Þjóðviljinn - 01.10.1972, Blaðsíða 9

Sunnudagur 1. októbcr 1972. ÞJÓÐVIL.IINN — SÍÐA 9
„Venjulegt” bárujárnshús. Einföld er falleg hlutföll.
Þetta hús er reyndar ekki dæmigert islenzkt bárujárnshús, en því verð-
ur ekki neitað, að það er mjög fallegt.
heildarsýn yfir lifheim sjávarins,
fræðzt um ákveðna þætti i þessum
lifheimi eða bara dáðst að fegúrð
eöa einkennilegu útliti ákveðinna
fisktegunda.
í upphafi hringferðarinnar er
reynt að sýna hafið sem heild með
likönum, kvikmyndum og öðru
þess háttar. Gagnverkandi áhrif
strauma og veðurs eru skýrð, og á
ýmislegan hátt reynt að veita
upplýsingar um hafið sem
stærsta hluta yfirborðs jarðar.
Þegar lengra er haldið, eru
tempruðu beltin tekin sérstaklega
fyrir. Þetta helgast af staðsetn-
ingu safnsins i Skotlandi, en einn-
ig af þvi, að i tempruðu beltunum
er fiskmergðin mest, þó að teg-
undafjöldinn sé meiri i hitabelt-
inu. Tegundirnar i tempraða belt-
inu eru lika helztu nytjafiskarnir.
Næst eru Norðursjónum gerð
skil. Gefnar eru upplýsingar um
liffræði, haffræði og jarðfræði
Norðursjávarins. t Norðursjón-
um kristallast nú þau umhverfis-
vandamál, sem eru sérstaklega
tengd sambýli manns og sjávar,
og liklega skiptir það höfuðmáli
fyrir umhverfisvernd, hvaða af-
staða verður nú tekin til mengun-
ar, ofveiði og oliuvinnslu i
Norðursjó.
Vitaskuld er safninu ætlaður
staður við sjó, og i fjörunni hugsa
ég mér eina deild safnsins. Þar er
annars vegar fjörupollur með
ómenguðum sjó og lifi i eðlilegu
jafnvægi, en hins vegar fjaran
eins og hún er nú við Skotlands-
strendur, lifverur tiltölulega fáar
og allt uppfullt með oliu, plast og
annað rusl.
t lok hringferðarinnar geri ég
ráð fyrir deild, er sýni notkun
mannsins á sjónum, siglingar,
fiskveiðar og annað.
— Telurðu að slíkt safn verði
byggt á islandi i náinni framtið?
— Það er alveg ljóst, að slikt
safn getur aldrei borið sig fjár-
hagslega hér á landi. Safnið sem
ég teiknaði er lika of stórt i snið-
um, leyfilegur áætlaður kostnað-
ur var þrjár miljónir sterlings-
pund. Þrátt fyrir það ætti að vera
unnt að reisa hér einhvers konar
hafsafn, og reyndar tel ég bráð-
nauðsynlegt, að það sé gert. Slikt
safn er óhemju öflugt fræðslu-
tæki, og þvi væri ekki óeðlilegt, að
bygging þess væri i nánum
tengslum við byggingu skóla-
húsa. Það er ekki vanzalaust, hve
Islendingar vita i rauninni litið
um hafið, öll þeirra tilvera bygg-
ist þó á þvi. Og mér er spurn: Vita
sjómenn nútimans i raun mikið
meira um lifið neðansjávar en
forfeður þeirra, sem fleyttu sér á
trjábolum og renndu fyrir fisk i
vogum og vikum? Ég tel, að sú vit-
neskja hafi ekki aukizt i réttu
hlutfalli við aukna veiðitækni.
Dæmi um breytingar á bárujárnshúsum. Að ofan: Breytt notkun.
ibúðarhús verður verzlunarhús. Að neðan: Breyttir lifnaðarhættir Ibú-
anna.
— En hvernig var þetta
verkefni tengt bárujárnshúsun-
um?
— Nú, það var ferðastyrkurinn,
sem ég fékk vegna þess, að læri-
feðrum minum leizt vel á lausn
þessa verkefnis hjá mér, og svo
það, að ég vildi gjarnan snúa mér
að einhverju, sem er náið okkur
tslendingum og jafnvel hvers-
dagslegt, eftir að hafa i langan
tima verið með hugann bundinn
við verkefni, sem að sumu leyti
virðist svo fjarlægt tslandi. Þegar
ég segi fjarlægt á ég auðvitað
ekki við hugmyndina sjálfa, held-
ur stærðina og hinn gifurlega háa
byggingakostnað.
