Þjóðviljinn - 07.09.1977, Qupperneq 9

Í8 SÍDA — ÞJOÐVILJINN Miftvikudagur 7. september 1977
SVEINBJÖRN
KLEMENZSON. vélstióri
Hvad er
í mengunarmálum
hjá fiskimjöls-
verksmiðjunum?

að gerast
Síldar- og fiskimjöls-
verksmiðjur eru og hafa
verið miklar tekjulindir
fyrir þjóðarbúið, og segja
má að þær hafi verið eina
stóriðjan hér á landi áður
fyrr.
Eitt að því sem ávallt
fylgir verksmiðjurekstri í
svo stórum stíl er mengun
og þar eru fiskimjölsverk-
smiðjurnar engin undan-
tekning.
óþefur frá þeim fer vax-
andi og er mikið vandamái
víða þar sem reykeimur og
ólykt frá þeim berst yfir
byggð svæði og veldur
óþægindum og leiðindum.
Hreint andrúmsloft er ekkert
aukaatriöi i lifi fólks. baö eru tal-
in sjálfsögö mannréttindi aö
menn fái andaö aö sér hreinu lofti
og framtiö lifs hér á jöröunni er
mikiö til komin undir þvi hvernig
til tekst meö hreinsun andrúms-
loftsins.
óþefurinn frá fiskimjölsverk-
smiöjunum er ekki lifshættuleg-
ur, en þó er þaö svo aö hættuleg
rotvarnarefni eru sett i hráefniö
og sýnt er aö ef ekki er rétt meö
þau fariö, geta þau valdiö tjóni á
heilsu manna. Þegar byrjaö var
aö nota þessi efni i sildarmjöliö á
sinum tima drapst sauöíé' austur
á landi af of stórum skammti.
Eftir þaö var ákveöinn hámarks-
skammtur i mjöliö, og settreglu-
gerö þar um, en enn er þörf aö-
gæslu þegar þessi hættulegu efni
eru meöhöndluö.
Krabbameins-
valdur
A náttúruverndarþingi áriö
1975 kom fram, aö rotvarnarefni
eins og formalin og nitrit geta
veriö skaöleg þegar þau rjúka út i
andrúmsloftiö frá mjölþurrkur-
um verksmiöjanna. Viö hitann i
eldþurrkurunum myndast efniö
nitrósamin, nltrit og amin, en þaö
efni hefur reynst vera krabba-
meinsvaldur.
Það er þvi ljóst aö reykurinn
frá verksmiöjunum getur veriö
heilsu manna hættulegur, og þvi
er afskiptaleysi yfirvalaa i þess-
um efnum fráleitt.
A aöalfundi I Félagi Isl. fiski-
mjölsframleiöenda 11. júni 1971
var gerð samþykkt um aö óska
eftir þvi að Rannsóknarstofnun
fiskiðnaöarins framkvæmdi at-
hugun á þvi hvernig eyöa mætti
reyk og óþef frá verksmiöjunum
á hagkvæman hátt.
Siöan þessi beiðni kom fram
eru liöin 6 ár. A þeim tima hefur
ekkert gerst á verklega sviðinu
sem bætt hefur ástandiö. Rann-
sóknarstofnun fiskiönaöarins
sendi frá sér skýrslu af þessu til-
efni áriö 1973, en þar eru einung-
is upptaldar ýmsar aöferöir sem
reyndar hafa veriö I nágranna-
löndunum, en engin svör eru viö
þeirri spurningu hvernig hag-
kvæmast yröi aö leysa þessi mál
hér á landi.
Mengunarvandinn frá fiski-
mjölsverksmiöjunum hefur verið
til staöar i tugi ára viöast hvar á
landinu. Þrátt fyrir megna
óánægja manna hefur litiö veriö
reynt eöa gert til þess aö leysa
þessi mál, en þó hefur viöleitni
veriö til þess I Reykjavik.
