Þjóðviljinn - 23.03.1977, Síða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐYILJINN MiOvikudagur 23. mars 1977
Miðvikudagur 23. mars 1977 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11
Ekki
reyndist
Þjóðhags
stofnun
sannspá
Árið 1975, þegar frumvarpið um járnblendiverk-
smiðju lá fyrir Alþingi i hið fyrra sinn, sagði Þjóð-
hagsstofnunin i umsögn um frumvarpið:
„í þeim skýrslum, sem Þjóðhagsstofnunin hefur
haft undir höndum virðist ekki koma fram, að búist
sé við miklum verðsveiflum og virðist áhersla frek-
ar lögð á vaxandi eftirspum eftir kisiljárni og lik-
lega takmörkun framboðs vegna úreltra fram-
leiðsluaðferða með tilliti til tækni, mengunar og
orkuverðs. 1 sambandi við hugsanlega fylgni verð-
sveiflna stáls og kisiljárns er athyglisvert, að þótt
stálverð hafi nú tekið að f alla talsvert i verði er ekki
vitað um verðlækkun kisiljárns,og skráð verð 75%
Fesi hækkaði i árslok 1974 meðan verðskráning
stáls hélst óbreytt, en raunverulegt markaðsverð
stáls fór lækkandi.”
Þessi umsögn Þjóðhagsstofnunar er sett fram i
mars 1975. Nokkrum mánuðum siðar snarfellur
verð kisiljárns, þannig að ef járnblendiverksmiðjan
hefði verið til og i fullri framleiðslu á siðasta ári, þá
hefði tap hennar numið um 800 miljónum króna á
ársgrundvelli, og enn er verðið á kisiljámi langt
undir verðinu 1974.
Jarðraskið mikla á Grundartanga. — Mun verksmiðjan nokkru sinni rlsa?
GLÆFRAFYRIRTÆKIÐ Á GRIJNDARTANGA
Nokkrar umræöur og blaða-
skrif hafa orðið undanfarið vegna
þeirra útreikninga, er Þjóðhags-
stofnun hefur gert varðandi arð-
semi væntanlegrar Járnblendi-
verksmiðju á Grundartanga, sér-
staklega eftirað Þjóöhagsstofnun
reiknaði út arðsemi fyrirtækisins,
samkvæmt skilaverði til norsku
kisiljárnverksmiöjanna á árinu
1976, en þessir útreikningar hafa
sýnt um það bil 800 miljón króna
tap á rekstri fyrirtækisins á þvi
ári, hefði rekstur veriö kominn i
gang, og er þó ekki gert ráð fyrir
neinum opinberum sköttum.
Þessa útreikninga gerði Þjóö-
hagsstolnún þá fyrst er eftir
hafði verið óskað sérstaklega af
form. iðnaðarnefndar neðri deild-
ar Alþingis skv. kröfu minni á
fundum iðnaðarnefndar.
Þessir útreikningarsýna glöggt
hvers konar glæfrafyrirtæki járn-
blendiverksmiðjan er eins og nú
erháttað verði á kisiljárni I heim-
inum og hversu fjarstæðukennt
það er fyrir okkur fslendinga, þó
ekki væri nema af þeim sökum,
að standa að stofnun slikrar verk-
smiöju hér. En umræöan að
undanförnu hefur einnig vakið
marga til umhugsunar um gildi
Þjöðhagsstofnunarinnar sem
slikrar.
Fagleg útfœrsla
pólitiskra markmiða
Ýmsir sem áöur töldu hana
vera sjálfstæða visindastofnun,
sem á ábyrgan hátt legöi visinda-
legt mat á hin margvislegu þjóð-
hagsmálefni, hafa þóst sjá að
stofnunin er fyrst og fremst verk-
færi i höndum stjórnvalda. Stofn-
unþessi, sem hefur yfirnafni sinu
fallegt yfirbargð er I vaxandi
mæli notuö af stjórnvöldum til að
undirbúa pólitiskar ákvarðanir
og gera þær trúveröugri. Þannig
er þessi stofnun orðin mikill þátt-
takandi i mótun allrar efnahags-
stefnu og stefnu i kjára- og verka-
lýðsmálum. Henni er ætiað að
reikna út, hver kaupmáttur laun-
anna megi vera hverju sinni og
hvernig launaþróun eigi aö fylgja
verðlagshækkunum. Og vitaskuld
miöar stofnunin alla útreikninga
sina i þessum efnum við rikjandi
kapitalisk viðhorf i þjóöarbúskap
okkar, hún gerir ekki ráð fyrir
þvi, að kerfinu sé breytt, heldur
aöeins að þvi hversu langt megi
ganga án þess að það láti undan.
