Þjóðviljinn - 30.11.1965, Blaðsíða 6

~r
0 SlÐA — I>JÓÐVILJINN — Þriðjudagur 30. nóvember 19G5
við Penkovskí
Skjölin sem kennd eru
Fyrir skömmu kom út í Bandaríkjunum bókin „The
Penkovsky Fapers“ („Penkovskí skjölin“) og hefur hún
vakið talsverða athygli, enda er því haldið fram að
hún hafi að geyma minnisgreinar Olégs Penkovskís,
sovézka ofurstans sem dæmdur var til dauða árið 1962
og tekinn af lífi fyrir njósnir í þágu vesturveldanna.
Enginn vafi þykir leika á því að útgáfa bókarinnar sé
runnin undan rifjum bandarísku leyniþjónustunnar
CIA sem hafi með henni viljað hefna fyrir marghátt-
aðar ófarir sínar víða um veröld og ekki sízt svara
endurminningum annars sovézks njósnara sem starf-
aði á vesturlöndum undir nafninu Gordon Arnold
Lonsdale þar til upp um hann komst og hann var
dæmdur í 25 ára fangelsi í Bretlandi 1961. Lonsdale
sem réttu lagi mun heita Konon Trofimovitsj Molodí
var látinn laus þremur árum síðar þegar skipt var á
honum og brezka „kaupsýslumanninum‘“ Greville
Wynne sem dæmdur hafði verið í Moskvu með Pen-
kovskí. „Endurminningar" Lonsdales eða Molodís voru
birtar í Bretlandi fyrir nokkrum mánuðum og munu
síðar hafa verið gefnar út í Sovétríkjunum. Lonsdale
eða Molodí) gerir lítið úr leyniþ'jónustum vesturveld-
anna og í „skjölum“ Penkovskís er honum svarað í
sömu mynt. A.m.k. einn „Kremlinológ“, eða vestrænn
„sérfræðingur“ um sovézk málefni, Edward Crank-
shaw, glæptist á því að telja „Penkovskí skjölin“ ó-
falsaðan vitnisburð og ritaði inngangsorð að bókinni.
Aðrir starfsbræður hans höfðu vaðið fyrir neðan sig
og kynntu sér bókina rækilega áður en þeir kváðu
upp úrskurð. Einn þeirra, Victor Zorza, „sovétfræð-
ingur“ brezka blaðsins „The Guardian“ hefur samið
grein um báðar bækumar og vefengir sannleiksgildi
beggja. Grein þessi birtist í bandaríska vikublaðinu
„Life“ og fara hér á eftir helztu kaflarnir sem fjalla
um „Penkovskí skjölin“ sem „Morgunblaðið“ hefur að
undanförnu birt útdrátt úr.
Olég Penkovskí, ofursti í
leyniiþjónustu sovézka
hersins, er sagður hafa byrjað
að skrifa minnisgreinar sínar
snemma árs 1961, þegar hann
reyndi fyrst að komast í sam-
band við leyniþjónustur vestur-
veldanna. „Það sem er senni-
lega síðasta greinin" er sögð
hafa verið skrifuð 25. ágúst
þegar sovézka gagnnjósnaþjón-
ustan hafði þegar á honum
nánar gætur. „Þetta er hripað
niður“, er okkur sagt, „af ein-
mana manni sem vissi að hann
lék einmanalegan og örvænt-
ingarfullan leik“.
1 formála er okkur sagt að
„Penkovskí skjölin“ séu ekki
dagbók, ekki frásögn af starfi
hans í þágu vestræns málstað-
ar, heldur eins konar uppgjör
og afsökun fyrir lífi hans og
vonbrígðum, ívafin ítarlegri
lýsingu og mati á njósnaþjón-
ustum Sovétríkjanna og stefnu-
miðum Krústjofs. Það er ætl-
azt til þess að við trúum því
að þessi þaulreyndi njósnari
hafi lagt í áhættu sem jafn-
vel alger leikmaður myndi vita
að hlyti að ríða honum að
fullu — „allan þann tíma með-
an Penkovskí lét vestrinu í té
upplýsingar sat hann við það
nótt eftir nótt að koma sam-
an eins konar dagbók“.
