Þjóðviljinn - 10.04.1980, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 10. aprii 1980 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 7
í dag 10. aprll, eru liðin 40 ár frá þvi að Alþingi
samþykkti samhljóða að fela rikisstjórn íslands það
vald sem konungur íslands, Kristján X, hafði skv.
stjórnarskrá. Þetta var neyðarúrræði eftir að kon-
ungi yar gert ókleift að gegna skyldum sinum vegna
hernáms Danmerkur af Þjóðverjum daginn áður.
Þessi atburður má teljast með þeim merkari i Is-
landssögunni vegna þess að með honum var I raun
og veru lagður grundvöllur að stofnun lýðveldis
fjórum árum siðar.
ósjálfráðar vanefndir
Dana
Konungsveldib tsland var ekki
samningamál milli Islendinga og
Dana 1918, heldur var þab bundiö
I stjórnarskró lslands og þvi sér-
islenskt mál. Að losa sig við kóng-
inn meö þessum hætti var þvi
raunverulega byltingarkennd
ráöstöfun. Vmsir islenskir lög-
fræöingar töldu aö eftir hernám
Danmerkur heföu lslendingar
öölast ótviræöan rétt til einhliöa
uppsagnar sambandslaganna frá
1918 og niöurfellingu konungs-
dæmis vegna ósjálfráöra van-
efnda Dana á samningnum.
Jón Sigurðsson hafði
bent á þessa leið
Sósialistum veitt
10 minútna fundarhlé
Um þaö sem siöan geröist segir
I Þjóöviljanum 11. april 1940:
„Þá kvaddi Einar Olgeirsson
sér hljóös fyrir hönd þingmanna
Sósialistafiokksins. Mótmælti
Þegar
Islendingar
spörkuðu
kónginum
Kristján X. var konungur lslands skvislensku stjórnarskránni og þvi
næsta byltingarkennd ráöstöfun aö losa sig viö hann meö einíaldri
samþykkt Alþingis.
- Þaö er skemmtilegt aö Jón
Sigurðsson forseti haföi bent á
þaö I Nýjum félagsritum tæpum
100 árum óöur eöa 1841 aö til þess
gæti komiö aö Danmörk yröi
ofurliði borin I ófriöi og þá yröu
lslendingar aö taka stjórn mála i
sinar eigin hendur. Þetta tækifæri
var gripiö strax daginn eftir her-
nam Danmerkur, 99 árum siöar.
Strax og Þjóöverjar réöust á
Noreg og Danmörku sendu Bret-
ar skeyti til rikisstjórnar Islands
og fóru fram á aöstööu hér á
landi. Þessu bréfi hélt rikisstjórn-
in vandlega leyndu fram yfir her-
nám Breta 10. mai um vorið.
40 ár liðin frá
atburðinum í dag
hann þeim aöferöum, sem haföar istaflokksins fengju ekki aö fylgj- eins stórmál væri aö ræöa og hér.
væru I frammi viö afgreiöslu ast meö málum, sem afgreiöa Oskaöi hann eftir aö þingmenn
þessa máls, er þingmenn Sósial- ætti, ekki sizt þegar um önnur flokksins fengju tækifæri til aö
Leynifundir i neðri deild
Hinn 9. aprfl, þegar fréttist um
hernám Danmerkur voru mikil
fundarhöld I sölum Alþingis um
til hvaöa ráöa yröi aö grípa.
Haldnir voru leynifundir allra
þingmanna nema sóslalistanna
þriggja sem sátu þá á Alþingi.
Þeim var vandlega haldiö utan
viö alla þessa umræöu en þó gert
viðvart um aö búast mætti viö
þingfundi þá og þegar. Þess skal
getið aö á leynifundi I neöri deild
var ýmsum háttsettum embættis-
mönnum boöiö aö vera viöstaddir
og var þaö auövitaö frekleg
móögun viö kjörna þingmenn sem
haldiö var utan viö.
Á þessum leynifundi munu
margar hugmyndir hafa komiö
upp um hvaö skyldi gera þegar
sambandiö viö Danmörku var
rofiö meö þessum hætti og m.a.
munu einhverjir hafa lagt þaö til
aö lslendingar færu fram á þaö aö
fá inngöngu I breska heimsveldiö.
Næturfundur i
sameinuðu þingi
Kl. 2.25 aöfaranótt miðviku-
dagsins 10. aprll var svo loks boö-
aö til fundar I sameinuöu þingi og
voru þar allir mættir nema þrfr
sem voru veikir eöa erlendis.
A þessum næturfundi voru
lagöar fram tvær þings-
ályktunartillögur um töku hins
æösta valds. Sú fyrri hljóöaöi svo:
„Meö þvi aö ástand þaö, sem nú
hefur skapazt, hefur gert konungi
Islands ókleift aö fara meö vald
þaö, sem honum var fengiö I
stjórnarskránni, lýsir Alþingi yfir
þvi, aö þaö felur ráöuneyti Is-
lands aö svo stöddu meöferö
þessa valds.”
Sú siöari hljóöaöi svo:
„Vegna þess óstands, er nú hef-
ur skapazt, getur Danmörk ekki
rækt umboö til meöferöar utan-
rikismála Islands samkvæmt 7.
gr. dansk-islenzkra sambands-
laga né landhelgisgæzlu, sam-
kvæmt 8. gr. téöra laga, og lýsir
Alþingi þess vegna yfir því, aö ls-
land tekur aö svo stöddu meðferö
mála þessara aö öllu leyti i sínar
hendur.”
Hermann Jónasson forsætis-
ráöherra haföi örstutta framsögu
um máliö og haföi aöeins nokkur
orö um aö þessar aögeröir væru
aökallandi sökum þess sem gerst
heföi.
