Þjóðviljinn - 03.01.1979, Blaðsíða 7

Miövikudagur 3. janúar 1979 ÞJÓÐVILJINN — SIÐ'A 7
Gagnrinendur kvarta ifir þvi aö bókin sje
fráhrindandi, leidinieg, en þaö stenst að minu mati
ekki. Irkisefnið, rikjandi
hugmindaheimur íslendinga, er fráhrindandi...
Húrra firir Helga
lokum Hafliða
Þessi bók hlaut neikvæöa
dóma i blöðum. Þaö finnst mjer
ómaklegt og langar þvi aö ræöa
hana nokkuð.
1. Umgerð
Helgalok minnir nokkuð á
tslenskan aöal Þórbergs. Báðar
fjalla bækurnar um ungan rit-
höfund, sem baöar sig i ljósi
frægöarinnar. Sagt er frá ferð
hans á milli Reikjavlkur og
Akureirar og endað nokkurn
vegin á sama staö og birjaö var.
Þeir eru reindar sinn i hvorri
bók. Söguhetjurnar eru báöar
gagnteknar af ifirnáttúrulegri
draumadis. Aþekkt er m.a.s.
atriöiö þegar skáldiö kemur
aöeins of seint niöur á hafnar-
bakkan, strandferöaskipiö var
aö leisa festar. Hin heittelskaöa
er innanborös og varla aö skáld-
iö nái neinu sambandi. Þetta er i
upphafi tslensks aöals en i lok
Helgaloka.
Fleira er þó ólikt meö þessum
sögum. Þórbergur var oftast
snauöur, Helgi á nóga peninga.
Töluveröur metingur var meö
Þórbergi og listhneigðum fje-
lögum hans en þeir voru þó first
og fremst vinir, bræöur i anda.
Kunningjar Helga eru og lista-
menn eins og hann, en hann
brinjar sig gegn þeim eins og
öörum. Þessi munur á ástand-
inu 1912 og 1978 hefur löngum
verið talin timanna tákn, hitt
ekki siöur athiglisvert, hve
kvenmindirnar eru likar i
sögunum.
Metingurin, kapphlaupiö, er
eitt helsta einkenni Helga, eins
og best sjest framarlega i
sögunni, þegar hann ekur suöur
i æöisgengnum kappakstri viö
sjálfan sig (kaflin 492), gefur
sjer ekki einu sinni tima til aö
miga. Þó er ekkert sjerstakt
sem rekur á eftir, nógur tlmi til
alls þegar heim er komiö.
2. Helgi og konur
Hér er auövitaö sami mórallin
hjá Helga og á öörum sviöum.
Konur eru honum veiöibráö (sjá
einkum bls. 41). Hvarvetna
kemur fram að hann tekur ekki
mark á þeim, hlustar ekki á þær
nema i góðlátlegu grini. Þessi
gegnumgangandi kvenfirir-
litning er ekkert gróf eöa áber-
andi, engar barsmiöar nje
nauðganir. Hún er þeim mun
dæmigeröari, og hún er eölileg
afleiöing af þessu eilifa kapp-
hlaupi. Konur eru ifirleitt
dæmdar úr leik i þvi firirfram.
Karlmenn eru Helga einungis
keppinautar, sem áöur sagöi.
Hann er sigurvegari og þvi aö
sjálfsögöu búin aö tileinka sjer
leikreglurnar, mikilvægi
kapphlaupsins er runniö honum
i merg og bein.
Þessi hugsunarháttur Helga
fær staöist á meöan hann er
piparsveinn, stendur aöeins I
ifirborðslegum skindikinnum
við konur. En þegar hann hrifst
af konu svo aö hann fer aö búa
meö henni, hrinur kvenmind
Playboy auövitaö, enda hefur
þessi kona sjálfstæöar skoöanir
og litur ekkert upp til Helga
vegna þjóöfélagsstööu hans.
Hvaöa áhrif hefur þetta á
Heiga? Hann hrekkur ifiri hitt
hlutverkiö gagnvart konum sem
hann kann, hlutverk barns.
„Afklæddist kaldri stálbrinju
tilfinningakulda og aulabrand-
ara þvi hjá henni var óhætt aö
vera sannur og héldur ekki til
neins eöa nokkurs aö þykjast.
Þaö var minna um aö hún segöi
honum sögur en kom samt firir
ef hann þrábaö hana og sifraði
bliðlega I henni. Þá kúröi hann
sig i hlian armkrika hennar og
ljet höfuöiö hvila ljett á brjóst-
unum. Saug þau stundum og i
brjóstum hennar fann hann tii
öriggis og velliöan barnsins.