Hvernig er hægt að koma
þessu heim við þá skýringu
Penkovskís sjálfs í meginmáli
bókarinnar að hann háfi orðið
að skrifa í flýti „einfaldlega
vegna skorts á tíma og rúmi“?
A einum stað segir hann og
það hljómar vissulega senni-
lega að „þegar ég skrifa heima
trufla ég svefn fjölskyldu minn-
ar —> það eru aðeins tvö her-
bergi í íbúð okkar — og það
lætur mjög hátt í ritvélinni".
En í vinnutímanum er hann
„mjög önnum kafinn“, eða með
mjög rússnesku orðalagi
„hlaupandi eins og óður maður“
milli aðalstöðva leyniþjónust-
unnar og annarra vinnustaða
sinna. Hann er venjulega upp-
tekinn á kvöldin — „það heyr-
ir til vinnu minni“. Hann hafði
heldur ekki næði til að skrifa
þegar hann heimsótti vini sína
upp í sveit — „alltaf gæti ein-
hver komið og spurt hvað ég
væri að gera“.
Heima, bætti hann við „hef
ég að minnsta kosti felustað
í skrifborði mínu“. Var þessi
felustaður nógu stór til að
rúma handrit að því sem
reyndist verða allstór bók?
Nærri því á hverri ríðu hand-
ritsins sem við höfum nú
kynnzt í bókarformi má finna
upplýsingar sem eru þess kon-
ar að fyndust þær í fórum
einhvers sovézks borgara
myndu þær óhjákvæmilega
leiða til handtöku hans eða
stundum aftöku.
Þegar Penkovskí var staddur
á vesturlöndum fékk hann að
sögn ákærandans í réttarhöld-
unum gegn honum „sérstaklega
meðhöndlaðan pappír til að
semja á leyniskýrslur“. Það er
harla ósennilegt að hann hafi
notað jafnverðmætan pappir
sem hann smyglaði inn í Rúss-
land með mikilli áhættu til að
skrifa á endurminningar sínar.
öll frásögnin af því hvemig
„skjölin“ eru upprunnin er ó-
sennileg í sjálfri sér. Sumar
frásagnir bókarinnar eru vafa-
laust frá Penkovskí komnar og
eru ófalsaðar; aðrar eru vafa-
laust ósannar, þótt frá honum
séu komnar — þær eru þess
konar sparðatíningur sem
njósnari tekur saman vegna
þess að yfirboðarar hans kunna
að hafa áhuga ó honum, þótt
engin trygging sé fyrir því að
reiða megi sig á hann. Og í
bókinni eru einnig vissir kaflar
sem sýna má fram á að ekki
eru komnir frá Penkovskí
sjálfum.
Það er engin ein staðreynd
sem sannar að bókin sé ekki
það sem hún er sögð vera. Það
er fremur samsafn gagna sem
eru á vfð og dreif um bókina
sem gerir kleift að hafna því.
★
Zorza viðurkennir að í
„skjölum“ þeim sem kennd eru
við Penkovskí séu ýms atriði
sem fái staðizt og komi reynd-
ar sérfræðingum á vesturlönd-
•um um sovézk málefni ekki á
óvart. Hann nefnir ágreining
mi'lli Krústjofs og yfirmanna
sovézka hersins sem hafi ver-
ir andvígir þeirri stefnu Krúst-
jofs að draga úr „venjulegum“
vopnabúnaði en leggja í þess
stað megináherzlu á smíði
„leynivopns“. Zorza vefengir
ekki þá frásögn Penkovskís að
meira en 300 manns hafi beð-
ið bana þegar tilraun með slíkt
„undravopn“ mistókst, þ.á.m.
Nedelin marskálkur, yfirforingi
flugskeytasveita Sovétríkjanna.
Aðrir hafa orðið til að efast
um sannleiksgildi þessarar frá-
sagnar sem bar með sér að
þarna hefði verið um að ræða
kjarnorkuknúnaeldflaug; kjam-
orkufræðingar á vesturlöndum
telja fráleitt að Sovétríkin hafi
verið komin svo langt áleiðis
með smíði slíkrar eldflaugar að
hún hafi verið komin á til-
raunastigið.
