Þjóðviljinn - 29.11.1977, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 29. nóvember 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA Í3
Hlööver Sigurösson, fyrrverandi skólastjóri Siglufirði:
Hugleiðíngar um stafsetningu
Opiö bréf til Jónasar Árnasonar, rithöfundar og alþingismanns
Kæri félagi, Jónas Amason.
Mér kom svona til hugar að
senda þér fáeinar linur í tilefni
smáfréttar sem ég las i þingsjá,
mig minnir það vera i Alþýðu-
blaðinu. Þar er rætt um bók-
stafinn Z, og þrennt, sem þar er
haft eftir þér, varð mér tilefni
þessara hugleiðinga. Ef rangt er
farið með orð þin, bið ég þig af-
sökunar, en þá er það að ég held
blaðsins sök. Þótt ég hafi nú ekki
blaðið við höndina, þykist ég
muna efni þess, sem eftir þér er
haft, en það er þetta:
1. Það er stórmál en ekki smámál
að Z fái að halda velli i isl. rit-
máli.
2. Það er auðvelt að kenna flest-
um nemendum reglur um ritun
Z, og ef það tekst ekki er það af
þvi að kennarar kunna ekki til
verka.
3. Þaö er skaði, ef flámæli hverfur
i'tungunni. Flámæli eykur blæ-
brigði málsins og það er til
bota.
En áður en ég vik að þessum
þrem atriðum, get ég ekki stillt
mig um að minnast litillega á
grein, sem ein ágæt kennslukona
Asgerður Jónsdóttir ritaði i Tim-
ann þar sem hún taldi það hrein-
anvoöa, ef viðættum nú að rita Z-
lausa islensku. Já, guð komi til.
Ég sem hef haldið að islenskan
hafi verið Z-laus I a.m.k. margar
aldir, gott ef ekki alla tiö. Það er
að segja, að hún hafi ekki táknað
sérstakt hljóð. Ég er ekki svo
fróður, að ég þori að fullyrða, að
einhvern tima i fyrndinni kunni
hún á stundum að hafa táknað tvö
hljóð, þ.e. einhvers konar tann-
hljóð og blisturshljóðiö s, eins og
Xtáknar núna tvö hljóð, þ.e. öng-
hljóðið g (hljóðritað q) og
blísturshljóðiö s. Um langan tima
fyrir 1929 var Z ekki notuö i
islensku ritmáli, og þá kunnu
margir að tala og rita islensku
ekki lakar én nú tiökast. Einn
þeirra var sr. Magnús Helgason
skólastjóri Kennaraskóla Islands.
Umhann hefur verið sagt, að mál
hans hafi verið eins og tær fjalla-
lind og aldrei hafi hann þurft að
bregða fyrir sig Utlendu orði, þótt
hann talaðieða ritaöi um fræðileg
efni. I kennslubók, sem hann rit-
aði og kallaði Uppeldismál, is-
lenskar hann öll fræðiheiti, en
Þessa daga stendur yf-
ir í Laugarásbíói kvik-
myndavika sem tengd er
sextugsafmæli Október-
byltingarinnar.
Fjórar kvikmyndir eru
sýndar, ein tékknesk,
önnur frá DDR, hin
þriðja pólsk og hin f jórða
sovésk. Sýningartími er
kl. 19 þá daga sem sýnt er
og aðgangur er ókeypis.