Full ástæða er þvi fyrir róttæk
pólitisk öfl og verkalýðshreyfing-
una aö skoða með gagnrýni allar
upplýsingar hennar og niður-
stöður, þvi aö þær eru fyrst og
fremst fagleg útfærsla á pólitisk-
um markmiöum borgarastéttar-
innar en ekki útreiknaöur þjóðar-
hagur.
Þetta eöli stofnunarinnar tel
ég, að hafi komið vel fram nú i
sambandi viö umsögn hennar um
þjóðhagslega hagkvæmni járn-
blendiverksmiðjunnar á
Grundartanga, en ljóst er á öllu,
að Þjóðhagsstofnunin hefur ekki
framkvæmt sjálfstæba úttekt á
rekstrargrundvelli verk-
smiöjunnar og arösemi, heldur
byggir hún athuganir sinar aö
mestu á upplýsingum frá hinum
norsku samstarfsmönnum islend-
inga og upplýsingum frá Járn-
blendifélaginu. Og þótt vissuiega
sé undirstrikað i umsögn hennar
að fyrirtækið sé áhættusamt og aö
endurskoöaöir kostnaðarút-
reikningar og arðsemi séu nei-
kvæöari en búist var við, þegar
málið var áöur athugað I sam-
vinnu við Union Carbide, þá er
umsögn Þjóðhagsstofnunar eigi
að siður i heild sinni jákvæð.
Spádómur Elkem
Hiö lága verö 1976 er reyndar
notaö ásamt fleiri dæmum til aö
sýna arösemi verksmiöjunnar viö
breytilegar forsendur, en jafn-
framt er dregið úr hinum nei
kvæöu áhrifum með þvi aö minna
á ileiðinni, að almennt sé reiknað
með hækkun á næstunni og i þvi
sambandi m.a. vitnað til álits
Járnblendifélagsins. Sett er fram
áætlun yfir rekstrarstööu Járn-
blendiverksmiðjunnar 1985, miö-
að viö áætlaö verNag 1978, sam-
kvæmt spám Elkem, og er sú
rekstraráætlun látin sýna 7
milljónir norskra króna i hagnaö
fyrir beina skatta, eöa um 230
milljónir isl. Það er ekki fyrr en
þess er sérstaklega krafist af mér
I iönaðarnefnd Alþingis, að áætl-
un er gerð um rekstrarstöðu
fyrirtækisins miðaö við verðlag á
kisiljárni á siðasta heila ári eöa
1976, en eins og getiö hefur veriö,
sýnir hún stórfellt tap á fyrirtæk-
inu.
En þess má geta, aö þegar beð-
iö var um umsögn Þjóöhagsstofn-
unar er máliö lá fyrir Alþingi
1975,þóttihennisjálfsagt aö miða
arðsemisútreikninga og rekstrar-
yfirlit viö verð á kisiljárni á árinu
1974, —næsta ári á undan —, enda
var veröið þá tiltölulega hag-
ÞJðBHAGSSTOrNUN
Tafld 2b.
Aatlaft rekstraryf irl it kísiliárnvers ins fyrir cit.t ár,
miftað við full afl>3st op vcrftlaR ársins 1976.
Mi11jónir
norskra króna
fJðlutek jur
50.000 tonn á 2.388 n.kr.
Hráefni
Kvarz
Koks
Kol
Járn
Rafskaut
Annaft
12
22
7
4
5
1
Hafnargjöld og annar breytilegur
framleiftslukostnaftur
Fastur framleiftslukostnaftur
Stjórnun, skrifstofu-
kostnaftur og vifthald 8
Taknibóknun o.fl. 3,9%
Verftjðfnunargjald
Vextir2)
Afskriftir2*
Gjðld alls
Hreinn hagnaftur fyrir beina skatta
2
18
25
141
Skýringar:
1) Töfcjuverft, 2.388 n.kr. pr.tonn, sem her er tekift sem dæmi,
er^skilaverft^tíl norskra kfsiljárnframleiftenda á árinu 1976.
I aatlunum^Jarnblendifelagsins nú er tekift til viftmiftunar sem
grunnverft a arinu 1976 2,800 n.kr. pr.tonn. Sé þaft gert hakka
sölutekjur og hagnaftur um 20 m.n.kr. frá bví sem svnt er he'r -
aft ofan. Hreint tap mundi þá lakka úr 2?'m.n.kr. í 2 m.n.kr.
