Þjóðviljinn - 02.08.1978, Blaðsíða 15

Miðvikudagur 2. ágúst 1978 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 15
, A.G. Irbe
Bókmenntir og
listir í blóma- þrátt
fyrir ritskoðun
Rætt vid sænsk-lettneska
rithöfundinn A. G. Irbe
Sl. ár kom út hjá Letri ljóða-
bókin Kringum húsið læðast veg-
prestarnir, 30 lettnesk niitimaljóð
islenskuð af Einari Braga. Einn
þeirra höfunda, sem ljóð á i bók-
inni, er A.G. Irbe, fæddur 1924 i
Vid zeme, s em til f orna v ar k allað
Livland og er norðurhluti Lett-
lands. Siðan 1947 hefur hann átt
heima i Sviþjóð og skrifar nú og
yrkir jöfnum höndum á sænsku og
móðurmálinu. Hann er fil.cand I
félagsfræði frá Stokkhólmshá-
skólaog starfar á þeim vettvangi
jafnframt ritstörfum. Irbe er
þessadagana staddur hér á landi
og er þetta önnur ferð hans hing-
að; hann dvaldist hér 1972 og sá
árið eftir um stórt hefti af lett-
neska timaritinu Jauna Gaita,
sem flutti nær einvörðungu is-
lenskar sam timabókm enntir.
Þjóðviljinn hafði tal af Irbe, með-
an hann stóð viö i Reykjavik, og
spjallaði við hann um lif hans
sjálfs og starf svo og þjóð hans,
sem sjaidan er mikið i fréttum.
— Frá mér hafa komið út tvö
smásagnasöfn á lettnesku og ein
ljóðabók, sagði Irbe, þegar ég
spurði um skáldverk hans. — 1976
kom svo út eftir mig ljóðabók á
sænsku, sem hefur titilinn: Född i
f.d. svenska Lifland (Fæddur i
fyrrverandi sænska Livlandi).
Sögur og ljóð eftir mig hafa verið
þýdd á ensku og islensku. Sjálfur
hef ég svo þýtt sænsk og íslensk
ljóð á lettnesku og lettnesk kvæði
á sænsku.
Lærði sænskuna
af lesningu
— NÚ varst þú yfir tvitugt
þegar þú komst til Svíþjóöar og
hafðir þá ekki lært sænsku. Var
það ekki erfitt að ná sænskunni,
sem er mál fjarskylt lettnesku,
svo vel að þú gætir bæði orðið
blaðamaður og ljóöskáld á þvi
máli?
— Um erfiðleikana vil ég ekki
fullyrða. Þetta kom smám sam-
an. Ég tók sænskunámskeið i
bréfaskóla, en aðallega lærði ég
þó málið með þvi að lesa blöð og
bækur. Miklu fremur en með þvi
aö tala við fólk. Sviar eru ekki
mikið fyrir það að tala við ókunn-
uga, sist I Stokkhólmi, svo að út-
lendingar geta verið þar I dágóð-
an tima án þess að fá nokkurt
tækifæri til að æfa sig I að tala
sænsku. Það er meira að segja
svo, að þótt ég hafi átt heima i
Sviþjóð i rúm þrjátiu ár og búi i
grennd við Stokkhólm, þá á ég
engan sænskan kunningja, sem
ég get kallað svo, þar i borg.
— Er erfitt að vera útlendingur
i Sviþjóð?
— Áreiðanlega ekki, miðað við
það sem er viða annars staðar.
En maður þarf raunar ekki að
vera útlendingur til þess að verða
einmana i Stokkhólmi. Mér finnst
aðhægtséað tala f meginatriðum
um tvenns konar innflytjendur i
Stokkhólmi og öðrum stórum
sænskum iðnaðarborgum. t
fyrsta lagi eru það útlendingar,
Finnar, Júgóslavar, Tyrkir,
Kúrdar, Assýringar, Chilemenn
o.fl. 1 öðru lagi eru það Norðlend-
ingar, fólk úr Norður-Sviþjóð
sjálfri. Þeir streyma til stóru
borganna þvi aö þar er boöið upp
á meiri vinnu og betur borgaða.
En þar lenda þeir innan um fólk,
sem þeir þekkja ekki og veröa
ekki síður einangraðir en margir
útlendingar. Það er jafnvel ekki
vist að þeir haldi hópinn sjálfir,
þvi að þeir eru frá mörgum
byggðarlögum og þekkjast tak-
markað innbyrðis. Þeir eru eins
og rótslitnir I stórborginni og
þetta hefur i för meö sér marg-
háttuð sálfræðileg og félagsleg
vandamál.
