Þjóðviljinn - 05.03.1976, Side 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 5. mars 1976.
Framhald af bls. 9.
heillastundum var Sigurður i sátt
við það upprunalegasta og inni-
legasta i islenskri ljóðlist”
(Ástmögur Iðunnar, 118).
Sverrir vann mikið og merki-
legt rannsóknarstarf i dönskum
söfnum árin 1956 og ’57, en þar
setti hann á spjaldskrá um 50.000
islensk bréf og allt það efni, sem
komið hafði inn á Konunglega
bókasafnið frá þvi um 1900. Þetta
starf var stórvirki og eitt mesta
átak, sem gert hafði verið til þess
að leita heimilda um ijslenska
sögu siöustu tima. Þá dró hann
einnigfram mikið magn heimilda
um verslunarsögu okkar á 18. öld
og gaf út tvö bindi af blaðagrein-
um Jóns Sigurðssonar. Hann
lagði sig einkum eftir sögu sjálf-
stæðisbaráttunnar á öðrum og
þriðja fjórðungi 19. aldar eða
aðdragandanum að stjórnar-
skránni 1874. Um þetta eftii fjall-
aði hann i bókinni: „Hugvekja til
íslendinga” 1951; „Skjöl um
skipti á Islandi og Norður-Slés-
vik”, Andvari 1964; „Afangar á
leið islenskrar sjálfstæðisbaráttu
frá þjóðfundi til 1869” i Andvara
1968, og „Endurreist alþingi”,
Saga 1971. Þetta eru ásamt útgáf-
um hans á verkum eftir Jón
Sigurðsson samfelldustu rann-
sóknir hans á islenskri stjórn-
málasögu. En það skal fram tek-
ið, að hér er fátt eitt talið af þvi,
sem hann vann um dagana.
Einu sinni var kóngur að nafni
Midas. Allt, sem hann snerti,
varð að gulli. Sverrir varð aldrei
auðsæll um dagana, en gull
islenskrar tungu slógu fáir skirar
en hann með penna sinum og
töluðu orði. Eftir hann liggur
mikið magn óbirtra handrita. Við
minnumst hans best með þvi að
gefa út vænt rit eftir hann sjáifan
fyrir næstu jól.
Sverrir var þrigiftur. Fyrsta
kona hans var Erna Einarsdóttir
frá Patreksfirði. Þau áttu tvö
börii: Einar Ragnar, sem andað-
ist rúmlega tvitugur, og Guðrúnu
Vigdisi,giftaGuðmundi Guðjóns-
syni lækni. Þau Erna skildu.
Siðar kvænti'st Sverrir Binu
Túlinius frá Akureyri. Hún lést
1970. Árið 1973 kvæntist hann
Guðmundu Eliasdóttur söngvara,
og bjuggu þau á Akranesi siðustu
árin. Son átti Sver.rir áður en
hann giftist með B jörgu Sigurðar-
dóttur, Sigurjón flugmann hjá
landhelgisgæslunni.
Björn Þorsteinsson
Sá sanni
húman-
ismi
Fundum okkar Sverris
Kristjánssonar bar fyrst saman i
Kaupmannahöfn þegar hann
kom þangað að loknu stúdents-
prófi árið 1928. Hann vakti fljótt á
sér athygli á fámennum hópi is-
lenskra Hafnarstúdenta, og bar
þar margt til. Komu hans bar upp
á sama tima og pólitiskur áhugi
var að glæðast i félagi okkar, og
ekki leið á löngu áður en Sverrir
var orðinn áhrifamesti ræðu-
maðurinn á ■ fundum félagsins.
Þar komu strax i Ijós þeir eigin-
ieikar sem einkenndu hann ávallt
siðan: brennandi áhugi og
skarpur skilningur á stjórn-
málum, óvenju glæsileg mælska
og harðfylghi i málflutningi.
Heimskreppan sem skall yfir á
fyrstu stúdentsárum Sverris
vakti marga til pólitiskrar með-
vitundar, en hann var þar á und-
an samtiðarmönnum sinum; ég
hygg hann hafí komið til Hafnar
með ákveðná sósialistfska af-
stöðu i stjórnmálum.