1 Reykjavik starfa nú 3 fiski-
mjölsverksmiöjur, en á landinu
öllu eru yfir 50 slikar verksmiöj-
ur.
Tvær verksmiöjanna I Reykja-
vik eldþurrka mjöliö, og sjó er
dælt og úðaö á móti reykeiminum
til kælingar og hreinsunar á hon-
um. Þessi aöferö er útlend og átti
á sinum tima aö leysa vandann,
en hefur ekki reynst sem skyldi,
eins og sjá má og finna I nálægö
verksmiöjanna.
Þriöja verksmiöjan er Stjörnu-
mjöl hf. i örfirisey, litil verk-
smiöja og nýleg, en þar er mjöliö
gufuþurrkaö. Þar er eimurinn frá
verksmiöjunni hreinsaöur meö
sjó, og viröist árangurinn nokkuö
góöur, enda er hægara aö eyöa
eim og ólykt frá gufuþurrkara en
eldþurrkara og eimurinn er ööru-
visi frá þeim siöarnefnda.
í langan tima hefur allt veriö I
sjálfheldu meö þessi mál. Fólk
sem býr viö þessi óþægindi árum
saman er óánægt og kvartar,
ráöamenn verksmiöjanna lofa
úrbótum á hverju ári, en ekkert
gerist i málunum áratugum sam-
an.
Hvar eru
úrbœturnar?
Hvaö hafa þær innlendu stofn-
anir sem meö þessi mál fara, gert
á undanfömum árum til úrbóta?
Heilbrigðiseftirlit rikisins og
Rannsóknarstofnun fiskiönaðar-
ins eru merkar stofnanir og störf
þeirra manna sem ráöa feröinni
þar eru mikii ábyrgöarstörf.
Þeir mega'þvi ekki ofmetnast
eöa láta persónulega duttlunga
ráöa gjöröum sinum, heldur ber
þeim aö kryf ja málin til mergjar,
prófa nýjar leiöir og koma á
raunhæfum úrbótum i þessu efni,
i staö þess aö halda aö sér hönd-
um og koma jafnvel i veg fyrir
innlendar lausnir á vandanum.
Þessar stofnanir vinna á flest-
um sviöum gott og þarft verk fyr-
ir þjóöfélagiö, en hins vegar
veröur aö gagnrýna þaö sem miö-
ur fer hjá forráöamönnum þeirra,
til þess aö þeir geti lært af mis-
tökum sinum.
Hér á eftir mun ég sýna fram á
ofriki þessara tveggja stofnana,
og færa rök fyrir gagnrýni minni
á þær, — eöa kerfiö, eins og oft er
nú sagt.
Undanfariö ár hef ég haft hug á
þvi aö eyöa reyk og eimi frá verk-
smiöjunum á einfaldan og hag-
kvæman hátt. Ég hef starfað ára-
tugum saman viö þessar verk-
smiöjur og er málum þvi kunnug-
ur. Ég hef smiöaö litiö til-
raunatæki, e.k. vatnsbaös —loft-
hreinsitæki og gert meö þaö
nokkrar tilraunir á undanförnum
árum.
Af þessum tilraunum hefur aö
minu mati og annarra oröiö svo
góöur árangur aö æskilegt mætti
telja aö tækiö yröi prófaö betur
viö raunhæfar aöstæöur, þ.e. við
fiskimjölsverksmiöju.
Nokkrir verkfræöingar hafa
gefiö mér umsögn sina um tækiö,
eftir aö hafa kynnt sér teikningar
og tilraunir með þaö. Töldu þeir
allir tækið athygiisvert, en bentu
hins vegar á að ekkert væri hægt
aö fullyröa um gildi þessarar aö-
feröar fyrr en tækiö heföi veriö
smiöaö I hæfilegri stærö og til-
raunir geröar meö þaö viö fiski-
mjölsverksmiöju.
