Þjóðviljinn - 02.12.1977, Blaðsíða 9

Föstudagur 2. desember 1977. ÞJóÐVILJINN — SIÐA #
ÁRNI BERGMANN
SKRIFAR
DÖDuQ
■ E. L. Doctorow: Ragtime.
Jóhann S. Hannesson islenskaði.
Almenna bókafélagið 1977.
Okkur er sagt að þetta sé ein-
hver mesta metsölubók sem sög-
ur fara af. Allar metsölubækur
eru fróðlegar, ef ekki vegna
sjálfra sin, þá vegna sambands-
ins sem þær hafa komið á við
lesendagriíaJÞessi hér þarf ekki á
afsökun að halda.
Doctorow er mikill meistari i
þvi að þjappa saman. Aðferð hans
er klókindaleg blanda af söguleg-
um tiðindum og persónum og
uppdiktuðum. Við hér uppi á
hólmanum, sem kannski könn-
umst af orðspori við Houdini
töframann, Morgan auðkýfing og
stjórnleysingjann Emmu Gold-
man en þekkjum ekki Bandarikin
i upphafi aldarinnar nema litið,
við vitum ekki hverjum við eigum
að trúa og hverju ekki. Kannski
endar það með þvi að við trúum
flestu. Allavega trúum við rytma
þessa öfgafulla samf.élags,
bræðsluofnsins, deiglunnar miklu
sem enn á langt i land með að búa
til the Joneses, Jón Jónsson okkar
tima, en hefur þegar hafist handa
um það af fitonskrafti.
t þessari bók er ekki verið að
rifja upp hinn amriska draum um
strákinn i næsta húsi — þó honum
geti brugðið fyrir á stöku stað.
Miklu frekar kynnumst við hrika-
legum þjóðfélagsandstæðum,
meðal annars þeim verkföllum og
stettastriðum sem Hollywood
hefur alltaf forðast að festa á
filmu. Við tökum dæmi af hinum
hraða og áleitna stil Doctorows:
,,Við kolavinnslu fékk námu-
maður einn dal og sextiu sent á
dag ef hann gat losað þrjú tonn.
Hann bjó i kofa sem félagið átti og
keypti i matinn i búð sem félagið
átti. A tóbaksekrunum tindu
negrar tóbaksblöð þrettán tima á
dag fyrir sex sent á timann —
karlar, konur og börn. Börn nutu
sömu réttinda og fullorðnir. Þau
voru i miklum metum hjá öllum
sem höfðu þau i vinnu. Þau kvört-
uðu ekki eins og fullorðnum hætti
til. Vinnuveitendurnir hugsuðu
sér þau helst sem glaðværa litla
álfa. Ef nokkur vandi fylgdi þvi
að hafa börn i vinnu, þá var það
helst i sambandi við úthaldið hjá
þeim. Þau voru liprari til verka
en fullorðnir, en undir kvöldið var
hætt við að afkastagetan minnk-
aði. Við niðursuðu og önnur verk-
smiðjustörf var það helst á þess-
um tima dags sem þau misstu
fingur eða krömdust á höndum og
fótum; það varð að minna þau á
aö halda athyglinni vakandi. 1
námunum unnu þau við að skilja
kol frá grjóti, og stundum köfn-
uðu þau i kolarennunum; þau
voru áminnt um að hafa augun
hjá sér. Hundráð negrar voru
teknir af lifi án dóms og laga á
hverju ári. Hundrað námumenn
brunnu lifandi. Hundrað börn
voru limlest. Allt slikt virtist hafa
sinn kvóta. Það voru oliuhringar
og bankahringar og járnbrauta-
hringar og nautakjötshringar og
stálhringar. t höllum i New York
og Chicago héldu menn fátæktar-
böll. Gestirnir komu klæddir i
tötra og átu af blikkdiskum og
drukku úr skörðóttum föntum.
Danssalir voru skreyttir i námu-
stil, með bitum, vagnteinum úr
járni og námumannalömpum.
Leiktjaldafyrirtæki voru fengin
til að breyta görðum i kotbýli og
borðstofum i bómullarverksmiðj-
ur. Gestir reyktu vindlastubba
borna fram á silfurbökkum.
