Þjóðviljinn - 15.10.1968, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 1S. október 1968 — ÞJÓÐVIUINN — SlÐA
Bréznef: í vor var boðaft að
herða skyldi á baráttu gegn
borgaralegum hugmyudum.
Fáir vita með neirmi vissu
hvemig sovézkur almenning-
uir brást við innrásinni í Tékkó-
slóvakíu. Flestir hafa sjálfsagt
verið vamarlitlir gagnvart túlk-
un sovézkra blaða og annarra
fjölmiðluntartae'kja á atburðun-
um — þótt' þessi túlkun vœri í
senn svo fáránleg, að m-ann set-
ur orðlausan, og svo gloppótt
að illmögulegt virðist að fá í
hana heila brú. Það gerði og á-
róðursmönnum haagira um vik,
að rússnesk alþýða „sór rautt“
hvenær sem tal berst að ein-
hverjum huigsanlegum háska frá
Vestur-Þjóðverjum, en það var
einmitt mjög haft á oddi þessa
daga.
Hitt er jafnvíst, að íjölm.arg-
ir þeirra sem virkairi eru í af-
stöðu sinni til heimsins, hafa
hlotið þekkinigu, menntun, þeir
litu bessi mál allt öðrum augum
en Izvestía og Pravdia. Þessir
menn gerðu sér grein fyrir því,
að sósíalísk ríki Mið- og Aust-
ur-Evrópu þurftu einskis meira
við en enducmýjunar og til-
raunastarfsémi, sem miklu djúp-
stæðari var en breytingar á
stjóm iðnfyrirtækjia, heldur
spannaði allt þjóðfélagið. Þess
vegna fylgdust þeir með þróun
rnála í Tékkóslóvakíu eítir
beztu getu með áhuiga og sam-
úð. Þessvegna var innrásin þeim
miklð áfall, vafalaust. Ekki sízt
vegha þess að hún boðaði ekk-"
ert gott vonum þeirra um já-
kvæða þróun í eigin landi.
★
Dómamir í Moskvu á föstu-
daginn var boða heldu-r ekki
nema illt eitt. Allt að fimm ára
útlegðardómur og þriggja ára
fangabúðadvöl er nokkumveg-
inn i eins harkalegt andsvar
valdbafa og hugsazt getur við
tilraun til < mótmælaaðgerða
undir þrem kröfuspjöidum.
Lagabókstafur gat heimilað
þriggja ára fangelsi fyrir aJla,
en þrír sakbominga hlutu „að-
eins“ útlegðardóm. Þessi „mildi“
gefur hinsvegar ekki tileíni til
viðurkenningar. Það er miklu *
þægilegra fyrir yfirvöldiri að
einangra þau Pavel Lítvínof og
Larissu Daníel í 4-5 ár á af-
skekktum sitað en að setja þau
í fangelsi. Pavel er sonarsonur
Maxíms Lítvínofs, fyrrum utan-
ríkisráðherra, og Larissa er eig-
inkpna handtekins rithöfundar.
Þau hafa haft sig mest í frammi
í mótmælum gegn fyrri réttar-
höldum og kröfugerð á hendur
yfirvöldunum, sem reikna daun-
ið líklega á þann veg að sú
starfsémi veikist að mun þegar
þetta fóik hefur ve.rið fjariægt.
Þessi réttarhöld gefa enn eitt
tilefni til að reyna að svara
spumingunni: á hvaða leið eru
Sovétríkin?
★
Um 1955-’56 hqfst í Sovétríkj-
unum þróun sem hefur ver-
ið flestum sæmilegum mönnum
ánægjuefni. Þessi þróun for
fram á tveim sviðum. Það verð-
ur sú aukning á framleiðsiu,
siem kemur ekki fyrst og fremst
fram í efldum þungaiðnaði og
hemaðarmætti, einsog á á,rum
endurrei sn ar eftir styrjöld, held-
ur kemur þessi aukning öllum
almenningi til hagkbóta í æ
beinní og ríkari mæli. Lífskjör-
in batna: það hafa á þessum
t-íma orðið ýmsar launahækk-
anir, ákveðin skref .til launa-
jöfnun-ar, útfærsla á ellilauna-
kerfi og gíðarf en eikki sízt hef-
ur verið tekizt af röggsemd á við
stærsta kjaramálið, húsinæðis-
vandræðin, sem varu svo gifur-
lag að enginn getur úr fjarlægð
gert sér skynSamlega grein fyr-
ir þeim. Samfara þessari þróun
geris-t önnur, ekki síður merki-
leg, á sviði menningar- og sam-
félagslifs. Það losnar um hið
takmiarkalausa eftirlit, hina
algjöru ritskoðun: það er öðru-
vísi rætt um hlutina, viðræður
eru- opnari, bækur og greinar
írumsamdar eða þýddar, sem
áður hefðu talizt til sannrar og
refsiverðrar villtrúar. Þestsi þró-
un var enganvegin jöfn og greið,
það skiptust á hret og hlýviðri
og það var mjög mismunandi
hve langt þróun til skynsamlegs
umræðugrundvallar gekk á ein-
stökum sviðum þjóðlífsins. Þeim
gekk miklu betur, sem starfa
skyldu að ■ féla,gslegum vanda-
málum uppbyggingár borga. en
þeim, sem unnu á vettvangi hins
mikla vandræðabams rúss-
neskrar sögu, bókmenntanna.