Síðan nefnir Zorza ýms atriði
sem ýmist vekja grun um að
það sem haft er eftir Penkov-
skí sé ekki frá honum komið
eða taka af allan vafa um að
bókin sé fölsuð:
Ibókinni er aðeins drepið
lauslega á eina staðreynd
sem gagnlegt hefði verið að fá
nánari upplýsingar um, þó
ekki nema til að skýra eina af
mörgum mótsögnum bókarinn-
ar. Það hefur fram að þessu
verið haft fyrir satt að stjómir
vesturveldanna hafi ekki feng-
ið neina aðvörun um það frá
njósnurum sínum um að sov-
étstjómin hafi haft í hyggju
að reisa Berlínarmúrinn og að
síðbúin og klaufaleg viðbrögð
þeirra eftir að múrinn var
reistur í ágúst 1961 hafi að
miklu leyti stafað af því að
þær voru ekki við því búnar.
En í bókinni er því haldið fram
að meðal þeirra „þúsunda upp-
lýsingaatriða“ sem Penkovskí
komst yfir hafi verið „ná-
kvæm ráðgerð stærðarhlutföll
Berlínarmúrsins“. 1 meginmál-
inu er Penkovskí sjálfur látinn
segja að „ég frétti um Berl-
ínarmúrinn fjórum dögum áð-
ur en sovétstjórnin lokaði hon-
um“. En af öðrum stað í bók-
inni verður ljóst að fjórum
dögum áður en það gerðist var
Penkovskí enn staddur í Lon-
don, á einni af þessum löngu
skylduferðum þegar hann gaf
sér tíma frá því að vaka yfir
sovézkum sendinefndum til að
dveljast klukkustundum sam-
an með þeim f jórum brezku og
bandarísku leyniþjónustufor-
ingjum sem hafði verið falið
að nota hverja stund sem gafst
til að rekja úr honum gam-
irnar.
Hafi hann í rauninni frétt
af Berlínarmúrnum meðan
hann var enn í London, myndi
hann þá hafa farið til Moskvu
og komið boðunum til vest-
ursins ekki fyrr en síðar? ÍEn
sé bókin ófalsað safn minnis-
greina hans sjálfs sem hann
ritaði í Moskvu, myndi hann
þá hafa látið þess getið sér-
staklega að hann hefði vitað
um Berlínarmúrinn fyrirfram?
Hvorugt virðist sennilegt. Eina
rökrétta svarið er að það sem
hann er sagður hafa sagt haft
í rauninni verið skrifað af ein-
hverjum öðrum.
Frásagnarhátturinn á endur-
minningunum einkennist oft af
mælgi, hann hefur allt að því
e>nkenni talmáls. Þegar Penk-
ovsk'í lýsir heræfingunum sem
fylgdu átökunum um Berlín, er
hann látinn spyrja: „Hver er
tilgangur þessara æfinga?“ og
síðan gefa ítarlegt svar. Myndi
hann hafa skrifað á þennan
hátt, hvort sem um var að
ræða „minnisgreinar“ hans í
Moskvu eða i njósnaskýrslu til
vestursms? Eða var þetta öllu
heldur spurning sem einn af
yfirheyrslumönnum Penkovskís
lagði fyrir hann, spuming sem
síðan var af vangá látin halda
sér í útgefnu niðurriti samtals-
ins sem hefði getað verið und-
irstaða þessa kafla bókarinnar?
Það eru vissulega mörg dæmi
um óvandvirkni útgefenda,
eins og t.d. í kaflanum sem
lýsir nýju sovézku flugskeyti
sem vegna sérstaks hæðar-
mælis og m'ðunartækja á að
geta flogið yfir og umhverfis
slíka vegartálma sem fjöll þeg-
ar því er skotið í 600 til 1.000
„feta“ hæð. Ef það verður síð-
an að fara yfir 3.000 feta hátt
fjall, halda tækin því 850 fet
yfir fjallshlíðunum, en síðan
lækkar það flugið niður í 3.000
„metra“. tJtgefendur ákváðu
vafalaust að breyta sovézka
metramál’nu í brezk-bandarísk
fetr en gleymdu síðan hvað
var hvað. En séu „skjölin“ í
rauninni verk Penkovskís
sjálfs, hefði þá ekki_ átt að láta
orðalag hans haldast í megin-
máli með skýringum neðan-
máls?