Söngvarar málaðir svartir i
framan skemmtu. Ein hefðarfrú-
in efndi til sláturhúsaballs. Gest-
irnir báru siðar hlifðarsvuntur og
hvitar húfur. Þeir átu og dönsuðu
innan um blóðuga nautsskrokka
hangandi i krókum á rennibraut-
um meðfram veggjunum. Innyfli
ultu út á gólfið. Agóðinn rann til
liknarstofnana”.
En sú saga sem samfelldust
verður af mörgum sögum bókar-
innar er af Coalhouse Walker,
svertingjanum sem lét ekki auð-
mýkja sig,heldur gerði uppreisn
við fimmta mann. Verkfallsátök,
stjórnleysingjafundir og uppreisn
Walkers, þessa borgarskæruliða
sem er hálfa öld á undan timan-
um, dansa i Ragtime við hliðina á
undarlegu upphafi teiknimynda
og ævintýralegum duttlungum
hinna sönnu kónga Amriku,
Morgans og Fords.
Þetta er svipuð aðferð og i ann-
arri þekktri bók Doctorows, sem
fjallar um aftöku Rosenberghjón-
anna á timum kalda striðsins og
eftirleik hennar. Nema hvað hér
eru miklu fleiri járn höfð i eldi.
Sem fyrr segir er hans
sömþjöppunarkúnst mikil og ögr-
andi, og hann er mjög útsmoginn
kunnáttumaður i þvi að hnýta
saman persónur og reynslusafn
sem virðast i fljótu bragði alls
ekki rúmast i einni bók. Stundum
liggur manniviðað halda að hann
sé jafnvel of flinkur. Eigum við
ekki að vera á varðbergi? Er hér
kominn sá Houdini skáldsögunn-
ar sem kemst glæsilega frá hverri
þraut — við skemmtum okkur
stórri
vel, en erum dálitiö ringluð og
hinsegin i kollinum á ' ‘eftir og
spyrjum: So what?
En það er vel liklegt, að þessi
skemmtilega bók sé góð æfing til
dæmis fyrir þá sem lesa mest
afþreyingu en hefðu ekki á móti
þvi að reyna eitthvaö bragö-
meira.
Þýðing Jóhanns S. Hannesson-
ar rennur einkar ljúflega ofan i
lesandann, sem ekki lætur sér til
hugar koma að hiksta á henni.
A.B.
r
I
deiglu
Hefðin og maðurinn
Jóhann J.E.Kúld: t stillu og
stormi
Ægisútgáfan 1977.
Höfundur rifjar upp bernsku-
og uppvaxtarár sin að ökrum á
Mýrum, vinfengi við menn og
hesta, fyrstu mannraunir, föður-
missi sem bindur endi á áform
um skólagöngu, en sendir fjórtán
áradrengúti harða lifsbaráttu til
lands, en þó einkum sjós. Bókinni
lýkur þegar höfúndur, rúmlega
tvitugur, nær i skottið á skútuöld-
inni og upphaf kreppu og þá
stéttaátaka.
Bókin er fyrst i ritröð, sem i
verða endurútgáfur af fyrri verk-
um Jóhanns og framhald minn-
ingarþátta.
Þessi bók er mjög hefðbundin
að allri gerð. Stillinn er skilgetið
afkvæmi mótunarára höfundar-
ins. Málsmeðferö einkennist af
vissri hlédrægni: i bókum þess-
arar ættar er sem höfundur sé að
spjalla við kunningja, en ekki
mjög nána, hann hleypir þeim
ekki mjög nálægt sér — hvort
þeim likar betur eða verr. Sumir
leggja mikla rækt við persónu-
lega smámuni, en það gerir
Jóhann Kúld ekki. Hann leyfir sér
rómantiska lýsingu á álfakirkju i
klettavegg og vökunóttum við
sjóinn, en allt er það mjög i hófi.
Hann er heldur á hinum minn-
ingabuxunum, þeim að segja
frá sjálfum sér með fróðleiks-
slagsiðu. Ævi þin er merkileg tal-
in af þvi, að kynslóð þin liíði og
gerði merkilega hluti. Jóhann
Kúld er ekki i vafa um að svo sé :
hann er af aldamótakynslóð
þeirrisem skapaði forsendur fyr-
ir lifskjarabyltingu með ærnu
striti, sem bókin er reyndar full
af. „En þráttfyrir óteljandi erfið-
leika á þessari leið (sóknarbraut)
um áratuga skeið... þá gleðst ég
núyfiraðhafa verið þátttakandi i
þessari för” (106).