En allt um það: þjartsýni þess
sem óskaði sovézku fólki góðs
hlutskiptis virtist á góðum rök-
um reist. Hvert þjóðfélag á sór
viss-t hlutfall milli frelsis, svig-
rúms og þvingana, beinn.a og ó-
bcinna, ótta við afleiðingar um-
mæla og gjörða. í tíð Stalíns
var óttinn í forsæti sem stjóm-
tæki. Þessi ötti var að velta úr
sessi, hörfaði undan fyrir heil-
brigðairi forsendum þjóðfélags-
legrari hegðunar.
E.n þótt margt væri gott um
þessa þróun að segja verður því
ekki frnm bnldið að á þessum
tíma hafi skapazt það óstand í
Sovétríkjunum, sem sósíalisti
mættí vel við una. Forréttind-
in voru' of mikil. kjör margra
of kröpp, eftiriitið og ritskoð-
unin of ströng. Það komu ekki
þær stundir að hægt væri að
segja: }>et.ta er gott. Það
var hiinsvegar þróunin sjálf
sem bjartsýnin byggði á. Svo
virlist sem sjálfar liinar efna-
hagslegu framfarir í lamlinu
væru komnar á það stig, að
framhalcl þeirra tryggði alliir-
ugga ,sókn til meira réttlætis,
meira frelsis. Að milli efna-
hagslegs grundvallar þjóðfé-
laigsins og félagslegrar yfir-
byggingar væru þau beinu
tengsli sem leysa mundu flest-
an vanda smátt og smátt.
Hitt er svo jafn óumflýjan-
leg staðreynd og hún er alvar-
leg að þessi skoðun stenzt ekki
prófraun veruleikans.
*
Sá sem áður hefur gist Sovét-
ríkin og kemur þar í ár,
hann sér að fólk er betur klætt
en fyrir svosem þrem árum,
hefur úr meiri varning að velja,
hann heyrir ánægjulegar fréttir
af húsnæðiskjörum .gam,alla
kunningja. En að því'er til tek-
ur pólitísks lífs, menningarlífs.
félagslegrar tilveru, fær hann
miklu lakari fréttir, hvort sem
þeir koma til hans á vegferð
hans eða um skoðun bóka og
blaða. Vonin. um áframhald-
andi þróun á vettvanigi gagn-
rýni, umræðu. skoðanamyndun-
ar hefur ekki rætzt.
Sú saga verður ekki rakin
nema í stórum dráttum og
margt sem í vantiar. En mér er
nú efst í- huga að setja skilorðs-
bundinn upphafspunkt við
málaferlin gegn Sinjavskí og
Daníel, sem fram fóru fyrir
tæpum þrem árum. Þeir höfðu,
eins og menn muna. skrifað
bækur sem taldar voru niðrandi
fyrir Sovét.ríkin og sent hand-
rit úr laridi til útgáfu. Síðan
hafa nokkur réttarhöld farið
fram, þessum skyld á ýmsan
hátt. Þaiu voru að vísu ekki
góðs viti, en það gat þó dregið
nokkuð úr ugg manna vegna
þeirra, að það fólk kom fyirir
rétt, sem hægt var að flækja í
lagakróka,— svo var látið líta
út sem menri væru ekki dæmd-
ir fyrir talað orð eða skriíað
heldur t.d. vafasöm tengsl við
erlenda aðila, „óspektir á al-
mannafæri" o.s.frv. (Höfundar
bóka sem ekki voru gefnar út
í Sovétríkjunum en komiu út á
Vesturlöndum án þeirra til-
verknaðar hafa t.d. ekki sætt
handtökum). En þessi réttar-
höld síðustu 2-3ja ára eru að-
fær að sjálfsögðu ekki tækifæri
til_að svara.
í þessa veru mætti neína
mörg dæmi. Á undanfömum
misserum hafa vísindamenn og
listamenn, striðshetjur og sam-
yrkjubúsformenn, skrifað marg-
vísleg bréf til .miðstjómar
flokks síns og annarra stofnana.