Hann lagöi handleggin utan um
mitti hennar og fitlaöi oft viö
litin fæöingarblett rjett firir
neöan naflan, hann vaföi sig
utan um hana og þannig iá hann
góöur og værmeöan Lilja mælti
fram firir hann einhverja góöa
sögu.” (bls. 43, undirstrikanir
minar).
Þessi maður hefur lengi ekki
átt tilf inningasamband viö
nokkra mannveru firen Lilju nú,
en hrekkur þá semsagt i eina til-
finningasamband sem hann
þekkir, afstööu barns til móði'.r.
Þessi barnalega afstaða veröur
auövitaö gegnumgangandi,
hannveröur sifellt ósjálfstæöari
og loks sjúklega afbriöisamur
(Kinórar hans um Lilju og þann
keppinaut sem hann firirleit
hvað mest, reinast út I hött)
Lilja má engu sinna nema
honum, þaöleiöir til þess aö hún
gefst upp á honum. Og aö sjálf-
sögöu skinjar hann hana aöeins
1 ljósi þessara þarfa sjálfs sin,
þegar hún er farin, segir: ,,Og
sjer til hrellingar komst Helgi
aö þvi aö svo mánuðum skifti
haföi hann hist Lilju nokkra
Ohnesorg án þess aö hafa firir
þvi aö kinnast henni” (bls. 165).
Auðvitaö eiga þessar tilfinn-
ingar ekkert skilt viö ást eöa
væntumþikju um persónuna.
Það sjest strax i upphafi
sögunnar á framkomu Helga viö
firrverandi draumadis (sú
heitir Disa!) sem hann æöraðist
ekki minna útaf á sinum tíma.
Nú nennir hann ekki niður til aö
opna firir henni, heldur lætur
hann reisa stiga viö húsiö um
bjarta nótt og vonar bara aö
grannarnir sjái hana.
Nú er rjett aö minnast þess aö
skv. rikjandi hugmindum
menningar okkar er Helgi I
upphafi mikill kall. Ungur
höfundur á uppleið, selst vel og
fær ifirleitt jákvæöa dóma,
gagnrinin á þjóöf jelagiö,
mátulega þó.1' Frægur, virtur,
og veöur i kvenfólki. Er þetta
ekki almennur draumur i sam-
fjelagi okkar? Hafliöi sinir
nákvæmlega hve þetta er innan-
tómt og leiðir i fullkomiö gjald-
þrot. Er þaö ekki ómerkilegt?!
3. Gagnrinendur.
Af þessum ástæöum finnst
mjér gagnrini EJ (Mbl. 22/11)
ekki fá staðist. Söguefniö er ekki
first og fremst „sölumennskan i
kringum bókmenntirnar”,
heldur frægðarpersónan. „For-
sendur firir frægö og gengi
Helga eru ekki nógu ljósar”
segirhann, þær skifta bara ekki
máli hjer.
DK (Þjv. 23/11): „Hvað getur
svona naflaskoöari haft aö
segja ööru fólki? Ekki nokkurn
skapaðan hlut sem nokkur
maður hefur áhuga firir.” Þaö
er nú einmitt mergurinn máls-
ins, þaö er Hafliði aö sina fram
á. Og bækur hans eru ekki bara
skrifaöar firir viölesiö, róttækt
fólk eins og DK, Leiö 12 varð
vist mjög viölesin, jeg vona
bara að þessi veröi það lika.
DK kvartar lika ifir ifirborös-
legum kvenlisingum i sögum
Hafliða — en hvernig ættu þær
aö vera ööruvisi? Báöar sögurn-
ar eru sagðar frá sjónarhóli
andhetju, viö sjáum aöeins
hugarheim Þorláks og Helga.
Þar skiptast konur i giðjur og
gærur — en þaö væri fáránlegt
að taka þaö sem boöskap bók-
anna, þvert á móti, þessi hug-
mindaheimur leiðir aöalpersón-
urnar i strand. Aörar persónur
eruallaróskirar.þaö opinberar
enn betur tómleika aöalpersón-
unnar. 1 firra var Hafliöa láö
aö segja Leið I2frá sjónarhóli
ómótaös áhrifagjarns manns
um tvitugt. En þaö held jeg aö
sje alrangt. Er slikt fólk sem
Þorlákur ekki algengt, er ekki
hugmindaheimur þess drottn-
andi, ræöur þaö ekki aö veru-
legu leiti ferðinni?
AI (Dbl. 18/11) trúir þvi ekki
aö Helgi „hafi nokkurn tima sett
saman læsilegt bókmenntaverk
— nema i hæsta lagi þaö bull
sem hann semur i lokin aö
beiðni Fólks h/f og er hafnaö.”