Það almenna hefur mjög yfir-
höndina yfir hinu sérstæða i þess-
ari frásögn. Of margt kemur
kunnuglega fyrir sjónir eins og i
mörgum skyldum bókum. Krydd-
ið er smátt skammtað. En það er
gott sem það er: Það er sóttur
sjór i fötu til að deyjandi formað-
ur geti fundið réttan ilm á bana-
stund. Björn Kristjánsson, sem
varð kaupmaður á frumlegan
hátt, mylur kletta i gullleit.
Fimmtán ára vermaður fær
blautan sjóvettling framan i sig
fyrir að missa út færi i fyrsta
róðri og hleypur á formann sinn
ofan i bræði.
Sjónarhorn á minningabækur
er misjafnt: sumir leita að
mannfræði, aðrir rifja upp

sílSl
RAFAFL
framleióslusamvinnu-
félag iönaöarmanna
Skólavörðustig 19. Reykjavík
Símar 2 17 00 2 80 22
atvinnusögu. Þroskasaga sögu-
manns hlýtur samt að skipta
mestu, hvað hann segir um hana,
um hvað hann þegir. Af þessari
frásögn mættihelst ætla, að iupp-
vexti sé enn einn Sumarhúsa-
Bjartur: Drengurinn dáist að
áræði þess manns, sem reynir
nýjarslóðir, að dugnaði, hann vill
finna sjálfur úrræði, æðrast ekki.
Hann þráir að vera fullorðinn og
fullsterkur eins og Theódór gerði
Friðriksson og margir fleiri. Hon-
um finnst gott að vinna i saltfiski
með konum sem voru „hetjur og
kvörtuðu sjaldan þó aðstæður
væru slæmar” (105). Þrátt fyrir
mikið strit „rikti hvergi svartsýni
meðal ungs fólks sem ég kynntist
eða umgekkst. Fólk gerði miklar
kröfur tilsjálfssin og treystifyrst
og fremst á eigin getu”. Hugsjón-
in er dugmikill, úrræðagóður ein-
staklingur, sem á sem bestan fé -
lagsskap við aðra slika. Það er I
þessum anda, að Jóhann er mjög
fámáll þegar hann segir i einni
setningu frá þvi, að tveggja vetra
undirbúningur undir menn.ta-
skóla kemur ekki að notum,
vegna fráfalls föður hans. „Ég
var staðráðinn i að duga eins og
kraftar frekast leyfðu”, segir
hann — og bætir við, að líklega
hafi lestur tslendingasagna orðið
sér gottfararnesti þegar að heim-
an var haldið.
Það fer semsagtekki mikið fyr-
ir þeim „veikleika” sem siðar
kemur fram i ritstörfum, saman-
tekt sjö bóka. Né heldur róttækni i
fæðingu — enda þótt ágæt svip-
mynd úr hvita striðinu gegn Ölafi
Friðrikssyni gefi nokkuð til
kynna. Það er fyrst og fremst
heimska atvinnuleysis sem
manndómspiltur af Mýrum getur
ekki fyrirgefið þjóðfélaginu. „All-
an sjálfstæðan metnað stjórn-
valda vantaði i þessum efnum og
virtust þau lita á atvinnuleysi
sem náttúrulögmál sem varhuga-
vert gæti verið að ráðast gegn”.
Það er þetta úrræðaleysi sem
stælir gagnrýnistaugina i bjart-
sýnum aldamótam anni miklu
frekar en sjálfur þrældómurinn
eða þá stéttaskiptingin.
AB
Húsbyggjendur
EINANGRUNARPLAST
Getum afgreitt einangrunarplast á Stór-
Reykjavikursvseöið meft stuttum fyrir-
vara.
Afhending á byggingarstaft.
HAGKVÆM VERÐ.
GREIÐSLLSKILMALAR
Borgarplast hf.
Borgarnesi
Simi 93-7370
Helgar- og kvöldsimi 93-7355