Þeir hafa skírskotað til stjóm-
arskrár, mannúðar, Leníns og
Tolstojs og farið fram á, upp-
töku mála, vægari refsingar,
takmörkun eða afnám ritskoð-
unar o.þ.u.l. — mörg hafa þessd
bréf borizt eftir krókaleiðum til
útlanda. En í vor hélt Bréznef,
aðalritari flokksins, ræðu um
hugmyndafræðilega baráttu,
sem han,n vill herða að mun,
berja á „borgaralegum“ hug-
myndum ekki sizt um frelsi, og
í ræðu hans mátti heyra ógn-
anir í gairð þeirra sem hafa
verið að skrifa undir „ábyrgð-
airlaus bréf“. Og það hefur ekki
staðið á þessari „baráttu“.
Þjarmað hefur verið að undir-
skriftafólki á ýmsan hátt með
viðvörunum, brottreksitri úr
flokknum (sem er ekkert grín-
mál í Sovétríkjunum), ellegar
úr starf; — og enginn veit hve
mangir hafa orðið fyrir slíkiri
meðferð, en vissulega meira en
nógu margir til þess að vekja
upp sterkan kvíða vegna þeirra
sem hafa haft kjark til að ganiga
á móti straumnum.
★
Hvað vill þetta undirskrifta-
fólk? Auðvitað er það mis-
Pavel og Larissa: þrjú mótaiælaspjöld, fimm útlegðarár,
eins hluti vanidamálsins. Það er
t.d. mjög alvarleg staðreynd fyr-
ir möguleika á gagnrýni í lánd-
iniu, að um hríð hefur ekkeirt
fengizt birt eftir einn ágæt-
asta rithöfund landsins, Solzjen-
ítsín — en sumir menn taka
svo djúpt í árinni að kalla hann
samvizku Rússlands. Siðast í
vor var nýrri sögu eftir hann
kippt út úr Novi 'mír, því riti
sem helzt hefur staðið undir
virðingu sovézkrar menningar.
Og nú síðast hofur hlnð eins og
Literatúmaáa gazéta la>gt Solz-
jenítín í eimelti, birt dylgjufull-
ar greinar í tilraun til að hafa
af honum mannorðið, sem hann
jafnt, bréf þeirra og skýrslur,
sem komizt hafa til Veetur-
Evrópu eru gjama full með alls-
konar bamaskap, mjög }x>ku-
kenndan ídealisma, fegran ein-
stakra meintra göfugmenna o.
s.frv. En slika hluti er ekki
hægt að ásaka þetta fólk fyrir
að réttu lagi — þetta er oft
tengt beinlínis við það óeðlilega
andrúmsloft, sem hugmyndir
þess þróast í. Það sem stam-
einar þetta fólk er einfaldlega
sameiginleg markmið: meiri
mannúð, meira ritfrélsi, skoð-
anafrelsi. Og þótt vestrænum
sósiíalista finnist eitthvað skrýt-
ið við sum við’ orf þoirra, þá
Solzjenítsín: hlutskipti merks rithöfundar segja ekki alla sögu,
eru þó drjúg vísbending.
\ V ' -
mega menn að sjálfsögðu ekki
gleyma því að frelsi verður
einnig að tákna f relsi til að haf a
„hæpnar“ eða „rangar“ skoð-
anir — og koma þeim á fram-
færi. Krústjof sagði einhverju
sinni: „Við veitum frelsi til
gagnrýni þeim sem eru með
sósialisma en ekki þeim sem
eru honum andvígir“. Þetta
væri kannski ekki sem verst
svo lanigt sem það nær — en
hinu hafa hvorki Krústjof né
aðrir sovézkir ráðamenn svar-
að hver ætti að ákvarða hvenær
gagnrýni er sósíalísk og hvenær
andsósíalisk — ef úrskurður
er á hendi þeirra valdstofnana
einna sem mesta þörf hafa fyrir
gagnrýni er hætt við að niður-
staðan verði heldur dapurleg,
auk þess sem hún er síbreyti-
leg eftir því hverjir með völd
f-ara. Það sem er ,,andsovézkt“ í
dag var það ekki í hitteðfyrra.
★
Menn gætu e.t.v. spurt: af
hverju svo lan.gt tal um
frelsi? Einn gæti sagt: það eru
aðeins sárafáir menn meðal
hverrar þjóðar sem þurfa á
skoðanafrelsi að halda — alla
aðra skiptir mestu, að tryggð
séu lífskjör þeirra og efnalegt
öryggi. Annar: svangur maður
er ekki frjáls, atvinnuleysingi
ekki heldur — þesskonar ó-
írelsi eru sovézkir lausir við.
Þriðji: miklir menntunarmögu-
leikar í Sovétríkjunum bæta í
sjálfu sér við frelsi manna til
að skapa sér hlutskipti. Hinn
fjórði: Sovétríkin bafa þrátt
fyrir allt breytzt gífurlega —
málaferlin 1968 eru t.d. stór-
hátíð í sama-nburði við myrkra-
verk ársins 1938. Fimmti: gleym-
um því ekki að Sovétríkin sigr-
uðu Hitler og misstu 20 miljón-
ir manna. Sjötti: Frelsi á víð-
astihvar mjög í vök að verjast
í heiminum.
