Þjóðviljinn - 01.02.1976, Blaðsíða 13

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 1. febrúar 1976.
Fjalakötturinn í Aöal-
stræti 8 er eitt af þeim
húsum sem lengi hafa sett
svip sinn á Reykjavik.
Þetta hús á sér merka sögu
og í sinni elstu gerð var þaö
hluti af Innréttingum
Skúla fógeta fyrir rúmum
200 árum. Húsinu var
mörgum sinnum breytt,
reistar útbyggingar og
skúrar og bætt ofan á þaö
svo aö nú er þaö óþekkjan-
legt frá því sem var í
upphafi. Sennilega hafa
allar þessar viöbyggingar
valdið nafngiftinni en
fjalaköttur merkir hrör-
legt timburhús. Fyrir alda-
mót var leikhús i vestasta
hluta hússins og eftir alda-
mót bío í tvo áratugi. Á
bernskuárum Kommún-
istaflokks islands var
þessi versturhluti hússins
miöstöö hans og gerðist
þar þá margt sögulegt. Nú
hefur vaknað áhugi á að
varðveita húsið og endur-
vekja starfsemi í hinum
forna leikhússal sem enn
stendur. Hann hefur verið
notaður sem geymsla í
mörg ár og er orðinn mjög
fyrirgengilegur en heldur
þó gömlum sjarma. I
tveimur greinum hér í
blaðinu verður sagt nokkuð
frá húsinu og sögu þess.
Breiftfjörbshús (Aftalstræti 8) eins og þaft leit út fyrir 1879 en þá var þaft hækkaft um tvær hæöir. Valgarftur Ó. Breiöfjörft (llklega) á hestbaki
framan við verslun slna. (Ljósm. Sigfús Eymundsson. Myndin er úr Þjóðminjasafni.
Wm. ■'
FURÐUHÚS FRÁ LIÐINNI TÍÐ
Eins og fyrr sagöi reis eitt af
húsum innréttinga Skúla fógeta á
lóðinni þar sem nú er Aðalstræti
8. Það var eitt af geymsluhúsum
stofnananna. Siðar var húsinu
breytt i ibúðarhús og nefnt Fjeld-
stedhús eftir Birni Fjeldsted eig-
anda þess og um 1825 breyttist
nafniö i Hákonsenshús en þá var
Einar Hákonarson oröinn eigandi
að þvi. Á hans dögum bjó meðal
annarra Sigurður Breiðfjörð
skáld i litlu súðarherbergi i
norðurenda hússins og endaði þar
sina siðustu gleðisnauðu ævidaga.
í stofunni niðri undir loftinu bjó
lika Jónas Hallgrimsson um
tima.
L’m 1870 var Hákonsenshús
orðið litt byggilegt. Þá eignaðist
Valgarður Breiðfjörð, tengda-
sonur Einars Hákonarsonar,
húsið með konu sinni. Dubbaði
hann húsið upp og gjörbreytti þvi
svo að það varð eitt af stórhýsum
bæjarins. Hvergi kemur fram að
hann hafi rifið gamla húsið.svo að
sennilega er það grundvöllur
þessarar miklu byggingar. Á
næstu árum margjók Valgarður
við húsið og reisti nýjar bygg-
ingar fyrir ofan. Árið 1879 mun
framhlið hússins hafa fengið sina
núverandi mynd.en þá voru settar
tvær hæðir ofan á þær sem fyrir
voru. Fjalakötturinn, eins og
hann er núna, er geysiflókin sam-
steypa allra þeirra viðbygginga,
skúra og yfirbygginga sem bæst
hafa við i timanna rás og aðeins
fyrir sérfræðinga að greiða úr
þeirri flækju. Fyrir vikið er húsið
allt hið furðulegasta. Inni i þvi
miðju er t.d. svokallað húsport,
sem lokast hefur af, og árið 1892
var sett glerþak yfir það. Á allar
hliðar portsins eru gamlar
timburklæddar úthliðar siðan
fyrir aldamót og er þvi eins og að
eru sæti fyrir 300 manns enn alls
geta þar verið um 400. Hr. Jensen
hefir sagt fyrir um alla gerð húss-
ins að innan, og segir hann hús
þetta vera betur útbúið en sum
leikhús gerast i dönskum bæjum,
enda ætlar hann að það muni
nægja Reykjavik i 100 ár. Tjöldin
eru oliumáluð og hefir það gert
hr. Lauritz Jörgensen. I tjöldin
hafa farið um 700 álnir af dúk”.