Vaxandi skilningur
gagnvart utlendingum
— Nú settust um 5000 Lettar að
í Sviþjóð i striðslokin. Hvernig
hcfur þeim farnast f sænska sam-
félaginu?
— Einn af forustumönnum
Sama i Norður-Sviþjóð sagði fyrir
skömmu um sitt fólk, að það hefði
aölagast sænska þjóöfélaginu svo
vel, aðenginn tæki eftir þvi. Ég er
ekki fjarri þvi að segja megi eitt-
hvað svipað um Lettana. Vegna
menningarlegs skyldleika balt-
nesku þjóðanna og Norðurlanda-
búa hefur það trúlega verið okkur
tiltölulega auðvelt. Það var Uka
ekki laust við að þrýst væri á okk-
ur til aðlögunar.
Framan af var ekki fritt við að
nokkurrar stifni og jafnvel remb-
ings gætti i garð flóttamanna og
innflytjenda. Það var sagt sem
svo: Þið eruð flóttamenn, hvað
eruð þið þá að gera i skóla? Hvers
vegna gerið þið ykkur ekki að
góðu að vinna? Einnig heyrðist:
Núeruö þiðorðnir Sviar.eruð þið
þá ekki ánægðir? Hvað hafið þið
þá meö þetta gamla þjóðerni ykk-
ar að gera?
En stifnin getur vissulega einn-
ig verið af innflytjendanna hálfu.
Það þýðir ekki að halda svo mik-
illi tryggð við þjóðlega arfinn,
hversudýrmætur semhann er, að
maður einangrisig frá þvisamfé-
lagi, sem maður lifir i.
Nú orðið er tillitssemin vissu-
lega meiri. I nokkur ár hafa börn
af útlendu þjóðerni átt rétt á tals-
verðu námi i móðurmáli sínu.
Framkvæmdin á þessu er þó mis-
jöfn eftir byggðarfélögum
(kommúúum). Það vantar
nokkuð á að þau hafi með sér
nægilegt samráð um þetta. En
þetta er mikilsvert mál i landi,
þar sem útlendingar eru svo fjöl-
mennir sem i Sviþjóð. (itlending-
ar munu nú vera þar um tiundi
hluti landsmanna.
Endurnýjaður áhugi á
móðurmálinu
Hvað Lettana áhrærir hafa þeir
spjarað sig vel, yfirleitt. Ég held
að þeir séuá dreif i öllum þrepum
samfélagsstigans upp i efri milli-
stétt. Þeir halda lika sæmilega
tryggövið móðurmáliö. Það er þá
helst eitthvað af yngra fólki, sem
týnt hefur málinu niöur, og fólk,
sem sest hefur að i dreifbýlli
landshlutum, þar sem það
kannski hefur ekki umgengist
fólk af eigin þjóðerni svo áratug-
um skiptir.
En siðustu árin hefur hins veg-
ar komið upp meðal lettnesku
æskunnar i Sviþjóö endurnýjaður
áhugi á móöurmálinu og þjóðleg-
um erfðum. Ég held að þetta sé i
einhverjum tengslum við áhrif
frá Bandarikjunum, þar sem
menn eru um þessar mundir
farnir að hafa mikinn áhuga á ætt
sinni og uppruna og rekja þetta
langt aftur i aldir. Hjá unga fólk-
inu okkar lýsir þetta sér meðal
annars i auknu leikhúslif i. Nýlega
var til dæmis sett á svið hið
þekkta leikrit Becketts,,Beðið eft-
irGodot, þýttá lettnesku ogleikið
af ungum lettneskum leikurum.
Lettar i dreifingunni
— Hve f jöimennir eru Lettar á
Vesturlöndum?
— Það er talið aö um 120.000
hafi flúið vestur á bóginn i striðs-
lokin. Um helmingur þeirra eða
rúmlega það fluttist til Banda-
rikjanna og Kanada, og margir
eru I Astralíu, Svlþjóð, Vest-
ur-Þýskalandi, Bretlandi og þó
nokkrir i' Suður-Ameriku. Af þeim
siðasttölduhefur ekki margt frést
til þessa, en nú hafa þar verið
stofnuð lettnesk ungmennasam-
tök.
Segja má, aö menningarlif og
annað félagslif Letta erlendis sé I
góðu gengi viðast hvar, nema i
Vestur-Þýskalandi. Þar er komið
til sögunnar fremur hvimleitt
kynslóðabll. Gamla fólkið er sumt
mjög ihaldssamt og að segja má
prússneskt i viðhorfum, og það
hefur valdið árekstrum við yngra
og fr jálslyndara fólk. Þetta hefur
leitt til þess, að lettnesk ung-
mennasamtök i Vestur-Þýska-
landi hafa leitað eftir sambönd-
um við yfirvöld Sovét-Lettlands,
en það veit ég ekki til aö aðrir út-
lægir Lettar hafi gert.