Stjórnmálaumræður i félagi is-
lenskra Hafnarstúdenta voru
vitaskuld ekki merkilegur vett-
vangur, þó að menn væru þar
nógu alvarlegir og kappsfullir
meðan á þeim stóð, En þvigetég
þessa, að Sverrir er mér einna
minnisstæðastur af þeim kemp-
um sem þar leiddu saman hesta
sina. Þvi fór þó fjarri að Sverrir
sinnti ekki öðru en stjórnmálum á
Hafnarárum sinum. Hann var frá
upphafi fróðleiksfús og forvitinn,
opinn fyrir margvislegum
menningaráhrifum, en þó framar
öllu á sviði sagnfræði og bók-
mennta. Við það bættist að hann
var mikill gleðimaður og hrókur
alls fagnaðar hvar sem hann
kom. Sú listamannsæð sem siðar
kom fram í stilsnilld hans, ásamt
meðfæddu léttlyndi, gerði það að
verkum að margir sóttust eftir
félagsskap hans, og hann leiddist
um skeið út i nokkurs konar
bohéme-lif, sem olli þvi að náms-
ferill hans varð ekki eins hnökra-
laus og hann hafði hæfileika til.
Hins vegar er mér það full-
kunnugt að helsti kennari hans,
Erik Arup prófessor, sem þá var
merkasti sagnfræðingur Dana,
hafði á Sverri mikið álit og taldi
hann með efnilegustu lærisvein-
um sinum. Enda er það vist að
Sverrir aflaði sér mikillar
þekkingar á Hafnarárum sinum,
las miklu meira og annað en það
sem komast má af með til þess að
ná prófi. Þó fór svo að lokum að
hann varð að fara heim að hálf-
loknu prófi, sakir heilsuleysis og
féleysis, og voru það vonbrigði
jafnt kennurum hans sem vinum.
Nú er það svo að embættispróf er
harla lélegur mælikvarði á hæfi-
leika og starfsgetu, og satt að
segja efast ég um að það hefði
breytt nokkru um feril Sverris þó
að hann hefði lokið meistaraprófi.
Hitt er annað mál að ég hygg að
honum hafi oft sviðið það siðar á
ævinni að vera próflaus, jafnvel
eftir að hann var orðinn alkunnur
af ritstörfum sinum.
Eftir að Sverrir sneri heim kom
brátt i ljós hvað i honum bjó.
Hann hafði að visu ekki aðstöðu
til tímafrekra rannsókna á fræði-
legu sviði, og það var ekki heldur
eðli hans að einbeita sér að smá-
atriðum, en skarpur sögu-
skilningur hans og viðtæk
þekking á meginatriðum sögunn-
ar samfara miklum rithöfundar-
hæfileikum sköpuðu honum þann
vettvang þar sem hann varð þjóð-
kunnur rithöfundur og fyrirlesari.
Hann varð smám saman meistari
hins knappa forms ritgerðar-
innar, bæði um sagnfræðileg efni
og dægurmál. I sagnfræði hafði
hann mestan áhuga á örlagatim-
um sögunnar og persónum sem
þeim voru tengdir. Það var engin
tilviljun að bestu ritgerðir hans á
þvi sviði fjölluðu um siðskiptaöld,
um frönsku byltinguna og um
byltingarnar 1848 og islenska at-
burði sem þeim voru tengdir, en á
þvi sviði var þekking hans geysi-
mikil.
Af þessari afstöðu leiddi bein-
linis að Sverrir hlaut að taka
virkan þátt i þeirri pólitisku og
menningarlegu baráttu sem hér
gerðist siðustu áratugina, þvi-
likir byltingartimar sem þeir
voru i islensku þjóðlifi. Þá sögu
eru aðrir færari að rekja en ég, en
hér skal aðeins drepið á þá hlið á
störfum Sverris sem sneri að
Máli og menningu. Hann var þvi
félagi tryggur stuðningsmaður,
átti sæti i fulltrúaráði þess um
langt skeið og samdi fyrir það
margt ágætra ritsmiða. Hann gaf
út á vegum þess stærstu bók sína,
3. bindið af Mannkynssögu, um
árin 300-630, hið vandaðasta rit,
sem tekur öllu fram sem um það
efni hefur áður verið skrifað á is-
lensku. Auk þess gaf Mál og
menning út ritgerðasafn eftir
hann (Ræður og riss, 1962), en
það var úrval úr greinum sem
birst höfðu flestar i Þjóðviljanum
á undanförnum árum. Sist má þó
gleyma framlagi háns til Tima-
rits Máls og menningar. Þar birti
hann fjölda ritgerða, allt frá 1. ár-
gangi þess 1940 til ársins 1975. í
þeim kennir margra grasa, þvi að
þar koma fram öll áhugamál
Sverris: sagnfræði, bókmenntir,
stjórnmál innlend og erlend,
margvisleg dægurmál og
menningargagnrýni. Þetta er
ólitið að vöxtum, lauslega áætlað
mun það vera hátt i 500 blaðsiður i
Timaritinu. 1 mörgum þessara
ritgerða koma fram bestu rit-
höfundareinkenni Sverris:
skarpur skilningur, ljós og lifandi
framsetning og listrænn still, sem
getur lagað sig að fjolbreyttasta
efni, þykkjuþungur, ljóðrænn,
gamansamur eða meinhæðinn,
eftir þvi sem efni standa til.