Nú megum viö ekki gleima þvi
aö Helga hrakar mikiö I rás sög-
unnar. Hjer stiöst AI lika viö
dóm forstjóra Fólks h/f
(skemmtileg samblanda af
Máli og menningu og Gagni og
gamni). Sá dómur á vissulega
að vera endanlegur, en þessi
maöur haföi lika hafnaö næstu
bók Helga á undan, vinsælli og
virtri bók (bls. 74).
Siguröur i Fólk h/f vill rjetta
við firirtæki sem berst gegn for-
möngun bókamarkaðsins—
með þvi aö gefa út sölubók eftir
Helga'.Alveg rökrjett rennur
hann á rassinn meö allt saman,
rjetteins og Gaga á sinni tiö. Og
rjett er það hjá EJ að þetta er
mikilvægur þáttur i bókinni.
AI segir, eftir hrós um Leið 12:
„En hafi fólk búist við fram-
haldi á sögu Þorláks eða ann-
arri sögu i svipuöum dúr, þá er
hætt við vonbrigöum á imsum
vigstöðvum.” Þessu var reindar
þegar svaraö i ritdæmdri bók-
inni (bls 83): „Varla var blaðið
á enda þegar hann var orðin öllu
afhuga. Hvort sem er allt súrar
hugmindir. Fáránlegar, til
dæmis var ein hugmindin aö
sögu sú að skrifa raunsæislega
bók um ung nigift hjón sem
flitja inn i splunkunia ibúö i
Breiðholtinu en hið
ómanneskjulega umhverfi og
plastlifið sem þar er lifað
veldur þvi aö hamingjan rennur
þeim milli fingra. Þau gerast
fráhverf hvort ööru og allt end-
ar i beiskju og hatri eöa jafnvel
morði, uss uss.”
4. List og lif
Einmitt áöur en Helgi tekur til
viö skriftirnar kemur hinn
frábæri kafli Svanasöngur, sem
að minu viti er einn helsti tindur
sögunnar. Hann birjar hvers-
dagslega. Lilja og Helgi fara að
gefa öndum brauö, þau búa
reindar á Tjarnarbakkanum.
Helgi brilljerar rjett einu sinni
með ifirborðslegri tilvitnun I
viðurkenndar bókmenntir, i
þessu tilviki 1. linu i kvæöi
Einars Ben: Svanur. Aö sjálf-
sögðu kann Helgi ekki meira,
hann kann engar bókmenntir
utanað, þótt hann eigi fimm
herbergisveggi þakta bókum.
En Lilja viðurkennir engar bók-
menntir nema þær sem Tifa á
vörum fólks. Eölilegur mæli-
kvaröi á hvaö sjeu lifandi bók-
menntir, ekki satt? Og nú flitur
hún allt kvæði Einars. Hver eru
viöbrögöin? Náttúran tekur
undir: „söngur hennar bland-
aðist andakvakinu og rislinu i
trjánum, fjell saman viö gjálfur
gáranna i vatninu”, o.fi..Helgi
trillist hins vegar alveg, ræðst á
Lilju og hristir, þangaö til hún
hættir. Hann þolir ekki lifandi
bókmenntir og passar það ekki
alveg viö mind okkar af honum?
Nú vona jeg aö hughiggja
Einars Ben. falli ekki i kramiö
hjá lesendum Þjv.,Hitt er aug-
ljóst að hugmind hans um list-
ina: leit duftsins til hins æöra,
Andans.er ólikt merkilegri en
útreikningar Helga i næsta
kafla á eftir:
„Hugsaöi:
1) hvað er efst á baugi
a) innanlands b) erlendis
2) hverjir eru liklegustu lesend-
ur minir?
a) ifir fertugt b) undir fertugu
c) vinstri sinnar d) heimdell-
ingar
e) idjótar (gagnr. inkl.)
f )aðrir
3) hvernig bók fellur best i
kramið ef svörin við 1) og 2)
eru: la) barlómur, þref og þras
um aukaatriði og hismi hvers
máls, karp um skiftingu verö-
lausra krónupeninga etc. lb)
hriðjuverkapólitik og önnur
einsog evrókomm. og svörin viö
spurningu 2): c c og f.” (Bls. 93-
4) .
Þetta er raunar mjög sönn lis-
ing á stöðu rithöfunda. Hver er
sá höfundur aö hann dirfist að
gefa skit i þann lesendahóp sem
hann hefur öðlast, hver getur
valið sjer lesendahóp, allir eru
höfundar bundnir af þvi sem
þeir þekkja, þjóöfjelagsstööu
sinni. Það má segja að lesendur
skapi á vissan hátt höfundana.