Ég vil enn benda á, hvað hug-
myndin að sliku hafsafni, sem
sýnir eðlilegt neðansjávarlif og
tengsl þess við manninn, er gjör-
ólik fiskasýningu.
En hvað viðvikur bárujárns-
húsunum, vil ég taka það fram,
að athugun min er alls ekki nein
frumrannsókn á byggingastil. 1
Borgarskjalasafninu liggur
óhemju magn upplýsinga um
þessi hús. Búið er að skrásetja
þau, safna saman ýmsum bygg-
ingatæknilegum upplýsingum um
þau og athuga listrænt gildi
þeirra og núverandi ástand.
Þarna á saíninu hggur sem
sagt mjög góð greinargerð og lýs-
ing á þessum húsum, en þvi mið-
ur hafa borgaryfirvöldin ekki nýtt
hana til þess að taka afstöðu til
þessara gömlu húsa. Hvað á að
i viðtalinu ræðir Jóhannes
Kjarval meðal annars um
gömlu húsin við Tjörnina
og i Þingholtunum. Þessi
fallega teikning er frá um
hverfi Tjarnarinnar. Hana l
teiknaði sovézki listamað-A
urinn Sverinský, sem/
hélt sýningu i Reykjaviký^
fvrir nokkrum vikum.
varðveita og hvað á að fara? Það
er ljóst, að þau geta ekki öll staðið
um tima og eilifð, sizt i núverandi
ástandi, og þvi verða einhver
þeirra að vikja. Það er þvi nauð-
synlegt, að yfirvöldin taki
ákvörðun i þessu máli, og ég fæ
ekki betur séð, en nægar upplýs-
ingar séu fyrir hendi til að byggja
þá ákvörðun á. Ef engin ákvörðun
er tekin, er viðbúið að flest hús-
anna grotni niður. Það er þá al-
gjörlega háð tilviljun, hvað eftir
stendur, og þvi ekki gott að segja
fyrir um það, hvaða hús það verð-
ur, sem þeir dragnast með upp i
Árbæ; eins viðbúið, að það verði
eitthvert hús, sem hefur mjög
takmarkað byggingarsögulegt
eða listrænt gildi miðað við mörg
hús, sem nú standa.
Til að ekki sé um misskilning að
ræða, tek ég það fram, að ég er
ekki á þeirri skoðun, að flytja eigi
öll bárujárnshús i Arbæjarsafnið.
Þau hús, sem eru þess virði, eiga
að standa þar sem þau eru nú.
— Þú talaðir um það áðan, Jó-
lianncs, að by ggingastill
bárujárnshúsanna væri nokkuð
sérstæður.
— Já, eins og ég sagði áðan, er
bárujárn ekki algengt byggingar-
efni erlendis; þó er eitthvað af
bárujárnshúsum á vesturströnd
Noregs og i Færeyjum.
Upphaflega kemur bárujárnið
hingað um 1880 og er þá notað
sem þakklæðning, en skömmu
siðar er farið að nota það sem
vatnsklæðningu á veggi. Báru-
járnshúsin eru þá byggingar-
fræðilega eins og timburhúsin. En
smám saman breytist ýmislegt i
hönnun húsanna og miðast þá viö
þetta nýja byggingarefni. Þetta á
sérstaklega við um frágang á
hornum, gluggum og þakskeggi.
Húsin fá á sig sérstæðan blæ, sem
er yfirleitt einstaklega vinalegur
og skemmtilegur. Þróunin i bygg-
ingu húsanna virðist þvi fara eftir
sjálfsta^ðum brautum hér á landi,
og þvi má segja að þau séu alveg
einstæðar byggingarsögulegar
heimildir fyrir Islendinga.
Bárujárnshúsin urðu brátt rikj-
andi i nýbyggingum og voru það
allt til þess tima, er stei'risteypa
verður algeng. Hér i Reykjavik
eru enn til húsaþyrpingar og jafn-
vel heilar götur, er sýna vel bygg-
ingastilinn á þessum árum.