Hermann Jónasson var forsætis-
ráöherra svokallaörar þjóö-
stjórnar,en sóslaiistar, sem voru I
stjórnarandstööu voru ekki látnir
vita hvaöá seyöi værlen gafst svo
aöeins 10 minútna tfmi til aö
ákveöa sig hvort þeir væru meö.
Einar Olgeirsson mótmælti aö-
feröinni, en samþykkti tiliögurn-
ar.
Thorvald Stauning forsætisráö-
herra Dana lýsti i bréfi óánægju
meö yfirlýsingu Alþingis og vænti
samningaviöræöna um máliö er
styrjöld lyki.
ræöa viö miöstjórn flokks sins um
þetta mál, eins og þingmenn ann-
arra flokka heföu getaö gert.
Jafnframt óskaöi hann eftir fyllri
upplýsingum um raunverulegt á-
stand sambandsins viö Dan-
mörku ef þær væru fáanlegar.
Forseti kvaö forsætisraöherra
álíta alveg óhjákvæmilegt aö
þingsályktanir þessar yröu af-
greiddar I nótt. Gæti hann þvl
ekki oröiö viö aö veita frest til síö-
ari hluta dagsins eins og Einar
haföi óskaö eftir, en ákvaö 10
minútna fundarhlé, svo þing-
mönnum Sósialistaflokksins gæf-
ist tækifæri til aö ræöa saman um
máliö.
Er þingmenn Sósialistaflokks-
ins höföu rætt saman um afstöö-
una til málsins og þingfundur
hófst á ný, kvaddi Einar sér aftur
hljóös fyrir hönd fiokksins.
Samþykkt samhljóða,
en aðferð mótmælt
Mótmælti hann enn þeirri aö-
ferö, sem höfö væri á afgreiðslu
annars eins máls og þessa. Ef
nauösyn væri á aö koma málinu
af I nótt sem hann ekki vildi bera
brigður á aö væri óhjákvæmilegt,
þá heföi forsætisraöherra veriö
auðvelt aö láta þingmenn Sósial-
istaflokksins vita um hvaö til
stæöi I nótt eins og aöra þing-
menn. Þaö væri vitavert og
ábyrgöarlaust af rikisstjórn aö
láta hatur til andstæöinga sinna
ráöa svo geröum slnum, einmitt
þegar allt ylti á aö þjóöin stæöi
einhuga aö þvi, sem gera þyrfti.
Hinsvegar kvaö hann þingmenn
Sósialistaflokksins viöurkenna,
aö ekki sé um annaö aö gera, en
grlpa til þessara ráöstafana sem
hér sé lagt til, þar sem um „óviö-
ráöanleg atvik” (force majeure)
sé aö ræöa ef upplýsingar og for-
sendur rikisstjórnarinnar séu
réttar, sem ekki sé dregiö I efa.
Þess vegna muni þingmenn
Sósialistaflokksins greiöa at-
kvæöi meö tillögunum, en mót-
mæli enn einu sinni þeim aöferö-
um rikisstjórnarinnar, sem miöi
aö þvl aö spilla einingu þjóöarinn-
ar á slíkri örlagastundu.
Fór slöan fram atkvæöa-
greiösla meö nafnakalli um báöar
tillögurnar og sagöi hver einasti
þingmaöur já. Aö þvl loknu var
fundi slitiö.”
Fullur réttur til
sambandsslita
Mánuöi eftir aö lslendingar
tóku þannig alit vald I slnar hend-
ur hernámu Bretar landiö og 17.
mat 1940 samþykkti Alþingi aö
lýsa yfir:
1) „aö þaö telur Island hafa
öölast rétt til fullra sambands-
slita viö Danmörku, þar sem Is-
land hefur þegar oröiö aö taka I
sinar hendur meðferð allra sinna
mála, enda hefur Danmörk ekki
getaö fariö meb þau mál, sem hún
tók aö sér aö fara meö i umboði
tslands meö sambandssamningi
Islands og Danmerkur frá 1918”
2) „aö af íslands hálfu veröi
ekki um aö ræöa endurnýjun á
sambandslagasáttmálanum viö
Danmörku, þótt ekki þyki aö svo
stöddu tfmabært, vegna rlkjandi
ástands, aö ganga frá formlegum
sambandsslitum og endanlegri
stjórnarskipun rtkisins, enda
veröi þvi ekki frestaö lengur en til
styrjaldarloka.” I 2. lagi sam-
þykkti Alþingi aö kjósa rikis-
stjóra til aö fara meö konungs-
valdiö, sem rikisstjórn tók I sínar
hendur 10.4. 1940. I 3. lagi: „Al-
þingi ályktar aö lýsa yfir þeim
vilja slnum, aö lýöveldi veröi
stofnaö á tslandi jafnskjótt og
sambandinu viö Danmörku verö-
ur formlega slitiö.”
Lösrivelse
Eins og nærri má geta voru
Danir ekki hrifnir af þessum aö-
geröum. Stauning forsætisráö-
herra lýsti yfir óánægju sinni I
bréfi til Alþingis og slöar þegar
Buhl var orðinn forsætisráöherra
lýsti hann uppsögn sambands-
laganna frá 1918 sem „lös-
rivelse”.
Þess skal getiö aö ríkisstjórnin
fór meö vald konungs til 17. júni
1941, en þá var Sveinn Björnsson
kosinn ríkisstjóri til þess aö fara
meö þetta vald. Var hann slðan
kosinn árlega af Alþingi þar til
hann var kosinn fyrsti forseti Is-
lands 17. júnl 1944.
— GFr