Þjóðviljinn - 30.11.1965, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 30. nóvember 1965
ÞJfOÐVILJXNN
StDA 7
Þjóðleikhúsið:
Endasprettur
eftir Peter Ustinov
Leikstjóri: Benedikt Árnason
Þjóðleikhúsið hefur oftlega
verið undarlega seinheppið í
vali sínu á gleðileikum og
gamni, éinkum hin síðari ár,
en ratar að þessu sinni rétta
leið. „Endasprettur“ er
skemmtilegt alþýðlegt verk og
vel samið á flesta lund og
vakti auðsæja og almenna á-
nægju leikgesta; og á áreið-
anlega langt líf fyrir höndum.
Peter Ustinov ann leik hinn-
ar léttu gígju, ósvikinn þús-
undþjalasmiður og framar öllu
það hafa margir gert áður, en.
sennilega enginri á eins fynd-
inn og skemmtilega*! hátt og
hann.
Tjaldið er dregið frá og við
sjáum áttræðan mann liggja í
rúmi sínu í stórri skrifstofu,
ótal meðalaglös á aðra hlið,
hjólastóll á hina; það er nótt.
öldungur þessi er Samuel Kin-
sale, frægt sagnaskáld og mik-
ils metið, hann hefur að me&tu
lokið við ævisögu sína, gert
upp reikningana við sjálfan
Herdis Þorvaldsdóttir og Kóbcrt Arnfinnsson.
snjall leikari og vinsælt leik-
skáld sem gerþekkir lögmál
sviðsins, beitir hinum ótrúleg-
ustu brögðum með fimi töfra-
mannsins og trúðsins. Hann
ristir sjaldnast djúpt, en er
hressilegur og heilbrigður í
skoðunum og gott að una í ná-
vist hans. Það eru lögmál tíma
og rúms sem Ustinov fjallar
um í „Endaspretti“, hann vef-
ur saman fortíð og nútíð. af
ærnum hagleik, lætur aðal-
söguhetju sína hitta sjálfan sig
fyrir á ýmsum aldursskeiðum —
sig og mislita fortíð, maður
vitur og skammsýnn í senn,
kaldhæðinn og viðkvæmur,
breyzkur og hrösull á ýmsa
lund eins og gerist og gengur,
en hress og óbugaður andlega
þrátt fyrir lasleiaa og elli,
gamall maraþonhlaupari með
lasna fætur. Áður en varir
koma tii hans óboðnir og harla
einkennilegir gestir hver af
öðrum — það er hann sjálf-
ur, sextugur, fertugur, tvítug-
ur, skuggar fortíðarinnar; allir
staddir á tvísýnum vegamót-
um, eiga við efa og sár vand-
kvæði að stríða. Þeir taka tal
saman, rífast, ásaka og erta
hvern annan og lifa á ný mik-
ilvæg atvik ævinnar; þeir eldri
reyna að kenna þeim yngri og
vara þá við hættum og örlaga-
ríkum axarsköftum, en auðvit-
að til einskis. Samskipti þeirra
eru forvitnileg í bezta lagi, á-
rekstrar og orðsvör oftlega
hlægileg og óvænt — hug-
kvæmni Utinovs virðist fáar
skorður settar, loks heldur
öldungurinn á sjálfum sér
í fanginu nýfæddum. En
nokkur alvara fylgir öllu
gamni, maðurinn er þúsund
einstaklingar, segir Sam gamli,
og það hlýtur óneitanlega að
vera fróðlegt að kynnast sín-
um foma manni í jafnskýru
ljósi. En það er ekki nóg —
Sam Kinsale hittir líka for-
eldra sína og aðra ættingja,
hann sættist jafnvel við föður
sinn, sem hann hataði allt frá
æsku. Ævi Sams ætla ég ekki
að rekja, en hún er öllu fram-
ar gráthlægileg saga um mis-
heppnað hjónaband í sextíu ár,
hjónaband sem var nærri ó-
slitinn skæruhemaður og mar-
tröð með undirhyggju og læ-
víslegum brögðum á báða bóga.
Rithöfundurinn hélt að sjálf-
sögðu framhjá hinni þrætu-
gjömu og ráðríku konu
sinni þegar svo bar undir, en
skilið við hana gat hann aldrei.
Því verður ekki neitað að
Ustinov er of langorður, þykir of
gaman að barnagullum sínum
og sjónhverfingum og er ekki
með öllu laus við lágkúru og
hversdagslega flatneskju; leik-
ritið hefði grætt mikið á sam-
þjöppun og styttingu, en sjálfs-
agi og sjálfsrýni hafa víst
aldrei verið hinar sterku hlið-
ar skáldsins. En kostimir eru
bæði fleiri og stærri og mér
efst í huga: safarfk kímni, mik-
il hugvitssemi, mannleg hlýja,
næmt sviðsskyn og snjöll tækni.