En i öllum ritgeröum Sverris er
þó einn undirtónn sem aldrei
bregst: hið mannlega sjónarmið,
sá sanni húmaniSmi sem miðar
allt gildismat við mánninn sjálfan
og snýst öndverðúr gegn öllu þvi
. sem reynir að auðvirða hann og
troða niðúr i svaðið. Þrátt fyrir öll
vonbrigði, alla erfiðleika og bága
heilsu siðustu árin var hann trúr
þessari hugsjón sinni þangað til
yfir lauk. Baráttugleði og| flug-
mælski stúdentinn sem ég man
frá æskuárum gáfst aldrei upp.
Þannig er mér kærast að minn-
-ast Sverris Kristjánssonar.
Jakob Benediktsson
Síöasti
renisans-
maöurinn
Við vorum fjörutiu talsins stúd-
entarnir frá Menntaskölanum i
Reykjavik 1928. Nú er um það bil
helmingur þessa hóps horfinn af
sviðinu, og við, sem eftir stönd-
um, erum orðin gamalt fólk, sem
horfir meira aftur en fram á við.
Og einhvern veginn er það svo um
mig og marga aðra, að þegar
horft er aftur, verða mennta-
skólaárin hvað minnisstæðust. Þá
voru mikil umbrot i unga fólkinu,
það leit ferskum augum á heim-
inn, þvi fannst margt athugavert
við hann og var staðráðið I þvi að
skapa nýjan heim og betri, og
stundum fannst þvi jafnvel, að
það væri búið að ráða lifsgátuna.
Þá tók maður alla hluti alvarlega,
hvort það var nú heldur pólitikin
eða ástin. Þetta var skemmtileg-
ur timi, eða svo finnst manni að
minnsta kosti, þegar horft er til
baka, þó að kannske sjái maður á
efri árum þetta skeið i rósrauðum
hillingum.
Bekkur, sem er samferða i
skóla i mörg ár, er alveg sérstakt
fyrirbæri. Þar Skapast kunnings-
skapur og vináttubönd, sem oft
endast alla ævina. Einhvern veg-
inn er það svo, að maður litur sin
gömlu bekkjarsystkini öðrum
augum en allt annað fólk i
heiminum. Sumum finnst þetta
eflaust hlægileg rómantik, en
ekki get ég verið sammála þvi.
Þetta er fastur punktur i hverful-
um heimi.
Enginn vafi er á þvi að i ár-
ganginum okkar var einn maður,
sem gnæfði yfir okkur hin á flest-
um sviðum. Þá þegar var Sverrir
Kristjánsson orðinn sá sérstæði
og litriki persónuleiki, sem hann
var alla ævi. Hann var án efa
langmælskasti maður Mennta-
skólans i þann tið, á þvi sviði var
enginn honum likur. Röddin ein
hafði sina töfra, sterk, dimm og
þó mjúk. Og aldrei varð honum
orða vant, og hann sagði hlutina
einhvern veginn á annan hátt en
allir aðrir. Vald þessa unga
manns á islen'sku máli var þá
þegar ótrúlega mikið. Við vorum
stolt af honum, þegar þaulvanir
og snjallir stjórnmálamenn komu
á umræðufundi til okkar i skól-
ann, og okkur fannst Sverrir
kveða þá alveg i kútinn. Og þeir
voru auðsjáanlega furðu lostnir
að hitta fyrir slikan ræðuskörung
i skólanum. A þessum árum var
hann farinn að fást talsvert við
ritstörf, og voru þá þegar komin i
ljós þau stileinkenni, sem voru
honum eiginleg alla ævi, litrikt og
oft óvenjulegt orðaval, harka i
ádeilunni, og þó leikandi létt
kýmni undir niðri. Aldrei fannst
mér ritsmiðar Sverris njóta sin til
hlitar i flutningi annarra, hann
átti að flytja þær sjálfur með
sinni óviðjafnanlegu rödd.