1 endurminningabók Eufemiu
Waage, Lifað og leikið, sem Her-
steinn Pálsson færði i letur, er
þessa lýsingu að finna:
,,Var húsið kallað ,,Fjala-
köttur” af þvi að það þótti svo
mikið gálgatimbur. Fyrst var
gengið upp háar tröppur inn i
áhorfendasalinn, en fremstu
bekkirnir voru með stoppuðum
flossessum og var það mikil bót
frá þvi sem áður hafði verið.
Almennu sætin voru aðeins tré-
bekkir með bökum. Barnasætin
voru svo baklausir bekkir, þvi að
það var svo sem ekki verið að
vanda krakkagreyjunum kveðj-
urnar.
Aftast I áhorfendasalnum voru
svalir, og mig minnir ab af þeim,
frekar en úr áhorfendasalnum
sjálfum, hafi verið gengið út á
aðrar svalir, sem lágu innanvert
á húsinu, inn i portið, sem húsið
var byggt utan um. Yfir þessu
porti var svo glerþak. Þarna áttu
vist áhorfendur að spóka sig á
milli þátta. Niður af þessum
svölum var griðarlega hár stigi
eða stigar niður i portið. Þetta
þótti hálfglæfralegt byggingarlag
og fékk húsið þvi þetta Fjala-
kattarnafn, sem loðir við það enn.
í daglegu tali var það þó bara
kallað „kötturinn”.
Leiksviðið var ekki litið, en
íyrir þvi var fortjald með
islenskum bæ og var vetrarlands-
Fjalakötturinn árift 1907. Sér upp Bröttugötu til vinstri en frá henni er gengift inn I leikhóssalinn. Neftan
vift leikhúsið i Bröttugötu var matsöluhúsift Ingólfur sem Nielsen nokkur rak og hugftist njóta gófts af
leikhúsgestum. Dökka auglýsingaskiltið til vinstri á húsinu er frá Nielsen. (tJr Árbæjarsafni).
hverfa langt aftur i timann að
koma þar inn.
Árið 1893 reis Breiðfjörðsleik-
hús ofan við húsasamstæðuna og
áfast henni. Inngangur og fram-
hlið þess var við Bröttugötu. Val-
garður Breiðfjörð mun hafa
ráðist i þessa leikhúsbyggingu i
samráði við danskan leikflokk,
sem kom hingað sumarið 1892, og
siðan i mörg sumur. En nú er best
að láta samtimaheimildir tala.
Hinn 15. júli 1893 segir um þessa
byggingu i skjölum bæjarins:
„Kaupm. W.O. Breiðfjörð hefur
hækkað bakhús þetta um 4 álnir
og innréttað það sem leikhús
(theater) með Scenupall og
Galleri (loptvolium). Nú er allt
þiljað innan með borðum og allt
málað. Auk þess hafa ýmis sjón-
leikaáhöld verið sett þar upp á
Scenuna. Fastir bekkir éru i
húsinu bæði uppi og niðri. — ”
1 F’jallkonunni, 18. júli 1893, er
lýsing á vigslu Breiðfjörðsleik-
húss. Þar stendur m.a.:
,,Þetta hús er hið fyrsta hús hér
á landi, sem byggt er sem leik-
hús. Það er 27 álna langt og 14
álna breitt, tviloftað og kjallari
undir þvi öllu. Leiksalurinn er
yfir alt húsið uppi og er 8 álnir
undir loft. Upphækkaðr pallr
eru i öðrum enda, 8 álna langr,
en i hinum endanum eru svalir
með upphækkuðum sætum, sem
taka um hundrað manns. Á
gólfinu eru um 14 bekkjaraðir yfir
þvert húsið. Útgangrinn er rúm-
góður og geta 50 manns farið i
einu niðr tröppurnar. t húsinu
Sunnudagur 1. febrúar 1976. ;■ lol)\ IL.IINN — SIÐA 13
FYRRI HLUTI
lag i kring. Þegar maður kom inn,
þá hryllti mann við, þvi að þetta
var svo kuldalegt. Fortjald þetta
var allt málaö með húsamálningu
og svo þungt, að það þurfti fil-
eflda menn til að draga það upp”.
1 Þjóðólfi, 19. júli 1893, er
spaugileg lýsing á þvi, hvernig
vigsla þessa fyrsta leikhúss á
Islandi fór fram:
„Leikstjórinn (E. Jensen) kom
fyrst inn á leiksviðið og mælti
fram stutt inngangs- eða vigslu-
ljóð. Gamanleikurinn ,,Ikke en
Smule jaloux”, eptir P. Engell, er
ekki hefur verið áður leikinn hér,
þótti einkar skemmtilegur og
verður eflaust leikinn optar.