Ég fæ ekki annað séð en
leikhúsið geri hinn alþýðlega
spaugilega gamanleik vel úr
garði, og efast um að hann
hafi vakið meiri kátínu og á-
nægju annarsstaðar, jafnvel
ekki í heimalandi skáldsins, en
ems og kunnugt er lék Ustinov
sjálfur aðalhlutverkið við mik-
-S>
Þai er sem maður sjái
doktor Goebbels hlæja
Allt byrjaði þetta með þvi,
nokkur vestur-þýzk kvik-
myndahús tóku aftur til sýn-
ingar nokkrar kvikmyndir,
sem gerðar voru á dögum
Hitlers — ómerkilegar gam-
anmyndir í æsingastíl. Hvers-
vegna. spurðu kvikmyndahúss-
eigendur. eigum við að láta
kvi'kmyndimar grotna niður. .
cf þ*r eru ópólitískar?
Þess; upphrópun um „ópóli-
tískar“ kvikmyndir Göbbels
var engin tilviljun. Og þeir
menn. er að baki þessum að-
gerðum standa, færast nú all-
ir í aukana.
Eitt dæmið um þessa ,,menn-
ingarsókn“ er það, að kvik-
myndafélagið ,,Atlas-film“ hef-
ur nú ákveðið að hafa í Ob-
erhausen kvikmyndahátíð náz-
istakvikmynda, sem síðar er
ætlunin að dreifa um Vestur-
Þýzkaland allt. Eekhart Smidt
segir í blaðinu ,,Súddeutsche
Zeitung", að þessar kvikmynd-
ir séu „hlaðnir áköfum and-
sovézkum, and-enskum og and-
pólskum áróðri“. Meðal þeirra
mynda, sem ætlunin er að
sýna, er „Kolberg". Sú mynd
Framhald á 9. síðu.
Hópatriði úr „ENDASPRETTI“.
inn orðstír. Þessi gleðilega stað-
reynd ‘ er mörgum listamönn-
um að þakka, en einum öllum
framar: Þorsteini ö. Stephen-
sen. Hinn margsnjalli leikari
hefur ekki sézt á sviði í mik-
ilvægu hlutverki í hálfan ára-
tug og að sjálfsögðu verið mik-
ið og tíðum saknað, enda vakti
það einlægan fögnuð leikgesta
að fá að h'ta hann aftur í sín-
um réttu heimkynnum. Vonirn-
ar voru miklar en brugðust
ekki heldur þvert á móti; Sam
gamli varð verulega tilkomu-
mikill og forkunnlega skemmt-
inn í höndum hans, og
leikurinn svo heilsteyptur og
traustur frá grunni að óger-
legt mun að segja hvar hann
reis hæst; gervi og svipbrigði
með sönnum ágætum. Þorsteinn
er jafnan hann sjálfur í hinu
stóra hlutverki, beitir engum
leikbrögðum, fullkomlega lát-
laus og eðlilegur á hverju sem
gengur. Hann birtir margþætta
skapgerð hins gáfaða og
breyzka öldungs í skýru Ijósi,
seiglu hans. og nærri ódrep-
andi lífsfjör, orðsvörin hnitmið-
uð, bráðfyndin og neyðarleg og
geiga aldrei hjá marki, vekja
ósjálfráðan og hressandi hlát-
ur í salnum; við gætum vart
hugsað okkur Sam gamla öðru-
visi.
Sam hinn áttræðl er mesta
hlutverk leiksins, enda hýsir
hann reynslu allra hinna, von-
brigði og sigra, er sá eini sem
þekkir ævi sína til enda. En
einn getur hann ekki bjargað
sýningunni, til þess þarf aðra
mikilhæfa leikara, samvalda og
áþekka manninum, örugga {
hverri raun. Bæði Ævar R.
Kvaran sem leikur Sam sex-
tugan og hið fertuga skáld
Róbert Amfinnsson eiga mikið
hrós skilið, báðir túlþa hlut-
verk sín með þeim ágætum að
vart má á milli sjá; skyld-
leikinn við gamla Sam leynir
sér ekki. Aldursmunur og út-
lit er sannfærandi, þeir eru
eðlisskyldir og hæfilega ólíkir,
orðsvörin mjög skilmerkileg og
skýr og fara ekki framhjá nein-
um. Ævar er heimsmaður og
glæsimenni í útliti og fram-
göngu, velmetinn og tekjuhár
rithöfundur sem slakað hefur
um stund á listrænum kröfum,
og reynir að sýnast yngri og
kvikari en hann er í raun og
veru, enda í tygi við unga og
dýrselda daðurdrós, en þvi
miður. . . Róbert er mjög al-
vörugefinn hugsjónamaður sem
lætur alla lýðhylli lönd og leið,
og ætlar að skilja við konu
sína og lýsir þeim hjónaerjum
með sannri innlifun, einlægni
og sérstæðum þrótti, skapríkur
maður og nærri átakanlegur,
við hljótum að fá ríka samúð
með honum. Sá fjórði er Gísli
Alfreðsson, það er Sam um
tvítugt og að vonum ekki jafn-
oki hinna, kornungt skáld 00
hlaupakappi og slysast til að
kvænast vegna mótþróa við
föður sinn. Sam ungi er bezta
frammistaða Gísla til þessa.