Fyrsta kvikmyndin, tékknesk,
var sýnd i gær, en sú næsta er á
morgun, miðvikudag. Hún heit-
ir „Mamma ég lifi” og er eftir
Konrad Wolf. Hún segir frá fjór-
um þýskum andfasistum, sem
taka þátt i styrjöldinni við hlið
Rauða hersins. Frá erfiðri leit
að réttri breytni: eru þeir
áfram „fritsar” i augum
sovéskra hermanna, eða eru
hefur jafnan erlenda oröið isviga
til hagræðis vegna þeirra, sem
annaðhvort höfðu lesið um efnið á
erlendum málum eða áttu eftir að
gera það, enda voru þá mörg
þessara orða tiltölulega ung i Is-
lenskri tungu. Nú langar mig að
tilfæra hér stuttan kafla Ur ritum
MagnUsar. Þaö er upphaf að hús-
kveðju, sem hann hélt við Utför
Þorsteins Erlingssonar. Ég set
þáð hér með þeirri stafsetningu,
sem MagnUs notaði, en hann var i
samráði við Utgáfu Þyrna, þar
sem hUskveðjan er birt. Eitt at-
riði þeirrar stafsetningar er
regla, sem Þorsteinn notaði en
ekki MagnUs nema þama:
„Okkur finst hjer mikils mist,
þar sem Þorsteinn er látinn. Is-
land hefur mist einn af sinum fáu
snildarmönnum, einn af sinum
allra bestu og ástrikustu sonum.
Túngan, fslenskan, einn af sfnum
„æðstu prestum og lögrjettu-
mönnum”, einn allra þýðasta
streinginn af hörpu sinni. Og
náttúran, náttúra tslands einn
glöggvasta og hugfángnasta elsk-
hugann sem hún hefur nokkurn
tima átt. Sjálfsagt væri það of-
mælt — þvi miður — að segja við
hann látinn: „Þeir, sem islenskt
mæla mál, munu þig allir gráta”
en jeg á bágt með að hugsa mjer,
að nokkur maður, sem ann is-
lenskri tUngu og þekkir af eigin
reynd hvert tðframagn og unun er
i islensku ljóði, þegar af list er
leikið, gæti að sjer gert að kenna
dálitið til, þegar hann spyr lát
Þorsteins Erlingssonar, að kenna
einhvers saknaðar yfir þvi, að nU
skuli hann vera hættur að fella i
stuðla islenska alþýðumálið*,ein-
hverrar eftirsjónar eftir ljóðun-
um, sem hjer eru ófædd dáin”.
Voru þeir nU vargar i véum is-
lenskrar tungu MagnUs og Þor-
steinn, þótt þeir rituðu ekki Z,
hefðu aðrar reglur en við um tvö-
faldan samhljóða undan öðru sam
hljóði, rituðu jeenekkié, þarsem
hljóöin j og e fara saman, og Þor-
steinn ritaði jafnan á, i, ei og au
eftir framburði undan ng. Eigum
við annars ekki að bera þetta
sýnishorn saman við nýja
kansellistflinn ungu fræðimann-
anna okkar, sem eflaust kunna
allar reglur um ritun Z og aörar
flóknar stafsetningarreglur. Það
skyldi þó ekki vera, að það hafi
þeir samherjar? Hver er af-
staða þeirra til þeirra jafnaldra
sinna, þýskra striðsfanga, sem
þeir sjá streyma austur á bóg-
inn? Hvað er Þýskaland, og
hvernig verður það eftir strið?
„I ástinni milli eins þeirra og
rússneskrar stúlku ris lifið gegn
ofbeldi og dauða, en ennþá á
ástin enga möguleika,” segir i
kynningu.
A föstudag, annan desember,
er sýnd — einnig kl. 19, pólska
myndin „Að bjarga borginni”
eftir Jan Lomicki. Þetta er
einnig kvikmynd frá styrjaldar-
árunum. Myndin segir frá þvi,
að seint i striðinu ætluðu Þjóð-
verjar að sprengja Kraká, hina
fornu höfuðborg Póllands, i loft
upp, og þar með ómetanlegar
sögulegar minjar og listaauð.
Hin ólikustu öfl innan pólskrar
andspyrnuhreyfingar samein-
ast um að koma i veg fyrir þetta
ódæði, i samvinnu við hina
sovésku heri sem voru að sækja
til Kraká.