X meginmálinu úir og grúir af
orðum og orðasamböndum sem
engin maður úr sovézku um-
hverfi eins og Penkovskí myndi
nokkru sinni nota. Hann er
hvað eftir annað látinn taia
um „Sovét-Rússa“ eða „Sovéta“
þegar hann á v'ð landa sína.
Þetta orðalag myndi hljóma
jafh ankannalega í eyrum
Rússa og það hljómaði á ensku
að talað væri um „United
States American“. Og hér er
ekki aðeins um að ræða skyss-
ur sem verða þegar þýtt er úr
rússnesk-u á ensku. Kommún-
istar hafa fast orðalag til að
lýsa pólitísku fráviki eins og
því sem Súkof marskálki var
vikið úr stöðu landvarnaráð-
herra fyrir árið 1957 — „bóna-
partískar tilhneigingar“. Þó er
Penkovskí látinn hafa eftir
Krústjof að Súkof marskálk-
ur hafi gert sig sekan um
„napoleónsk einkenni“ — slíkt
orðalag hefði varla mátt draga
af „bónapartískum tilhneiging-
um“ í rússneska textanum. En
héfði einhver s.krifað þennan
kafla á ensku alllöngu eftir að
hann las frásögn um mál Súk-
ofs, hefði hið ranga orðalag
getað slæðzt inn fyrir mis-
minni.
í frásögn af ágreiningi Sovét-
ríkjanna og Kína er Penkov-
ski látinn nefna sem dæmi um
brevlta afstöðu Moskvu að upp-
haflega hafi bamdamanninum
verið lýst sem „Mikla Kína“,
en síðan aðeins sem „Kfna“.
En í rauninni gilda um hluti
sem þennan mjög strangar
reglur í Sovétríkjunum og þær
eru ákvarðaðar tvisvar á ári
í vígorðum sem flokkurinn gef-
ur út og birt eru í öllum dag-
blöðum. Viðkvæðið var aldrei
„Mikla Kína“, en fram til árs-
ins 1960 var það „Hin mikla
kínverska þióð“. Leyniþjónust-
ur vesturveldanna þurftu varla
að láta Penkovskí segja sér að
það orðalag var ekki lengur
notað.
Þær hefðu ekki heldur þurft
að leita til hans til að fá að
vita hverjir af hershöfðingjum
Sovétríkjanna voru „fulltrúar
í Æðstaráðinu“ — en það er
meiningarlaus vegtylla sem of-
an í kaupið er skráð í hverri
einustu sovézkri uppsláttarbók.
En þó er þess hvað eftir annað
getið þegar sagt er frá emb-
ættum háttsettra herforingja
að þeir séu „fulltrúar í Æðsta-
ráðinu“ — og vel að merk.ja
er þá engu bætt við það sem
stendur í uppsláttarbókunum.
Það virðist einna helzt sem út-
gefendurnir hafi ákveðið að
auka við lýsingamar á her-
foringjunum sem kunna að
vera frá Penkovskí komnar
með viðbótaratriðum úr upp-
sláttarbókum, án þess þó að
viðurkenna að þeir hafa hrófl-
að við „texta“ Penkovskís. A
svipaðan hátt láta þeir hann
lýsa háttsettum flokksforingja
sem „leiðtoga í Kommúnista-
flokki R.S.S.S.L.*1, en þetta er
orðalag sem sovézkur embætt-
ismaður myndi aldrei nota, þar
sem R.S.S.S.L. — Rússneska
sambandslýðveldið — hefur
engan kommúnistaflokk sem
aðgreindur verði frá Komm-
únistaflokki Sovétríkjanna. En
þetta er hins vegar orðalag sem
sérfræðingar á vesturlöndum
um sovézk málefni hafa stund-
um notað.
Þegar Penkovskí kemur heim
til Moskvu eftir langa ferð til
Parísar, er hann látinn byrja
nýjan kafla á þá leið að hann
ætli nú að festa á blað nokk-
ur atriði varðandi sovézkar
njósnir erlendis, meðan at-
burðirnir úr ferð hans „til
Evrópu“ séu honum enn í
fersku minni. Enginn Rú&si
myndi tala eða skrifa um ferð
sína til „Evrópu“ eða jafnvel
til „Vestur-Evrópu". Rússi
myndi segja að hann hefði far-
ið „vestur“.