Margir Lettanna, sem settust
aði Þýskalandi eftir striðið, voru
hermenn. Þeir kvæntust svo
margir þýskum konum, og það
leiddi til þess að fjölskyldurnar
urðu brátt þýskar.
56% búa i eigin landi
— Hvað viltu helst segja um á-
standið I Lettlandi sjálfu?
— Undanfarin ár hafa útlægir
Lettar getað komið til ættlands-
ins sem ferðamenn, til að heim-
sækja ættingja og skoða sig um.
Þeir segja — og i þvi ber þeim
saman viö aðrar heimildir — að i
baltnesku löndunum séu lifskjör-
in betri en nokkurs staðar annars
staðar I Sovétrikjunum, þótt mik-
ið vanti á að þau jafnist á við það
sem er á Norðurlöndum. Þetta
má undarlegt heita, þvi að i balt-
nesku löndunum þremur — Eist-
landi, Lettlandi og Litháen — eru
engin jarðefnaauðævi. Þetta eru
landbúnaðarlönd frá fornu fari.
En Baltarnir haf aalltaf þótt góðir
verkamenn. Þar að auki er Lett-
land sérstaklega mikilvægt vegna
sinna islausu hafna, og i grennd
við þær þykir hagstætt að byggja
upp iðnað. Atimum Rússakeisara
var Lettland þegar orðið eitt af
þróuðustu svæðum keisaraveldis-
ins. Og eftir striðiö hefur iönvæð-
ingin færst stórkostlega i vöxt.
En frá sjónarmiði baltnesku
þjóðanna fylgir slæmur böggull
þvi skammrifi, sem iðnvæðingin
er, það er að segja gifurlegur nin-
flutningur fólks úr öðrum hlutum
Sovétrikjanna, fyrst og fremst
Rússa. Þegar ekki er nóg fólk i
löndunum sjálfum til aö vinna
við iðnaðinn, er það flutt inn.
Hvort sá innflutningur er að ein-
hverju leyti skipulagöur mark-
visst i þeim tilgangi að gera balt-
nesku löndin rússnesk aö máli og
menningu, er ekki vitaö, en ætla
má að stjórnarvöld hafi þann til-
gang á bak viö eyraö að minnsta
kosti. Vist er um að ástandiö I
þeim málum er oröið Iskyggilegt.
Verst er það I Lettlandi, þar sem
iðnvæöingin er mest, Lettar eru
nú ekki nema um 56% ibúanna i
slnu eigin landi. 1 hafuðborginni
Riga, eru þeir i minnihluta. 1
Eistlandi eru Eistir um 68%
landsmanna og Litháar um 80%
ibúanna i' slnu landi.
Lettnesk ljóðlist
blómstrar
Bókmenntirnar eru háðar rit-
skoðun, en engu að slður er ekki
annað hægt að segja en að veru-
legt fjör sé I bókmenntum og list-
um I baltnesku löndunum þrem-
ur. Areiöanlega er það svo, að
andlegur þróttur þjóöanna og vilji
til að halda þjóðernislegri og
menningarlegri sérstöðu lýsir sér
i þessu. Hjá Lettum er ljóölist og
tónlist I mestum blóma, hins veg-
ar hefur prósinn aldrei verið
þeirra sterka hlið. Ljóðlistin er
sérstaklega núti'maleg og vestræn
I sniðum. Grafikin blómstrar
mest I Litháen, en einnig i' Lett-
landi. Grafísk sýning þaðan var
fyrir skömmu I Stokkhólmi. Hún
var mjög nútimaleg, en þó virtist
mér gæta einhvers konar stifni i
mörgum verkanna.
— Nú eru nærri f jörutiu ár síð-
an Stalin innlimaði baltnesku
löndin þrjú i Sovétrikin, Hafa
mörg rlki viöurkennt þá innlim-
un?
— Mér vitanlega hafa ekki
nema tvö Vesturlandaríki viður-
kennt þetta, þaö er að segja
Hitlers-Þýskaland og Svlþjóð.
Viðurkenning Sviþjóöar telst þó
vart fullkomin, þar eð hún er de
facto. Þegar ástralski Verka-
mannaflokkurinn var I stjórn þar
I landi fyrir nokkrum árum,
viðurkenndi hann innlimun balt-
nesku landanna, af ástæðum sem
eru óljósar. En þegar sú stjórn
féll, var viðurkenningin dregin til
baka. En meðan hún stðö, vakti
hún mikla reiði balta i Astraliu og
leiddi þetta til stóraukins áhuga
þeirra á þjóðmenningu sinni.