Hlööver Sigurftsson
gleymst að kenna þeim að hugsa
á islensku, af þvi að timinn fór i
andlaust stafsetningarstagl. Og
þá skulum við nú lita á þau þrjú
atriði i þingræðu þinni, sem ég
minntist á. 1 rökstuðningi get ég
látið mér nægja að visa til ágæts
erindisum daginn og veginn eftir
Andrés Kristjánsson flutt 7.
nóvember. Hann hefði reyndar
gjarnan mátt nefna nokkur dæmi
máli sinu til stuðnings. Ég vil nU
aðeins i framhjáhlaupi svara
henni Asgerði Jónsdóttur með ör-
fáum dæmum. Er ekki k I stofni
sagnanna að þykja og sækja,
hvers vegna höfum við ekki neitt i
þátið þeirra, sem minnir á þaö
hljóð? Mig rámaði í, að minn
ágæti islenskukennari Freysteinn
Gunnarsson hafi einu sinni sagt
okkur að orðið æska væri af sömu
rót og ærsl og fleiri orð þeim
skyld. Og til aö vera viss leit ég i
Lexicon poeticum og fékk staö-
festingu á að ég hafði munað
þetta rétt. Það yrði ærið verkefni
fyrir ykkur þessa 11 þingmenn,
þótt þið fengjuö hjálp hennar As-
gerðar að bUa til sérstakt merki
Mánudaginn 5. desember
verðursýnd sovéska kvikmynd-
in Járnflóðið eftir Dzigan.
Myndin er byggð á þekktri bylt-
ingarskáldsögu eftir Serafimo-
vitsj.
t Járnflóðinu er sagt frá
gönguferð þúsunda hermanna
úr röðum byltingarsinna og
rauðliða og fjölskyldna þeirra
um hálendi Kákasus. Þetta
gerðist á árinu 1918, á dögum
borgarstriðsins i Rússlandi þeg-
ar Ráðstjórnin átti i vök að verj-
ast gegn árásum hvitliða og inn-
rásarherja. Eftir miklar þol-
raunir tókst fólkinu, sem flest
var illa búið, matarlitið og ör-
magna, að sameinast megin-
fylkingu Rauða hersins. Það
sem i fyrstunni virtist agalaus
lýður varð um siðir að beittum
her —■ járnflóöi byltingarinnar.
Að sýningunum standa sendi-
ráð þeirra rikja sem hlut eiga að
máli sem og vináttufélög við
rikin fjögur, MtR, TIM, PIM og
Island-DDR.
fyrir sérhvert það hljóð, sem
fallið hefur burt úr málinu á
undanförnum öldum, merki, sem
þá yrði nokkurs konar minnis-
varði eða legsteinn yfir hvert
þessara hljóða. Væri þá ekki rök-
réttara að sýna hið upprunalega
hljóð? Þá mundum við rita:
hirðsla, islendskur, betsur og þvi
þá ekki þókti, sókti og ærska?
Þá kem ég að öðru atriði i ræðu
þinni. Það vita allir að þú ert af-
burða kennari. ÞU hefðir ekki
þurft að vera að gefa það i skyn
sjálfur. Hins vegar hef ég aldrei
talið mig nema i lakara meðal-
lagi, og liklega hef ég verið enn
lakari en ég hélt. Ég verð nefni-
lega að gera þá játningu, aö ég
hef Utskrifað fjölda nemenda,
sem mikið vantaðiá að hefðu fullt
vafd á ísíenskri stafsetningu eins
og hUn er nU. Það er auövitaö
engin afsökun, þótt ég geti bent á
að fleiri sé undir sömu sök seldir.
Éghef nefnilega komistað þvi, aö
stUdentar brautskráðir úr okkar
virðulegu menntaskólum hafa
ekkiallir fulltvaldá stafsetningu,
ogmérernæraðhalda,að ég hafi
fyrst náö sæmilegu valdi á staf-
setningu, þegar ég fór að kenna
hana. Annars er það létt verk aö
bregða okkur kennurum um
ódugnað og menntunarskort. En
þeim hálærðu getur lika skeikað á
stuadum.