þrátt fyrir eðlílegan ungæðis-
brag, og þá þróttmest og ein-
lægust er hann skorar á Sam
gamla að ganga frá ævisögu
sinni og þeirra allra, ljúka
lokasprettinum mikla. Gísli
le'kur einnig son Sams og er
með „bjálfalegt glott á andlit-
inu“ eins og ætlazt er til. Sá
leikur er ef til vill nokkuð
einhæfur og farsakenndur, en
það er ósvikinn þróttur í orð-
um hins unga leikara. Rúrvk
Haraldsson gegnir miklu hlut-
verki þar sem er faðir Sams,
ríkur íhaldssamur iðjuhöldur
og svo sannur sonur Viktoríu-
tímans að hann dirfist ekki að
nefna vissa hluti réttum nöfn-
um. Rúrik gerir þennan blóð-
heita og aðsópsmikla föður
helzti skoplegan í fyrstu, leik-
stíll hans er þá að sumu leyti
annar en hinna, en túlkun
hans miklu hógværari, mann-
legri og eðlilegri er á leikinn
líður. Mergjuð og magni
þrungin kímni hans lætur
aldrei að sér hæða, hann lífg-
ar sýninguna og það til muna;
það sópar vissulega að honum
hvar sem hann fer.
Af kvenhlutverkunum kveð-
ur langmest að eiginkonunni,
en hún birtist á hinum ýmsu
æviskeiðum, allt frá ungri
stúlku til háaldraðrar konu.
Herdisi Þorvaldsdóttur er öll-
um bezt trúandi til að bregða
sér i hin ólíku gervi og fat-
ast hvergi og skapgerðarlýsing-
in ljós og sönn: Stella er sann-
ur húskross og mjög erfið í
sambúð, en dugleg og um-
hyggjusöm húsmóðir engusíð-
ur; ógæfan er ekki öll hermi
að kenna. Bezt lýsir Herdis
henni um fertugt og eirimitt
er mest á reynir; skilnaður
hjónanna virðist á næsta leiti,
Guðbjörgu Þorbjamardóttur
bregður aðeins fyrir, en hún er
móðir Sams, glassileg ráð-
rík og síbrosandi, h'tt þol-
andi eiginkona á sína visu,
enda allt annað en elskuð af
manni sínum; Guðbjörg sómir
sér hið bezta í hinu litla og
einhæfa hlutverki. Anna Hers-
kind á tvennum skyldum að
gegna, hún leikur fyrst og
fremst Clarice, hina ungu og
fríðu gleðikonu sem heillar
Sam hinn sextuga og hann
fórnar ærnum fjármunum, og
hún er líka Ada, einkaritari
og viðhald föðurins, kven-
maður af sama sauðahúsi. Anna
Herskind vakti verðskuldaða
athygli í „Virginíu Woolf“ fyr-
ir skemmstu og sýnir enn að
góðs má af henni vænta, þótt
framsögn og túlkun hinnar
kornungu leikkonu séu nokk-
uð hikandi og ekki gæ-’d næg-
um þrótti; darice er ekki nógu
skartbúin fyrir minum sjónum.
Loks er Bryndís Schram unn-
usta sonarins, lagleg stúlka en
ekki gáfuð að sama skapi;
Bryndís fer vel með sitt litla
pund.
Leikstjóri er Benedikt Ama-
son og á að, sjálfsögðu ólítinn
þátt í sigrinum, sviðsetning
hans og stjóm er smekkvís í
bezta lagi og svo vel skipað í
hlutverk að annálsvert má
telja. Hann hefur eflaust ekki
beitt leikendur sina neinum
þvingunum, en tekizt að hitta
á réttan tón. forðast öfgar og
ýkjur og birta hið sanna eðli
gamanleiksins. Sviðsmvnd Gunn-
ars Bjarnasonar hæfir anda
leiksins sem bezt má verða,
þungbúin vistarvera, mjög stór
stofa auðugs kaupsýslumanns
frá liðinni öld, unnin af mikl-
um hagleik og óbrigðulli vand-
virkni. Þýðing Odds Björnsson-
ar er eflaust nákvæm og vönd-
uð, en sum orðsvörin nokkuð
bókleg eða þvinguð: þýðandi
slfkra leika þarf að kunna að
ydda orð sín, gera bau veru-
lega íslenzkuleg, fyndin og
lifandi.
Viðtökunum er ég f rauninni
búinn að Iýsa, en leikstjóra og
leikendum var lengi og inni-
lega fagnað og ekki aðeins f
lokin. Þótt jól séu í nánd og
leikhúsáhuginn kunni að dofna
um stund þarf víst engan spá-
mann til að segja það fyrir
að þessi skoplegi og hugstæði
lokasprettur verði harla oft
endurtekinn á næstu mánuð-
um. Á.H.i,
Þorsteinn Ö. Stephensen í hlutverki sínu.
i
t
4