2) Her eru teknir inn árlegir meftalvextir op. nfskriftir alls
rekstrartímabiisinB 0g er bá gert ráft fyrir 10% lækkun stofn-
kostnaftar,^þar eft her er ekki gert ráft fyrir verfthækkunum á
bygg mgar t ímanum.
Þetta ertaflan frá Þjóðhagsstofnun, sem sýnir að hallinn á járn-
blendiverksmiöjunni hefði oröið 22 miljónir norskra króna, eða
nær 800miljónir fslenskra króna, ef reksturinn heföi veriö kom-
inn í gang á siöasta ári.
kvæmt og þvi gott reiknings-
dæmi.
Og er yfirleitt hægt að gera ráö
fyrir fullum afköstum hjá fyrir-
tæki sem þessu, engin tilraun
virðist gerð til að meta, hvaða
áhrif framleiðslutafir hafa á hag-
kvæmni rekstursins eöa yfirleitt
að meta, hvort raunverulega sé
hægt að reka verksmiöjuna með
fullum afköstum.
Hrun á evrópska
stálmarkaðinum
Nú er vitað aðElkem þráast við
að hlita þeim kröfum um
mengunarvarnir sem Isl. heil-
brigðisyfirvöld telja nauðsyn-
legar til aö draga úr skaðlegum
mengunaráhrifum verk-
smiðjunnar. Þannig -ilja
norðmennimir fá leyfi til að reka
verksmiðjuna þrátt fyrir bilarnir
i hreinsitækjabúnaði i 14 daga á
ári á hvorn bræösluofn eða 28
daga samtals yfir árið, þar sem
bræðsluofnarnirem tveir A þetta
sjónarmið geta islendingar ekki
fallist enda var á sinum tima i
viðræðunum viö Union Carbide
gert ráð fyrir stöðvun verk-
smiöjureksturs i slíkum bilanatil-
vikum. En ekki er hægt að sjá að
framleiðsluáætlanir járnblendi-
félagsins geri ráð fyrir eðlilegum
rekstrartöfum af þessum
ástæðum? Og hvaða athuganir
hefur Þjóðhagsstofnun gert á
markaösaðstæðum? Engar upp-
lýsingar er aö hafa um það atriöi,
heldur er látið nægja aö segja, aö
almenntséu taldar fremur góðar
markaðshorfur fyrir stál og þar
með kisiljárn. Og annars staöar
segir, að Elkem geri ráð fyrir
verulegum hækkunum næstu ár-
in.
Hefði ekki veriö full ástæöa til
að færa sterkari rök fyrir hag-
kvæmri markaðsþróun, þegar
ljóst er, aö núverandi verö þarf
u.þ.b. aö tvöfaldast til aö hag-
kvæmur rekstrargrundvöllur
skapist fyrir járnblendiverk-
smiðjuna?
Ég vil hins vegar vekja athygli
á, aö i öllum þeim erlendu tima-
ritum.er ég hef komist yfir og
fjalla um horfur á stálmarkaöi, er
framtiö hans I Evrópu og I
Bandarikjunum talin mjög efiö,
vegna aukins framboös og fram-
leiöslu þriðja heims landa og þó
einkum japana, m.a. er fjallaö
ýtarlega um þetta I grein I blað-
inu The Economist þann 12.2
s.l. I grein þessari kemur fram,
aö fyrirjsáanlegt sé að hin mikla
kreppa stáliðnaðarins haldi
áfram. Pantanir minnka, pöntun-
um fækkar. Verksmiðjur i
Evrópu eru reknar langt undir af-
kastagetu og uppsögnum verka
manna fer sifellt fjölgandi.
Fjöldi stálfyrirtækja rambar a
barmi gjaldþrots, sem vart veröi
foröað nema með þjóðnýtingu.
En fullyrt er aö kreppan á stál-
markaði sé ekki timabundin
heldur langvarandi.
Ein ástæöa kreppunnar i
evrópskum stáliðnaði er talin
aukin hlutdeild japana i stálfram-
leiðslu, en fram kemur aö japanir
hafa þróuðustu tæknikunnáttu til
slikrar framleiðslu.
