yfir menn hættir
þeim gjarnan við að miklast af
æsku sinni, ekki aðeins, að þá
hafi siðlæti æskunnar verið
með miklum ágætum, heldur
hafi lífið allt verið með betra
og glæsilegra hætti en nú.
Talleyrand. hinn gamli refur
franskra stjómmála, er hafði
lifað stjórnarbyltinguna miklu,
sagði í elli sinni ,að enginn
þekkti unað lífsins, sem hefði
ekki verið uppi fyrir bylting-
una, þegar veizla var haldinn
dag hvem í sölum Versala. Ég
hef heyrt gamla menn bæði
hér heima og erlendis minnast
áranna fyrir 1914 með klökkva
og trega. Slíkar tilfinningar
hafa að sjálfsögð-j verið með
mönnum á öllum tímum. Ef
til vill stafar þetta af þeirri
kölkun, sem allt mannlíf er
undirorpið, kannski er þetta
líka hin rómantíska lygi, sem
fjarlægðin skapar og mannin-
um virðist í blóð borin. En
hvað sem því líður, þá er eitt
víst: kynslóðin sem tók út
þroskann á fyrsta hálfa aðra
áratug þessarar aldar var æði
sjálfumglöð, ánægð með sjálfa
sig og tilveruna. Hún var stolt
af framförum vísindanna,
miklaðist af vaxandi velmegun,
trúði á heimsfriðinn, taldi
heimsstyrjöld óhugsandi, svo
siðmenntað sem fólk væri nú
orðið. stríð yrði ekki lengur
nema með hálfviltum þjóðum
eða þegar Evrópumenn þyrftu
að fara í refsihemað gegn blá-
mönnum og hálfsiðuðum lýð
nýlendnanna. Slíkar voru hug-
myndir hinnar evrópsku milli-
stéttar, sem markaði almenn-
ingsálitið á árunum fyrir 1914.
Þessi menntaða efnaða milli-
stétt gat hugsað svo vegna
þess, að allur hnötturinn lá
fyrir fótum hennar og hún gat
sópað til sín arðinum af vinnu
og striti hundraðamiljónanna í
Afríku, Asíu og Suður-Amer-
íku. Þar var uppspretta vel-
megunar hennar og óbeinlínis
Ó1 þessi uppspretta á hinum
fögru sjálfsblekkingum, sem
hún gerði sér um sjálfa sig og
þjóðskipulag sitt. Þegar þessi
kynslóð stóð frammi fyrir stað-
reynd heimsstyrjaldarinnar á
hinum sólríku ágústsdögum 1914
datt henni ekki annað í hug en
að styrjöldinni yrði lokið á fáein-
um vikum, hæsta lagi nokkrum
mánuðum. Þetta yrði bara
hressandi „stálbað“. eins og
Viihjálmur Þýzkalandskeisari
komst að orði. Innan stundar
kæmu hetjumar aftur heim og
þá yrði herfangi skipt og tign-
armerkjum útbýtt á báðar