Ég tel engan vafa leika á þvi að
þegar á menntaskólaárunum hafi
Sverrir verið viðlesnastur okkar
allra i bekknum. Hann hafði lesið
geysimikið i íslenskum bók-
menntum, bæði fornum og nýj-
um. Og snemma fékk hann mik-
inn áhuga á útlendum bókmennt-
um, ekki sist ljóðagerð. Miklar
mætur hafði hann á Byron,
Shelley, Wergeland og Drach-
mann. Ekkert erlent skáld var
honum þó jafrí hugstætt og Heine,
og hélst svo alla ævi. Hann kunni
jnikinn hluta ljóða Heines utan-
bókar og fór stundum með þau,
þegar vellá á honum. Heine snart
strengi i Svérri sjálfum og kom
þar margt til, bitur ádeila, létt
kýmni og þýð rómantik. Það var
sterk rómantisk æð i Sverri
Kristjánssyni, þó að hún væri
tempruð af skörpu raunsæi. Hann
viðurkenndi þetta sjálfur, og
sagði bæði i gamni og alvöru, að
rómantikin væri að vinna á hjá
sér, eftir þvi sem árin færðust yf-
ir.
Það væri synd að segja að við
islendingar værum miklir kon-
versasjónalistar, við erum yfir-
leitt klaufar i samtalslistinni,
svifaseinir og þungir i samtölum.
Þó eru til glæsilegar undantekn-
ingar frá þéssu. Má þar nefna
Arna Pálsson, Sigurð Guðmunds-
son skólameistara, Sigurð Nordal
og Sverri Kristjánsson. Það var
ævintýri likast að tala við Sverri,
þegar vel lá á honum. Hann sagði
hlutina einhvern veginn á annan
hátt en allir aðrir menn. Þung
alvara og kitlandi gamansemi
runnu saman i eitt, og hann hafði
mikla hermigáfu, þegar hann
vildi það við hafa. Frásögn
Sverris af atburðum varð minnis-
stætt drama, sem maður gat ekki
gleymt. Margir þessara atburða
höfðu gerst á stúdentsárum hans i
Kaupmannahöfn, en þá var þar i
borg margt sérkennilegra is-
lendinga. Yfirleitt var Kaup-
mannahöfn og dvöl hans þar
Sverri ákaflega minnisstæð. Ég
held, að honum hafi ekki þótt jafn
vænt um neina borg i heiminum,
hún var honum eins og álfaland i
endurminningunni.
Gáfaður menntamaður, sem nú
er látinn, lét þau orð falla, að
Sverrir Kristjánsson væri siðasti
renaissance-maðurinn. Og i þessu
er mikill sannleikur. Hinn ris-
mikli, litriki, fjölhæfi gáfumaður
og húmanisti er manngerð sem er
alveg að hverfa núna á öld grárr-
ar sérhæfingar og tölvumenning-
ar. Manni fannst oft, að i Sverri
byggju margir menn og maður
gat jafnvel 'undrast, að þeim
skyldi lynda dável saman. Hann
sagði að visu-sjálfur, að stundum
yrðu árekstrar milli byltingar-
mannsins og húmoristans i sér,
húmoristinn 'ætti það til að gefa
byltingarmanninum langt nef.
Annar trúði af einlægni á nýjan og
betri heim, hinn leit með góðlát-
legri fyrirlitningu á allt brambolt
mannfólksins. Og þó voru þeir
báðir Sverrir Kristjánsson.
Með Sverri Kristjánssyni er
horfinn einn litrikasti og fjöl-
gáfaðasti islendingur tuttugustu
aldar. Og við, sem höfum þekkt
hann i meira en hálfa öld, höfum
einnig missteinn okkar ágætasta
vin og félaga.
Ólafur Hansson.
Hann var
engum
líkur
I dag verður einn af eftirminni-
legustu mönnum samtiðar okkar,
Sverrir Kristjánsson sagnfræð-
ingur, til moldar borinn. Hér ger-
ist engin þörf á að lýsa ævistarfi
hans né lifshlaupi. Hann er fyrir
löngu þjóðkunnur. Hann var einn
af fjölmenntuðustu húmanistum
samtiðar sinnar hérlendis,
afburðasnjall rithöfundur og frá-
bær mælskumaður. Það er þvi
ekki til að rekja æviferil hans né
starfsferil, að undirritaður
drepur niður penna, heldur til
þess að minnast i fáum orðum
gamals vinar og samferðamanns
um hálfrar aldar skeið.