Hreinsitæki þetta er tæknilega
einfalt I notkun og eftirliti, og meö
nokkrum handtökum má tengja
þaö eöa aftengja, ef ekki eru not
fyrir þaö.
Tækiö starfar i vinnslu viö
hreinsunina á eftirfarandi hátt:
(Lýsing þessi er viðaukalýsing
viö einkaleyfislýsingu á tækinu,
sem áður hefur veriö gerö)
Hreinsun eimreyksins er köld
vatnsúöun yfir eiminn þegar hann
kemur inn I hreinsitækiö, sem
veldur þéttingu og hreinsun á
eimnum aö vissu marki. Þessi
úrfelling á óhreinindunum bland-
ast svo I vatnið I tækinu.
Siöara stigið fer þannig fram,
aö eimurinn sem er óþéttur og er
aö magni til meirihluti, er þrýst I
gegnum streymandi skolvatnið,
sem er neöst i tækinu á sifelldri
snúningshreyfingu.
1 skolvatninu eru nokkrar
skiljuplötur, alsettar smáum göt-
um sem eimurinn, óhreinindin og
lyktarefnin fara i gegnum og
blandast þvi vatninu.
Meö þessu vinnst aö tryggöur
er sem stærstur snertiflötur milli
vökva, eims og lofttegunda og
eimreykurinn er greindur I sund-
ur I smáar einingar, umkringdar
vökva i iöustreyminu i tækinu, og
viö hringstrauminn lengist
snertitiminn milli lofttegunda og
vökva.
Viö þessa meöhöndlun þéttist
og kælist eimurinn snögglega og
óhreinindin aöskiljast úr eimin-
um I vatniö.
Ef hreinsun eimsins er ekki tal-
in fullnægjandi má blanda skol-
vatiö kemiskum efnum t.d. klóri
o.fl.
Margir álita aö vatnshreinsun
geti ekki ieyst þann vanda, sem
er á feröum I fiskimjölsverk-
smiöjunum, en þó viröast
skoöanir skiptar i þeim efnum.
Ég hef þá skoöun, aö meö vökva
sé hægt aö hreinsa loft, enda er
þaö iöulega gert við ýmsar aö-
stæöur.
Aö sjálfsögöu fer þaö eftir
óhreinindunum og tækjunum,
hvernig þau eru hönnuö og útbú-
in, en eins og ég hef áöur tekiö
fram má auka virkni tækisins
meö hjálp efnablöndunar, ef þess
er þörf. Það má segja aö tilrauna-
tækið sem ég hef útbúið og gert
tilraunir meö sýni þetla, þó þaö sé
ófullkomnara en ég heföi óskaö
vegna mikils kostnaöar viö smföi
þess.
Til þess aö fá tækiö smiöaö i
réttri stærö og fá þaö prófaö viö
raunhæfar aöstæður, hef ég leitaö
til opinberra aðila meö beiöni um
fyrirgreiðslu.
Heilbrigöis- og tryggingamála-
ráöuneytið, sem ég leitaöi til i
marz 1975, tók vel I málaleitan
mina og baö Rannsóknarstofnun
fiskiðnaðarins um umsögn um
tækiö.
Stofnunin sendi þá frá sér bréf
þar sem ágæti tækisins er mjög
dregiö i efa og þvi likt viö tæki
sem Þjóöverji nokur, Kurmeier
aö nafni, haföi smiöaö fyrir 15 ár-
um og reynst illa.
Eftir aö einn af færustu og
reyndustu verkfræöingum okkar i
þessum málum sýndi fram á þaö
aö tækiö átti ekkert skylt viö tæki
Kurmeiers baö ráöuneytiö um
nýja umsögn stofnunarinnar.
Siöari umsögnin var engu ýtar-
legrien sú fyrri og þar vantar all-
an rökstuöning fyrir þeirri niöur-
stööu stofnunarinnar aö ekki beri
aö prófa hreinsitækiö.