Einnig þótti það skemmtun hin
bezta þá er Wulff söng nýjar tæki-
færisvísur i „Onkels Kjærligheds-
historie”. Var þar meðal annars
minnzt á vesturheim sku
„agentana” og hrakfarir þeirra
m.f 1. og þótti allt broslegt. Geta
má þess, að sá er minnti leikend-
urna á („soufflerede”) var
stundum hámæitur um of, og
truflaði það dálitið .eptirtekt
áhorfendanna.”
I endurminningum Eufemiu
Waage, sem áður er minnst á,
segir svo um leikhúsið:
„Ekki var nú lengi leikið þarna,
en að likindum hefur þab þó verið
eigi skemur en fimm ár. Minnist
ég þess ab á þeim árum kom
alltaf danskur leikflokkur hingað
á sumrin. Aðalmennirnir i leik-
flokki þessum voru Jensen
nokkur og kona hans. Einhver
sagði að Jensen þessi hefði verið
skósmiður að iðn, en konan var
bara góð leikkona. Hún var orðin
töluvert roskin, sjálfsagt milli
fertugs og fimmtugs, en lék þó
bæði ungar og gamlar konur, eftir
þvi sem við þurfti og var oft
gaman að leik hennar. Karlinn
held ég, að hafi bara verið til
uppfyllingar. Þau hafa vist komið
hér ein fjögur eða fimm sumur og
fengu ágæta aðsókn. Þau léku
einþáttunga og brot úr leikritum
og óperettum.
Mamma (Marta Pétursdóttir
organleikara Gubjohnsen) lék
undir hjá fólki þessu, þvi að allt
voru það söngleikir, sem það
hafði á boðstólum”.
I Fjalakettinum héldu ýmsir
islenskir leikarar til og má þar
nefna Kristján Ó. Þorgrimsson.
Árna Eiriksson og Indriða
Einarsson. Gunnþórunn
Halldórsdóttir steig fyrstu spor
sin á leiksviði i þessu leikhúsi.
Þarna voru oftar sýnd islensk
verk heldur en i Góðtemplara-
húsinu en þar var lika leikið á
þessum árum. M.a. var sýnd
revia eftir Einar Benediktsson,
sem nefndist Við höfnina, og fékk
hún slæma dóma.
1 endurminningabók Eufemiu
Waage er að finna tvær gaman-
samar frásagnir um sýningar i
Breiðfjörðsleikhúsi. Hin fyrri er
um kvöidskemmtun, sem
Jóhannes Jóhannesson stóð fyrir:
„Skemmtiskráin var i þrennu
lagi, að mig minnir. Samt held ég
að leikritið hafi verið fyrst. Mér
er óljóst innihald leiksins. En
Jóhannes var aöalleikandinn. Lék
hann yfirþjón, en leikurinn fór
fram i veitingasal. Annar aðal-
leikandinn var maður, sem þá
var nýkominn til bæjarins. Hann
var litið eitt málhaltur. Var auð-
vitað setið um að láta þessa mál-
helti hans njóta sin sem best,
Hann átti vist að vera finn maður,
sem kom inn af götunni. Mér varð
starsýnt á búning hans. Hann var
með pipuhatt, diplomatfrakka og
hárautt bindi. Ekki held ég að
öörum hafi þótt þetta eins hjákát-
legt og mér. En ef þessi maður
opnaði munninn þá kvað við
skellihlátur i öllu húsinu. Annar
maður átti að vera fastagestur i
húsinu og fara út i miðjum
lciknum. en þegar að þvi kom
neitaði hann alveg að fara. Hann
hefur vist verið orðinn svona
fullur. Jóhannes var augsýnilega
að reyna að tala um fyrir honum
en það kom fyrir ekki. Þá hafði
Inn I miftjum Fjalaketti er hift furftulegasta húsport meft glerþaki yfir.
Þar eru ævafornar húshliftar eins og draugar I nútlmanum. (Ljósm.:
Ari.)
Fyrst var gengift upp háar tröppur inn I áhorfcndasalinn". Svona er
umhorfs I anddyri leikhússins núna. (Ljósm. Ari.)