Saga Gunars Rode
— Frá Moskvu berast næstum
daglega fréttir af andófsmönnum
þar. Hvað um iettneska?
— Það er i þessu sem öðru að
það vill verða svo, að atburðir hjá
stóru þjóðunum vekja mesta at-
hygli, en siöur er tekið eftir þvi,
sem gerist á afskekktari svæðum
eða hjá smáþjóöum. En vitað er
að talsvert a- um pólitiskt andóf
af ýmsu tagi I LetUandi, að
minnsta kosti vantar ekki að
menn þar hafi verið hnepptir i
fangelsi af ástæðum, sem kallað-
ar eru pólitiskar. Hve margir
Lettar eru nú pólitískir fangar, er
ekki vitað, en talið er að þeir séu
allmargir.
Núna I vor kom til Sviþjóðar j
maður að nafni Gunars Rode, ná- |
lægtfertugsaldri. Þegar hann var
I háskóla, hafði hann tekiö þátt I
umræöuhópi, sem fjallaði um
möguleika á einhvers konar balt-
nesku rikjabandalagi. Ekki veit
ég hvort þaö átti að vera innan
ramma Sovétrikjanna eða utan.
En yfirvöldin komust i þetta og
Rode var rekinn úr skóla. Hann
fékk þá vinnu sem strætisvagn-
stjóri, en var skömmu siöar
handtekinn og dæmdur til 15 ára
vistar i' þrælkunarbúðum. Þar
kynntist hann meðal annarra
þeim kunna andófsmanni Búkov-
ski'.
Bréf sem vakti athygli
Mér skilst að Rode sé maður
sérstaklega harður af sér og
þrekmikill. Aö minnsta kosti mun
hann ekki hafa látið deigan slga I
fangabúðunum, heldur haft for-
ustu I mótspyrnuhreyfingu fang-
anna. Það mun svo hafa leitt til
þess að hann var i langan tima
geymdur I gluggalausum klefa.
Þar veiktist hann alvarlega, en
var fyrstf stað neitað um læknis-
hjálp. Þá gerðu Búkovski og fleiri
hungurverkfall honum til stuðn-
ings, og fékkst þá læknishjálpin.
Að fangelsisárunum fimmtán
liðnum fór Rode aftur til Lett-
lands, þar sem hann kynntist lett-
neskri stúlku, sem var sænskur
ríkisborgari. Þau felldu hugi
saman og fluttu til Sviþjóðar,
eftir að hafa staðið i talsverðu
stappi við sovésk yfirvöld til þess
að fá ferðaleyfi úr landi. Rode var
i hungurverkfalli um hrlð til að
reka á eftír því.
Skömmu eftir 1970 barst
kommúnistaflokkum á Vestur-
löndum bréf, sem leit út fýrir aö
vera frá 17 lettneskum kommún-
istum. Það vakti mikla athygli og
töldu sumir það falsað, en aðrir á-
litu engum vafa bundið að það
væri ekta. 1 bréfinu stendur að
þeir sem það skrifa hafi alla slna
ævi barist fyrir sósialisma og vel-
ferð verkalýðsins, en því fari
fjarri að þetta hafi áunnist I Lett-
landi. Þar að auki ráði Lettar
engu i sinu eigin landi; þar séu
Rússar allsráðandi og rússnesk-
um áhrifum sé troðið upp á lett-
nesku þjóðina.
Krúsjof til Riga
Eitt sem bendir til að bréf þetta
sé i raun frá lettneskum komm-
únistum er sú staðreynd, að vitað
er að þeir hafa áður andæft yfir-
drottnun Rússa. A árunum fyrir
1960 kvað svo mikið að þjóðlegu
ándófi lettneskra kommúnista að
Krúsjof sá sér ekki annað fært en
að koma til Riga i eigin persónu
til að hræða þá til hlýðni.
— Er einhver von um að balt-
nesku iöndin nái sjálfstæöi á ný?
— Til þess að svo veröi þarf
mikil breyting að verða i Sovét-
rikjunum. Rússar hafa aldrei svo
heitið geti kynnst lýðræöi I vest-
rænum skilningi þess orðs. Fyrir
öllum fjölda manna I þvi landi er
það hugtak og það sem þvi fylgir
framandi. Þetta held ég að þurfi
aðbreytast, ef unntá aö verða að
gera sér vonir um aukinn skilning
rússneksra ráðamanna á rétti
Framhald á 18. siðu
Kápumynd á ljóðabók Irbe, Född i f.d. svenska Lifiand.