Rannsóknarstofnun fisk-
iönaöarins kom þvi i veg fyrir aö
tækiö yröi prófaö, auk þess sem
stofnunin geröi aö þvi skóna aö
ég væri aö stela eöa stæla aðferöir
annarra manna.
Tveir verkfræöingar hjá Heil-
brigöiseftirliti rikisins, þeir Einar
Valur Ingimundarson, og Eyjólf-
ur Sæmundsson hafa gefið um-
sögn um tækiö, Einar Valur i árs-
byrjun 1974 og i jan. 1975, og
Eyjólfur 30. mai 1975.
Báöir telja þeir aö hreinsi-
búnaöinn eigi aö prófa við eölileg-
ar aöstæöur, og reynist hann full-
nægjandi ætti hann aö geta spar-
aö verksmiöjunni mikið fé I fram-
tiöinni.
Fiskimálasjóður
Þann 18. mai 1976 samþykkti
stjórn Fiskimálasjóös aö veita úr
sjóönum kr. 3 miljónir með sam-
þykki sjávarútvegsmálaráðu-
neytisins til kostnaöar vegna
smiöi hreinsitækisins, enda komi
þá greiðsla þar I móti frá fiski-
mjölsverksmiöjum til prófunar á
tækinu.
Viö þessa fyrirgreiöslu frá
Fiskimálasjóöi tók mál þetta nýja
stefnu.
Min viðbrögö voru aö skrifa
fiskimjölsverksmiöjum á Faxa-
flóasvæöinu, kynna þeim niöur-
stöðu Fiskimálasjóös og biöja
þær um fyrirgreiöslu þar á móti.
Þá gerist það aö Heilbrigðis-
eftirlit rikisins sendir íiskimjöls-
framleiöendum skýrslu um varn-
ir gegn mengun og óþef frá fiski-
mjölsverksmiöjum, en áöur haföi
málaleitan min fengiö góöar
undirtektir.
í skýrslunni er fullyrt aö
hreinsibúnaður minn sé ekki full-
komin lausn á vandanum á Faxa-
flóasvæöinu.
Greinargerð HER
Þessi greinargerö HER varö til
þess aö fiskimjölsframleiöendur
töldu sér ekki fært aö ráöast i
prófun á tækinu, enda ekki nema
eölilegt þar sem þaö haföi fyrir-
fram veriö dæmt ófullnægjandi af
ekki ómerkari stofnun.
Greinargeröin er meö ólikind-
um villandi og þar eru fullyröing-
ar sem ekki eru á rökum reistar,
fyrir nú utan aö allar sannanir
vantar, enda hefur tækiö ekki
veriö prófaö né smiöaö á viöun-
andi hátt.
Afstaða Rannsóknarstofnunar
fiskiönaöarins og Heiíbrigöiseft-
irlitsins uröu þvi til þess.aö tækiö
fékkst ekki sett upp og prófaö, en
Fiskimálasjóöur setti þaö sem
skilyröi fyrir fjárveitingu sinni aö
fiskimjölsframleiöendur tækju
þátt i kostnaöinum.
Þaö er þvi alvarlegur hlutur, ab
stofnanir, sem eiga aö vinna aö
lausn þessara mála, hvor á sinu
sviði, telja sig færar um aö meta
hæfni tækisins án þess að þaö sé
fullreynt, og koma þar meö i veg
fyrir tilraunir meö þaö. Frá þeim
sjálfum hefur hins vegar ekkert
komiö, sem breytt hefur ástand-
inu i verksmiðjunum.
Innlendar lausnir?
í skýrslu HER er greint frá þvi
aö tveir islendingar hafi hannaö
hreinsitæki, en þau eru þar bæði
lýst ófullnægjandi. Annaö tækiö,
sem Jón Þórðarson á Reykjalundi
hefur smiöaö er nú I prófun hjá
Lýsi og Mjöl I Hafnarfirði, en Al-
veriö I Straumsvik hefur kostaö
þaö að einhverju leyti. Niðurstöö-
ur hafa ekki verið kunngjörðar
enn þá!