í bókinni er rakin nákvæm-
lega sjálfsævisaga Penkovskís,
sem hann hlýtur að hafa lát-
ið leyniþjónustum vesturveld-
anna í té, svo að þær gætu
fullvissað sig um að hann væri
sá sem hann þóttist vera. En
á einum stað verður sjálfs-
ævisaga hans á bremur blað-
síðum eða svo saga stríðsins,
krydduð örstuttum frásögnum
af þætti hans sjálfs í því. Það
er ólíklegt að hann hefði gef-
ið sér tlma eða rúm til að
rekja þannig sögu stríðsins —
en velviljaður útgefandi hefði
getað bætt henni við til upp-
fyllingar.
En það er ekki á það hætt-
andi að fylla í eyðurnar, ef
maður þekkir ekki þau atriði
sem eyðufyllurnar eiga að
tengja saman. Arið 1939, þegar
Penkovskí hafði verið tvö ár
í herskóla í Kíef, höfuðborg
Úkraxnu, var hann gerður að
pólitískum foringja hersveitar
á úkraínska herstjórnarsvæð-
inu. Brátt komu nokkrir hátt-
settir foringjar x heimsókn.
Suma þeirra kannaði&t hann
við, en meðal þeirra var mað-
ur „sem ég hafði aldrei séð
áður“. Síðar var honum sagt
að þetta væri „N.S. Krústjof
nokkur“. A þessum tíma hafði
Krústjof verið fyrsti flokksrit-
ari í TJkraínu og þannig f
rauninni allsráðandi þar í nær
tvö ár, eða um það bil jafn
lengi og Penkovskí hafði vérið
í Kíef. Myndir af Krústjof
voru viða hafðar uppi og birt-
ust oft í blöðum sem hefðu
verið skyldulesning fyrir her-
skólanema og bá ekki sízt
mann sem ætlaði að verða póli-
tískur foringi í hemum.
Hver reginskyssan af annarri
kemur fyrir í mörgum
hlutum bókarinnar og þær eru
af því tagi að ósennilegt er að
þær stafi frá manni sem var
eins vel að sér og Penkovskí.
Hann er látinn segja að risa-
sprengja Sovétríkjanna sem
sprengd var 1961 hafi reynzt
hafa tvisvar sinnum meira
sprengimagn en þau 50 mega-
tonn sem gert hefði verið ráð
fyrir, og á öðrum stað segir
hann að sprengimagn hennar
hafi vei-ið 80 mégatonn. En
sérfræðingar á vesturlöndum
hafa aldrei farið neitt dult með
það að nákvæmar mælingar
sem þeir gerðu á sprengimagni
sprengjunnar hafi leitt í Ijós
að það hafi verið 58 mega-
tonn. Svipuðu máli gegnir þeg-
ar hann skýrir frá bví að bó
nokkrum sinnum hafi komið
fyrir að áhafnir mannaðra
geimfara sem skotið hafi verið
frá Sovétríkjunum hafi farizt.
Það sanna í málinu er að allt
frá því að Sovétríkin urðu fær
um að koma hinum stærri
spútnikum sx'num á braut, hef-
ur verið fylgzt með hverju ein-
asta sovézku geimskoti með
mjög fullkomnum radar- og út-
varpsleitarbúnaði, sem hefði
komið upp um það hvort menn
vonx í geimförunum.
í bókinni er það einnig haft
eftir Penkovskf að Tjúíkof
marskálkur. yfirmaður sovézka
landhersins. hafi verið leystur
frá þvf starfi 1961 og skipaður
yfirmaður almannavarna. Það
er rétt að hann var þá skip-
aður í nýia starfið, — en hafði
það með höndum jafnframt
sínu fyrra starfi. Arum sam-
an eftir þetta var hans getið
í sovézkum hertímaritum sem
yfirforingja landhersins og
hann var ekki leystur úr bví
starfi fyrr en árið 1964 nærri
Framhald á 9. síðu.
Þessi leikning fylgdi grein Zorza í „Life“ og með henni var þessi
skýring: Oleg Penkovskí, Rússi sem njósnaði fyrir vestrið, er
meintxxr (,,supposed“) höfundur bókar sem nefnist „Penkovski
skjölin“.
t
t