Fyrir 20 árum voru 69 vinnu-
stundir á bakvið hvert framl. tonn
af stáli i Japan en nú aöeins
tæpar 9 vinnustundir. A sama
timabili hefur samsvarandi
breyting i Evrópu aðeins orðið úr
35-37 vinnust.undum i 15-25 vinnu-
stundir. Arið 1955 framleiddu
Japanir aðeins 9.4 mt. af 270 mt
heimsframleiðslu, en árið' 1974
framleiddu þeir 119 mt af 680 mt
heimsframleiðslu og hefur hlut-
deild þeirra aukistúr 3.5% I 17.5%
á timabilinu.
Wtion Carbide
og leyniplöggin
Voru það ef tilvillþessar horfur
varöandi ástand stálmarkaðarins
sem uröu þess valdandi, aö Union
Carbide kaus aö draga sig út úr
samvinnunni um byggingu verk-
smiðjunnar og kusu að greiöa um
800 milljónir i skaðabætur til
hinna islensku aöila til aö vera
lausirallra mála? Um þetta segir
i athugasemdum með frum-
varpinu, þar sem gerö er grein
fyrir aödraganda málsins:
„I október 1975 var gert hlé á
viðræðum um lánsfjármálin,
jafnframtþvisem fulltrúar Union
Carbide létu i ljós um þær
mundir verulegar áhyggjur 'yfir
framvindumöguleikum fyrir-
tækisins i nánustu framtið. Á ár-
inu 1975 var verulegur samdrátt-
ur á markaði fyrir kisiljárn og
töldu fulltrúarnir hugsanlegt að
vöxtur eftirspurnar yrði hægari
en fyrr hafði veriö áætlaö, jafn-
framt þvi sem fjölgun eða endur-
nýjun kisiljárnverksmiðja gæti
oröið meiri næstu árin en fyrri
kannanir heföu bent til. Einnig
töldu þeir likur á hækkandi bygg-
ingarkostnaði. Með hliðsjón af
þessu var tekin um það sameigin-
leg ákvörðun á stjórnarfundi i
Járnblendifélaginu i nóvember
1975 að takmarka frekari fjár-
skuldbindingar félagsins þar til
búið væri að endurskoða áætlanir
um stofn- og reksturskostnað
félagsins og gera nýja markaös-
athugun. Varog ákveðið að fresta
framkvæmdum við bygginguna
aö svo stöddu og neyta heimilda
til þess I gerðum verksamning-
um.
Snemma árs 1976 lágu fyrir
ýmsarniðurstöður af þeim athug-
unum, sem stjórnin haföi ákveðiö
og töldu fulltrúar Union Carbide
þær staðfesta áhyggjur sfnar
fremur en hitt. Kváðust þeir
reiöubúnir til aö standa viö allar
skuldbindingar sinar samkvæmt
gerðum samningum, en hins veg-
ar væri útlit fyrir aö ekki mundi
takast að koma verksmiðjunni
upp án frekari skuldbindbindinga
af hálfu beggja aðila. Teldu þeir
vafasamt aö ganga til sliks vegna
þess aö likur væru til lakari af-
komu fyrirtækisins en við hefði
veriö búist og kæmi allt eins til
greina að leggja þaö á hilluna að
svo stöddu.”
Rétterað komifram, að ég hef
óskað eftir þvi á Alþingi án
árangurs aö fá afhentar allar þær
upplýsingar, sem um getur i
ofangreindri tilvitnun, svo sem
þær nýju markaðsathuganir, sem
gerðarvoru, og staðfestu áhyggj-
ur Union Carbide um óhag-
kvæmni verksmiðjunnar. Hvers
vegna eru þau plögg ekki opin-
Þetta linurit birtist i breska blaöinu ,,The Economist” þann 12.
febrúar s.l. Linuritiö sýnir hvilikt tæknilegt stökk Japanir hafa
tekiö á síðustu 20 árum, hvaö stálframieiöslu varöar og jafn-
framt samanburö viö stáiframieiösluna I 4 öörum rfkjum. Ariö
1955 voru 69 vinnustundir á bak viö hvert tonn af stáli hjá
japönum, en 1974 aöeins 9 vinnustundir, svo sem linuritiö sýnir.
Hjá hinum rikjunum fjórum hefur veriö um mun minni
breytingar aö ræöa.
ber? Spyrja mætti einnig, fékk
Þjóðhagsstofnunin að skoöa þau?
Sama gildir og um markaðsat-
huganir, er Metal Bulletin I
London gerði og getið er um i
frumvarpinu og sagðar eru til-
tölulega jákvæöar, hvers vegna
eru þær ekki raktar frekar? Eru
þær i samræmi við spár Elkem
um markaðshorfur?