Þegar stafsetningu var breytt
1929, ritaði Helgi Hjörvar gegn
þeirri breytingu. Þá gerðist það,
að einn hálærður menntaskóla-
kennari, siðar prófessor, svaraði
honum af vægast sagt þó nokkru
yfirlæti, taldi þaö óhæfu, að
ólærðir menn settu sig á háan
hest, þegar rættværi um fræðileg
efni, kallaði slikt athæfi seminar-
isma, hjörvörsku og gott ef ekki
fleiri nöfnum, sem áttu vist að
hafa niðrandi merkingu. Ekki
höfðu þó margir skemmtiiegra
tungutak en Helgi Hjörvar. Um
svipað leyti gaf þessi hámenntaði
maöur út islenska málfræði. Þar
setti hann fram eítirfarandi
kanningu: Veik kvenkynsorð,
sem enda á -a i nefnifalli, nema
þau sem enda á -ja og ekki hafa g
eða k i stofni skulu enda á -na i
eignarfalli fleirtölu. Ekki var
þessi kenning endurtekin svona
skilyrðislaust i seinni Utgáfum
bókarinnar, enda gat hún komið
dálitið einkennilega fyrir sjónir i
nokkrum tilvikum. Samanber
eftirfarandi dæmi: Vara — ef.ft.
varna, stda — ef.ft. stofna lóá —
ef.ft. lóna, og svona mætti lengi
telja. Þessskal að lokum getið, að
fræðimaður þessi vann siðar
mikið nytjastarf i þágu islenskra
málvisinda. En það má vist oft
segja, og ég held það eigi við
ykkur þessa 11 þingmenn, að
„skýstþóttskýrirséu”. Ég vil þó
taka það fram, að ég ber ekkert
ódauðlegt hatur til Z-unnar. Það
bar meira að segja stundum við,
að landsprófsnemendur, sem
kviðu fyrir stafsetningarprófinu
komu til min og báðu mig að taka
sig i aukatima, og auðvitað þurfti
þá að taka Z-unni tak. En ég skil
ekki þá ofurást, sem nokkrir
þingmenn bera til þessa furðu-
lega bókstafs.Það ernæstum eins
ogum væriað ræða eina stórkost-
lega kynbombu. Ég tel hins
vegar, að fleiru mætti breyta i is-.
lenskri stafsetningu en að nema
burtu Z. Breytingin, sem gerð var
1929 var óþörf og helst til óþurft-
ar.
Og þá komum við að þriðja at-
riðinu i ræðu þinni. Vist geta sum
blæbrigði málsins verið skemmti-
leg og verð að geymast. En
hræddur er ég um að sumum
þjóðum t.d. norðmönnum kæmi
betur, að þau væru færri. Það er
min skoðun, að forn framburður,
einkum efhann er fagur, eigi að
iifa sem lengst og helst að út-
breiðast, jafnvel að viö ættum að
velja það besta úr öllum
mállýskum okkar og reyna að
gera þaö sem mest gildandi. Þess
vegna hef ég leitast við að temja
mér norðlenska harðmælið, þótt
ekki sé það mál bernsku minnar.
Ég mundi jafnvel taka upp þing-
eysku rödduðu hljóðin 1, m, og n,
ef ég treysti mér til að gera það
skammlaust. Hins vegar reyni ég
að halda við hreinu m-og rl-hljóð-
unum og varast framburð eins og
stjardna og perdla. Ennfremur
vil ég gjarnan halda framburði
þeimsem ég vandist i æsku á orð-
um eins og stigi, daginn, bogi og
lögin. Þau bárum við fram með
löngu sérhljóði undan j-hljóðinu:
sti:ji, da:jinn, bo:ji, lö:jin. Ekki
geri ég mér þó neina von um að
þennan framburð tækist nokkurn
tima að gera að allsherjarfram-
burði i íslensku. Aftur á móti
mættu norðlendingar gjarnan
læra að bera rétt fram islenska
hljóðið, sem venjulega er táknað
með hv. og þá tækjum við upp
þeirra harðmæli til endurgjalds.