En Helgi sjer bara ekki annað
en þetta núorðið, hvernig eigi aö
falla i kramiö. Tilfinningalega
vanþroska sigurvegarinn er
orðin alveg ófrjór, hann hefur
ekkert til að miöla öörum, eins-
og DK bendir á.
5. Málið
DK segir aö bókin sje ,,á mjög
vondu máli”. Mjer finnst það
ekki rjettur dómur l heild. Jeg
hefi engin tök á aö fara út I stila-
athugun, en mjer finnst stillin
látlaus, viöa kaldhæöin þó. Sbr.
veislulisinguna á bls. 17:
„Kvöldverðurin leiö i hófsamri
stillingu og hljóðlátu vinaskrafi
i gagnkvæmri viöringu." Vissu-
lega hnit jeg um sitthvaö sem
jeg kenni nemendum minum aö
kalla málvillur, og er algengt i
talmáli, þ.e. einkum brenglun á
falliorða (sbr. tilv. klausu á bls.
43, hjer ætti að standa skv. mál-
vitund minni: „fann til öriggis
og velliðan ar barnsins”).
Einkennilegt uppátæki er þaö
hjá Hafliða aö hafa neðanmáls-
greinará mörgum siöum bókar-
innar. Hver er tilgangurinn með
þeim? Eöa m.ö.o., hvaöa áhrif
hafa þær á lesendur sögunnar?
Jeg getauðvitaö aöeins giskaö á
það. En þessar neöanmáls-
greinar eru first og fremst út i
hött. 1 þeim eru sjaldnast skirö
þau framandi orö sem viöa
koma firir, heldur einkum orö
einsog hlutlaus, uppskera og
kýr: (fullorðiö) kvendýr naut-
gripa, o.s.frv. A mig orkar þetta
sem gamall kunningi, firring
gagnvart verkinu. Lesendur
eru sifellt minntir á aö allt er
þetta tilbúningur höfundar,
glima hans viö islenskt mál, um
hana erlika fjallaö skinsamlega
i meginmáli (t.d. á bls. 108).
En til hvers er þessi firring?
Hún er, held jeg, til aö gera
Helga okkur framandi, en þaö
er hann annars ekki. Mest áber-
andi drættir i fari hans eru þaö
nefnilega lika i fari lesenda,
sem áður ræddi. Hafliöi er aö
bregða upp spegli, og hann
verður samt aö gera spegil-
mindina framandi, svo aö skilj-
ist að hrun þessa persónuleika
er vegna þverbresta i honum
sjálfum, ekki ógæfa, sem les-
endur filgist með af samúö. En
þarna opnast á vissan hátt
grifja, sem mjer finnst ifir-
hlaðnir gagnrinendur hafa fallið
i, (nema helst EJ). Þeir kvarta
ifir þvi að bókin sje fráhrind-
andi, leiöingleg, en það stenst aö
minu mati ekki. Irkisefniö, rikj-
andi hugmindaheimur Islend-
inga, er það. Sagan er skemmti-
lega skrifuð og bisna marg-
slúngin þjóðlifsskopmind.
Saga þessi er afhjúpun á mik-
ilvægum þáttum i islenskri
menningu, og sú afhjúpun gerist
með frásögn af örlögum per-
sónu, ekki meö prjedikun og
fullirðingum höfundar eða tals-
manna hans i sögunni. Þvi
finnst mjer Helgalok bisna vel-
heppnuð skáldsaga og höfundur
hennar Hafliöi Vilhelmsson
eitthvert merkilegasta skáld
sem komið hefur fram undan-
farin ár. Og er þá mikiö sagt.
Jeg vil að lokum undirstrika ,
að þvi fer viösfjarri aö jeg hafi
gert þessari merkilegu sögu
einhver skil með pári minu. Jeg
hefi aöeins gripiö á nokkrum at-
riðum til aö hvetja lesendur til
að nálgast kjarna málsins með
þvi að lesa söguna.
27/12 '78.
Ö.Ó.
1) HP (Visi 14/11) kvartar ifir
þvi hve Helgi sje hrútleiðin-
legur. Meö fullri viröingu firir
HP verö jeg aö leifa mjer aö
efastum að honum (eða öörum)
heföi þótt það viö lausleg kinni
af Helga. Mindu ekki framfara-
sinnaöir, leitandi menntamenn
sækjast eftir fjelagsskap ungs,
róttæks höfundar, sem er viö-
lesin, meö viöeigandi tilvitnanir
i heimsbókmenntirnar á hraö-
bergi, kaldranalegur og frá-
sögulaður?