Oörum greinum er ég hef rekist
á um þetta efni ber saman við
greinina i The Economist, eink-
um hvað varðar erfiðleika
evrópska stálmarkaöarins og
uppgang japanskrar stálfram-
leiðslu og reyndar framleiðslu
annarra þriðja heims rikja.
Stólað á evrópska
stálmarkaðinn
Þessar upplýsingar sem erfitt
er að véfengja nema með öðrum
gleggri, eru einkar fróðlegar þeg-
ar hafterihuga, að Fesil,Norsku
sölusamtökin, sem selja eiga
framleiöslu hinnar islensk-norsku
jámblendiverksmiöju, hafa eink-
um sambönd og markaði I
Evrópu og áætla að auka sölu sina
hlutfallslega á þann markað.
Þannig fer nú u.þ.b. 70% af sölu
Fesil á Evrópumarkaö, en af-
gangurinn til Japans, en áætlað
er að 1975 muni um 90% af
salunni fara til Evrópulandanna
eöa um 320.000 tonn, en aðeins um
30 þúsund tonn til Japans.
Það er þvi hinn erfiöi stál-
markaður Evrópulandanna, sem
Fesil byggir á, varðandi sölu
kíliljárns, og þaö er á þann
markaö sem stólað er, þegar spáð
er fyrir um hina miklu verð-
hækkun kisiljárns, sem lagter til
grundvallar I rekstraráætlun
Járnblendifélagsins er gerðar eru
eftir forskrift Elkems.
Nei, meðan reynt er að fela
ýmis mikilvæg gögn i þessu máli
hljóta menn að lita á þaö sem
staðfestingu þess að áhuga
mennirnir um byggingu járn-
blendiverksmiðjunnar hafi veik-
og umsögn Þjóðhagsstofnunar
EFTIR SIGURÐ MAGNUSSON, ALÞINGISMANN
an málstað aö verja,ööru visi
verður feluleikurinn ekki
túlkaður.
Markaðsspár
og markaðshrun
Arið 1975, þegar frumvarpið um
járnblendiverksmiöju lá fyrir Al-
þingi i hiö fyrra sinn, sagði Þjóö-
hagsstofnunin I umsögn um frum-
varpiö: „1 þeim skýrslum sem
Þjóðhagsstofnun hefur haft undir
höndum, viröist ekki koma fram,
að búist sé við miklum verðsveifl-
um og virðist áhersla frekar lögð
á vaxandi eftirspurn eftir kisil-
járni og liklega takmörkun fram-
boös vegna úreltra framleiðslu-
aöferða m.t.t. tækni, mengunar
og orkuverös. 1 sambandi við
hugsanlega fylgni verðsveiflna
stáls og kisiljárns er athyglisvert,
aö þótt stál hafi nú tekið að
falla talsvert I veröi er ekki vitaö
um verðlækkun kisiljárns, og
skráð verð 75% Fesi hækkaði i
árslok 1974 meðan verðskráning
stáls hélst óbreytt, en raunveru-
legt markaðsverð stáls fór lækk-
andi.” .
Þessi umsögn Þjóðhagsstofn-
unar er sett fram i mars 1975.
Nokkrum mánuðum siðar snar-
fellur verö kisiljáms, þannig að ef
járnblendiverksmiðjan hefði
veriö til og i fuílri framleiöslu á
siðasta ári, þá hefði tap hennar
numið um 800 miljónum króna á
ársgrundvelli, og enn er veröiö á
kisiljárni langt undir veröinu
1974.
Ætlar sagan að endurtaka sig?
Enn gefur Þjóðhagsstofnun til-
tölulega jákvæöa umsögn þrátt
fyrir svart útlit. Reynir að gera
litið úr erfiöleikunum og blása
móð I brjóst þeirra, sem hvetja til
verksmiöjurekstrarins uppi á
Grundartanga.
Ef upplýsingarnar og meöal
annars útreikningar stofnun-
arinnar sjálfrarum stórkostlegan
hallarekstur á Járnblendiverk-
smiöjunni miðað við núverandi
verölag og hinar erfiðu horfur i
stáliðnaði i Evrópu leiöa ekki til
þess að máliö verði allt skoðað að
nýju og endurmetiö af Þjóöhags-
stofnuninni,þáhefurhún sannað i
eitt skipti fyrir öll að hún ber ekki
nafn meö réttu. Nafn hennar er
þá hiö mesta öfugmæli, og eöli
hennar i reiknistokkaþjóðfélagi
okkar augljóst. Hún er þá viljalit-
ið verkfæri i höndum stjórnvalda.