Ogsnúum okkur þá að flámælinu,
ekki er það eingöngu austfirskt,
þótt margir haldi það. Þegar ég
kenndi á Stokkseyri i 10 ár voru
þar nokkur börn, sem áttu erfitt
með að gera greinarmun á e og i
og einnig á ö og u. Þau bókstaf-
lega heyröu ekki muninn, þegar
hljóðin voru borin fram löng þ.e.
á undan stuttu (einrituðu) sam-
hljóði. Ég tók þau stundum i
aukatima og tókst að minnsta
kosti oft að skerpa svo heyrn
þeirra, að þeim veittist létt að rita
þau rétt, og eftir þeim timum sá
ég ekki, en ég hef séð eftir mörg-
um þeim timum, sem farið hafa i
alls konar stafsetningarstagl.
Hitt er rétt hjá ykkur, aö börnum
þarf ekki alltaf að þykja þetta
leiðinlegt, en það sannar ekki
gildi þess.
Að lokum ætla ég að segja þér
tvær sannar smásögur. Aðra
sagöi mér prentari, sem hafði
mikil samskipti við merkan
fræðimann, þó ekki i isl. fræöum.
Þessi fræðimaður vildi umfram
allt halda lifi i Z. Eitt sinn segir
prentarinn við hann: „Hvers
vegna vilt þú halda þér við Z, þU
kannt ekki að fara rétt með
hana?” „Það er rétt hjá þér”
sagði þessi höfundur, ,,en þU
getur leiðrétt mig, þegar þú setur
greinar minar”.
Hin sagan er viövlkjandi blæ-
brigöum málsins. Merkisbóndi
sem ég þekkti tók að sér blindan
og örvasa frænda sinn, ól önn
fyrir honum og reyndist honum
vel með afbrigðum. Bóndi þessi,
sem var hinn mesti mannkosta-
maður var hins vegar mjög flá-
mæltur. Auðvitað var þaö ekki
hans sök. Samt urðu sumir til að
brosa aö málfarihans. NU kom aö
þvi að gamli frændinn andaðist,
og auðvitað var engu tilsparað við
útför hans. Ein voru þó vand-
kvæði við flutning liksins til
kirkju. Bóndinn átti hestakerru
en kassinn var of stuttur fyrir
kistuna, bilar þekktust ekki i
sveitinni. Nágranni bónda átti
aftur á móti kerru með stórum
palli,sem hann flutti hey á. Bóndi
fór tilnágranna sins og ávarpaði
hann svofelldum orðum: „NU
þarf ég að biðja þig að gera mér
greiða. Viltu ekki lána mér
hlemm til að fletja gamla mann-
inn á, það er betra að fletja hann
áhlemmhelduren kassa”. Svona
blæbrigði held ég að mættu
hverfaUr málinu alveg að ósekju.
NU ræði ég ekki meira um staf-
setningu og málfar. En ekki get
ég lokið þessum linum án þess að
færa þér þakkir minar. Fyrst
fyrir góö og afburða skemmtileg
pers&iuleg kynni. Þar næst fyrir
þina ágætu ritverk, sem oft hafa
glatt mig, og siðast en ekki sist
fyrir þina sönnu sjálfstæðisbar-
áttu I þágu lands og þjóðar. ÞU
ættir ekki aö fórna þínum ágætu
gáfum i karp um jafn hégóm-
lega hluti og það, hvort heldur
eigi aö rita veisla eða veizla.
Heilsaðu Helga Seljan frá mér.
Hann má gjarnan eiga hlut i þess-
um linum meö þér.
Með kærri kveðju.
Siglufirði9. nóvember.
Hlöftver Sigurftsson
Sýningar í Laugarásbíói:
Kvikmyndir í tilefni
byltingarafmælisins