Ég kynntist honum fyrst haust-
ið 1929 þá er hann var nýkominn
til Kaupmannahafnar til að hefja
nám i sagnfræði við háskólann
þar. Stúdentspróf tók hann árið
áður. Mér er það minnisstætt hve
hann, tvitugur maður, var vel
heima i sögu og bókmenntum.
Hann hafði brennandi áhuga á
stjórnmálum. Hann var þá þegar
ákveðinn sósialisti og fylgdi
þeirri stjórnmálastefnu til dauða-
dags. Hann lagði mikla stund á
að afla sér þekkingar og skilnings
á sögu verkalýðshreyfingarinnar
og hlutverki hennar i stjórnmála-
þróuninni. Munu fáir samtiðar-
menn hans á tslandi hafa verið
honum jafnsnjallir á þvi sviði.
Bókmenntasaga og bókmenntir
voru honum mjög hugstæð
viðfangsefni og hygg ég að hugur
hans hafi ætið staðið meir til
þeirra en annarra fræðigreina, og
ágerðist sú hneigð hans meir er
aldur færðist yfir hann.
Þegar Sverrir kom heim frá
námi varð hann að gerast skóia-
kennari vegna sárrar fátæktar.
En þótt hann væri mikill fræðari,
auðgaði þjóðina miklum fjölda
fræðirita og fræðilegra fyrirlestra
— féll honum aldrei skólastarfið
vel. Honum leiddist það þvi meir
sem hann sinnti þvi lengur. Hon-
um fannst það vera sér fjötur um
fót, langaði mest til að vera
óháður rithöfundur laus við allt
skólakennsluamstur. Siðustu ár
ævinnar var hann laus af þeim
klafa, en þá var heilsu hans tek-
ið að hnigna.
Með Sverri er fallinn i valinn
óvenjulegur persónufeiki, einn
þeirra eftirminnilegu manna sem
engum likjast nema sjálfum sér.
Hann átti marga vini og velunn-
ara sem sakna hans nú og þess að
mega aldrei framar njóta sam-
vista hans.
Undirritaður vottarekkju hans,
bornum og öðrum vandamönnum
innilega samúð vegna fráfalls
hans.
Skúli Þórðarson.
Mál hans
ilmaöi af
öllu sem
íslenskt
er
Frægasti stúdent allra alda hét
Faustus, „hinn farsæli”. Sverrir
Kristjánsson var mér ávallt
mynd hins eilifa stúdents og hann
var faustus — farsæll — þrátt fyr-
ir sviptibylji og boða, sem sér-
hvers biða á ódysseiunni um það
kólgufulla haf, er við öll siglum.
Ég sá hann fyrst á regnþrungn-
um haustmorgni i Kaupmanna-
höfn 1958. Við höfðum áður haft
bréfaskipti og hann sent mér sitt-
hvað, er hann hafði fundið um
Gest Pálsson i gömlum bréfum
Hafnarstúdenta. En þarna hitt-
umst við i Konunglegu bókhlöð-
unni. Eitthvað i fari mannsins var
i svo fullkomnu samræmi við
anda og stil hússins að mér þótti
sem væri hann holdtekja hinna
þungu rómversku boga og bóka-
raðanna og þó framar öðru þess
samræmis, sem þarna verður
fundið milli lærdóms og lifslistar.
Við gengum niður i kjallarann,
inn á kantinuna þar sem við feng-
um okkur Carlsberg. Siðan
kvöddumst við á tröppunum i
lognregninu og hann sagði við
mig: „Mikið áttu gott, drengur
minn, að mega verða hérna eft-
ir.”
Ég skynjaði siðar hlýleik þess-
ara orða og skyldleik þeirra við
kveðju þess manns, er Sverrir
mat mest og hann hafði kvatt
endur fyrir löngu á leið til þess-
arar borgar við Sundið. Sverrir
fór heim með Gullfossi þennan
dag og það átti ekki fyrir mér að
liggja að gerast sami ástvinur
Kaupmannahafnar og hann var
sjálfur. En við höfum hist við og
við á þeim árum, sem siðan eru
liðin.
Sverrir Kristjánsson var ein-
hver gjafmildasti maður, sem ég
hef þekkt. Fyrir það vildi ég nú
mega þakka. Hver stund i návist
hans færði viðmælendum hans
auðlegð. Hann var fjölfróður og
viðlesinn og öldungis óspar að
miðla ungum félögum fróðleik án
ætlunar til undirgefni eða aðdá-
unar. Þvert á móti var ræða hans
um fræði sin jafnan eggjandi til
gagnrýninnar skoðunar og sjálf-
stæðra athugana.
Þegar þess er gætt við hver kjör