Auðvitað er margt sntt í slík-
um röksemdum, ekki skal borið
á móti því. En ég tel það sé
engu að síður nauðsynlegt í dag
að draga fram annmarka
slíkra röksemda: Það er nefni-
lega hættulegt að slaka á kröf-
um til sósíalisma um frelsi.
frelsi án umskrifta og óþarfr-
ar heimspekilegrar þoku.
Veit ég vel að þeir tímar eru
í sögu þjóða, tímar allsleysis og
hörmunga, tímar }>egar reynt
er að sigrast á algjörri fáfræði
og eyðileggingum styrj aldar —
á slíkum tímum er það liklega
út í hött að tala fagurlega um
frelsi. En í sögu Sovétrikjanna
eru slíkir tímar liðnir. Við get-
um sagt sem svo, að frelsi sé
hugsjón sem aldrei verður náð.
En þá skiptir mestu á hvaða
leið men-n eru, að frelsi eða frá
því. Það er íirapalleg þversögn,
þegar þróað iðnaðarríki, sem
hefur staðið í umfangsmikilli
útbreiðslu þekkingar og mennt-
uniar, svo að ýmsu leyti hefrir
verið til fyrirmyndair. þegar
Í¥>tta sósíalískf ríki snýr af þró-
un til frelsis fyrir tilverknað
forystumamn'a sinna.
Og hér er um meira að ræða
en þversögn. Sovétríkhi eru
komin á það þróunarstig, þegiar
lífskjör og lífskjaraibaetur verða
harla lítils' virði án eflingar rit-
frelsis, skoðanafrelsts og amn-
arra skyldra réttindia. Ef menn
hafa frelsi möguleika til að
efla sérmenntun sina, bæta sér
tekjur, „vinna sig upp“, um leið
og svið pólitískra, félagslegra
afskipta, menningarlegs sköp-
unarstarfs er hættusvæði undir
mögnuðu eftirliti tnrtryggins
rikisvalds, þá hlýtur slik skipt-
ing að hafa hin alvarlegustu
áhrif á hið þjóðfélagslega sið-
gæði. Erfitt er að sjá hvemig
hægt er að komast hjá því við
slíkar aðstæður að menn þokist
yfirleitt undan þunga áhættann-
ar frá félagslegum afskiptum að
fullnægingu einkaþarfa sinna,
þ.e. að því smáborgaralega *'
neyzluástandi sem marxistum
Vesturlanda hefur verið mikiU
þyrnir í augum. Um leið og hið
félagslega svið lendir að méstu
í hlut metorðastritara og já-
manna. Og vonandi átta menn
sig á því. að hér er ekki ein-
ungis um að ræða möguleika
tiltekinna rithöfunda tiL að
skrifa sem þeim bezt þykir
heldur — í stórum dráttum —
um það andrúmsloft sem skap-
að er möguleikum hvers ein-
staks manns til að vera virk-
ur þ.ióðfélagsþegn, koma því á
framfæri sem honum finnsf
brýnast óttalaust. bæði í stóru
og smáu. Hér er einnig um að
ræða það andmmsloft sem ör-
lagaríkar ákvarðanir eru tekn-
ar í, eins og t.d. ákvarðanir um
T ékkóslóvakíu.
★
jWfenin gefa að sjálfsögðu snurt:
Er hugsanlegt að ástandið
lagist?
Að sjálfsögðu vitum við að
heimurinn breytist 'og mun
halda áfram að breytast. En
engu að síður er í dag rétt að
vara við snémmbærrj bjarfsýni.
Eg segi fyrir sjálfan mig: Hefði
ég fyrir einu ári verið að því
spurður, hvort ég h-efði áhyggj-
\ir af framtíð Sovét.ríkj anna,
hefði ég svarað neit-andi. f d,ag
er svarið annað. Eins og nú er
málum háttað í Sovétrikjunum ,
er vart hugsanlegt að meiri-
háttar hreytingar verði á stjóm-
arháttum nema þeir hefjist með
slerkum ágreiningi og breyting-
um innan æðstu stjómar lamds-
ins. Fyrir fjórum árum kvartaði
Togliatti yfir því að enginn
fengi af slíkum ágreiningi að
vita, þegar upp kemur, og enn
er söm launiung a þeim stöðum
og áður: spádómar eru því mjög
út í hött, því miður. Hitt esr
nokkumvegin ljóst að loftvög
er ostoðug, frelsi og þvingun
hanga einhvemvegin 1 lapsu
loftá í Sovétríkjunum í dag —
Frpmhald - 9. siðu.