Reyndar veita þessi hús ekki
aðeins byggingarfræðilegar upp-
lýsingar. Úr þeim má einnig lesa
nokkuð um þjóðfélagsgerð þessa
tima. Litum bara á Tjarnargöt-
una og svo aftur Þingholtin. Hús-
in i Tjarnargötunni voru reist af
miklum efnum, þar bjuggu emb-
ættismenn og stórlaxar. Húsin
eru mörg hver feykistór, og viða
er mikið lagt i skraut. 1 Þingholt-
unum voru aftur á móti flest hús-
anna byggð af vanefnum. Þau eru
smá, standa þétt og skreytingum
er öllum i hóf stiilt. Þarna bjuggu
þeir, sem ekki gátu notið lifsins
gæða á sama hátt og þeir, er
drógu að sér bezta bitann i kök-
unni.
Þetta er i rauninni mjög sam-
bærilegt við annars vegar Arnar-
nesið og hins vegar Breiðholt, ef
maður tekur dæmi af nýbygging-
um i dag.
— Einhverjum breytingum
hafa bárujárnshúsin tekið á þessu
timabili, eða hvað?
Jú, það má sjá ákveðnar
breytingar, t.d. hærri kjallara og
lægri þök. Þetta er mjög áberandi
á sumum húsum. Menn hafa
byggt vel manngenga kjallara úr
steini, þar sem var miklu hærra
til lofts en i kjöllurum elztu hús-
anna. Ofan á þessa kjallara hafa
menn siðan reist hús og haft þau i
sömu hlutföllum og gömlu
timburhúsin. Heildarútlitið verð-
ur allhjákátlegt og stingur i aug-
un. Hlutföllin i byggingunni
skemmast, þegar það stendur á
svona háum kjallara. Nú, sum
hús hafa mjög skemmtileg
heildarhlutföll, þrátt fyrir háan
kjallara. Annað er það, að oft
hafa menn lækkað risið, eða öllu
heldur hækkað veggina. Auðvitað
er þetta gert til að fá aukið pláss á
loftinu.
— llvað geturðu sagt um
listrænt gildi húsanna?
— Listrænt gildi er alltaf
teygjanlegt hugtak; þó held ég,
að flestir geti sætzt á ákveðin
atriði i þvi sambandi. I fyrsta lagi
vil ég benda á muninn, sem er á
bárujárnsklæddum fleti og renni-
sléttum máluðum steinsteypu-
fleti. Bárujárnið brýtur ljósið og
skapar þannig ákveðna hrynj-
andi. Þetta mýkir allar linur
hússins. Stórir óbrotnir fletir orka
fráhrindandi á menn, það er eins
og þeir geri manneskjuna svo
smáa og litilfjörlega miðað við
bygginguna, en þá er illa farið,
þvi að húsin eru jú byggð sem
mannabústaðir.
Hlutföllin i þessum gömlu hús-
um eru oft mjög skemmtileg. Það
er dálitið einkenniiegt að hugsa til,
þess, að þessi hús eru algjörlega
hönnuð af islenzkum handverks-
mönnum, sem oftast nær voru
mjög litið menntaðir i þeim skiln-
ingi, sem við leggjum i orðið
menntun nú á timum langskóla-
náms. Þessir menn hafa haft svo
rika tilfinningu fyrir þeim efni-
viði, er þeir unnu úr, að sjálfkrafa
skapast i höndum þeirra listræn
hlutföll og fallegt samspil ljóss og
skugga. Nú leggja menn stund á
margra ára nám til að ná leikni i
svona listrænni sköpun.
— Hvcrnig heldur þú að standi
á áhugaleysi opinberra aðila á
þcssuin húsum?
— Það eru ekki aðeins opinber-
ir aðilar, sem eru skeytingarlaus-
ir i umgengni við þessar bygg-
ingasögulegu minjar. Blinda
almennings á fegurð umhverfis-
ins er stór þáttur i þessu skeyt-
ingarleysi. Menn ganga fram hjá
þessum húsum dag eftir dag án
þess að veita þeim nokkra sér-
staka athygli. Hrökkva svo
kannski upp við það, að búið er að
setja upp verzlun i húsinu, breyta
þvi og þar með afskræma það og
kæfa alla fegurð, er bjó i þvi. Þá
fyrst skynja þeir, hve mikil hlýja
var áður i byggingunni.
Nú svo er annað, og það er
miklu stærra mál og erfiðara að
henda reiður á þvi. Við lifum á
timum sérhæfingar og rafmagns-
Frh. á bls. 15
íss:
íííí:
"5

M