Jóhannes engar sveiflur á þvi og
henti honum út. En mest vor-
kenndi ég aumingja
stúlku sem átti að ganga um
beina á veitingahúsinu. Hún gekk
alltaf i gegn með sama kjötlærið,
en alltaf minnkaði lærið, þvi að
Brynjólfur Kúld át alltaf af þvi
bak við tjöldin. Siðast var lærið
orðið besti skopleikarinn, þvi að
alltaf kvað hláturinn við, þegar
komið var inn með það. En ekki
skil ég i öðru en aumingja stúlk-
unni hafi fundist hún vera fallin i
ræningjahendur innan um þetta
allt. Einhverjir fleiri leikendur
held ég að hafi tekið þátt i þessari
sýningu, en þeim er ég búin að
gleyma.
Valdimar Steffensen söng ein-
sóng og var ekkert athugavert við
það. Hann hafði yndislega söng-
rödd og var aðaleinsöngvari
bæjarins um þessar mundir.
Én að siðustu átti Brynjólfur
Kúld að lesa upp sögu. Saga þessi
hét „Karl glaðværi” og var i
sögusafni ísafoldar. Hún mun
Aftalstræti árift 1898. A þaki Fjalakattarins sést glerþakift yfir hús-
portinu. Þrilyft framhlift leikhússins blasir vift til vinstri á myndinni.
hafa tekið allt að tuttugu
minútum. Brynjólfur las og las,
en aldrei heyrðist eitt orð til hans
nema einu sinni: „Það var sem
íjörutiu”, en það var orðtæki
Brynjólfs”.
Hin frásögn Eufemiu er svona:
„Hafnfirðingar áttu um þessar
mundir ágætan Skugga-Svein,
mann að nafni Eyjólf Illugason.
Komu þeir nokkrum sinnum með
leikritið til bæjarins. Eins var að
þessu sinni. Þeir Árni og Jens
(eiginmaður Eufemiu) fóru að
horfa á sýninguna. Þegar þeir
komu heim, voru þeir máttlausir
af hlátri. Þótti mér súrt i broti að
hafa farið á mis við svona ágæta
skemmtun. Sögðu þeir að þrir
Haraldar hefðu komið fram á
sviðið um kVöldið. Héldu þeir að
sá rétti Haraldur hefði orðið
drukkinn, en svo mun ekki hafa
verið, heldur sannaði Fjala-
kötturinn þetta kvöld, að hann
bar nafn með rentu. Aumingja
maðurinn hafði dottið á svell-
bunka bak við tjöldin og rófu-
beinsbrotnað. Nú voru góð ráð
dýr, húsið var íullsetið og
mennirnir búnir að leggja á sig
ferð sunnan úr Firði, sem var
stórum seinlegra þá en nú á
dögum. Var þá Lárenzius sýslu-
maður látinn hlaupa i skarðið. en
bráðum rakst það á, að Haraldur
og hann áttu að vera saman inni á
sviðinu og þá var „sufflörinn”
látinn koma upp úr kassanum og
leika Harald. Var mikið hlegið að
þessu, enda fengu Hafnfirðingar
nóg af þessu og komu ekki aftur
með Skugga-Svein til leiks hér i
bænum”.
Árið 1897 var Leiklelag Reykja-
vikur stofnað með samruna leik-
hópanna tveggja i Góðtemplara-
húsi og Breiðf jörðsleikhúsi og
mun þá mjög hafa dregið úr
leiksýningum i Fjalakettinum
eða þær jafnvel hætt. Salurinn
mun þó áfram hafa verið notaður
til ýmissa þarfa þar til Revkja-
vikur Biograltheater var stofnað
þar árið 1906.
Margirmerkir fundir fóru fram
i leikhússalnum og má nefna að
löstudagskvöldið 12. október 1894
flutti Frimann B. Arngrimsson
þar fyrirlestur um hagnýtingu
raforku íslands og raflýsingu
Reykjavikur. Hann var þar með
íyrstur islendinga til að fitja upp
á þvi nýmæli og gerðist boðberi
nýrrar aldar. Heldur munu þó
bekkir Fjalakattarins hafa verið
þunnskipaðir þetta kvöld.
Haustið 1897 setti Oddur
Sigurðsson upp acetylengasljós i
leikhúsi Breiðfjörðs og var það
fyrsta hús i Reykjavik sem lýst
var upp með gasi.
Knud Zimsen borgarstjóri segir
i endurminningum sinum að Val-
garð O. Breiöfjörð hafi verið með
fremstu framfaramönnum i
Revkjavik um aldamótin og
mætti halda nafni hans betur á
lofti.
t siðari greininni um Fjala-
köttinn verður rakin nokkuð saga
kvikmvndasýninga i húsinu og
íleiri atburða sem þar gerðust.
—GFr.