Hitt tækiö hefur ekki veriö próf-
aö enn, einkum og sér I lagi vegna
afstööu fyrrgreindra stofnana.
Vélsmiöjan Héöinn hefur gert
tvær kostnaöaráætlanir um smlöi
tækisins, þá fyrri, sem hljóöaöi
upp á 3,8 miljónir áriö 1974 og þá
siðari i april 1976 og hljóöaði hún
upp á um 8 miljónir króna án
söluskatts.
Ff tækiö veldur hreinsihlut-
verki sinu, opnast auk þess leiö til
þess aö nýta hitann frá skilvatn-
inu og spara þannig mikið fé, sem
annars fer i oliukaup.
Vélsmiðjan Héöinn hefur einnig
gert útreikninga á þvi hversu
mikið 500 tonna verksmiöja gæti
sparaö sér á einum mánuöi, ef
hitinn frá skolvatni hreinsitækis-
ins væri nýttur til þess t.d. aö
hita upp fæöivatniö á eimkatla
eöa hita upp hráefniö áöur en þaö
fer inn á sjóöara verksmiöjunnar
o.fl. Þeir útreikningar sýna að
spara má um 3 miljónir króna á
mánaöarkeyrslu einnar 500 tonna
verksmiðju með þvi að beisla
þannig þá hitaorku, sem farið
hefur forgöröum upp um reyk-
háfa verksmiöjanna hingaö til.
Væri þá komin hitahringrás frá
þurrkara I eimketil og minnkar
hún oliunotkunina, eins og út-
reikningarnir frá vélsmiðjunni
sýna.
Allar eru þessar tölur aö breyt-
ast frá ári til árs, og olluveröið
lika. Nú er Vélsmiöjan Héöinn aö
reikna út kosnaöaráætiun enn á
ný og vonast ég til þess aö hún
verði tilbúin bráðlega.
Þaö er þvi ljóst að verksmiðjur
landsins sem bræöa árlega nær
eina miljón tonna af fiski gætu
sparað háar fjárfúlgur fyrir
þjóðarbúið I oliunotkun ef nýta
mætti hitann á þennan hátt.
Ég hef á undanförnum árum átt
tal við marga menn þar á meðal
ráöherra heilbrigðis og fiskimála,
þeirra aðstoðarmenn, og einnig
fiskimjölsframleiðendur. Það er
óhætt aö segja aö þeir hafa allir
verið mjög velviljaðir I þessum
málum og vil ég nota tækifæriö og
þakka þeim þaö, og eins öörum
sem stutt hafa mig i þessum efn-
um.
Fiskimjölsframleiöendur veröa
hins vegar að gera sér ljóst aö
þeir verða að koma þessum mál-
um i betra horf. Það veröur ekki
gert án mikilla fjárútláta og
áhættu, þvi litil reynsla er fyrir
hendihér á landi i þessum efnum.
Þeir ættu þvi aö kynna sér þær
innlendu aðferðir, sem þó eru á
bcðstólunum og spara þannig
gjaldeyri bæði I innflutningi
hreinsitækja og oliu.
Miövikudagur 7. september 1977 ÞJÓBVILJINN — StÐA 9
HAUSTSTEFNA HER-
STÖÐVAAN DSTÆÐING A
óiafur Haukur Sfmonarson flytur ljóö fyrir fullu húsi f Félagsstofnun
stúdenta á laugardaginn.
Flutt var dagskráin Stórveldiö og smárikiö, undir stjórn Hrafnhildar
Guömundsdóttur, og var hún fléttuð saman úr Sóleyjarkvæöi og banda-
risku leyniskýrslunum.
Margir höföu börnin sin meö og þau tóku þátt i gleðskapnum.
Hér tekur einn stuttur pfanósónötu á hljóðfæriö f Félagsstofnun stú-
denta.