Þjóðviljinn - 04.04.1981, Qupperneq 8

.8 SIÐA — i>JÖÐVILJINN Helgin 4.rr5. aprll 1981.
Þegar greint er
frá sögulegum
tiöindum er
timinn
bandamaður
sem ekki
borgar sig
að litilsvirða
með óðagoti
sunnudagspistíll
Fréttin,
tíminn
og bókin
Fyrir nokkrum dögum kom út
hjá nýju forlagi, Vöku,bók sem
er um margt sérstaeö. Hún heitir
Gislar i 444 daga, bandarfsk
blaðamannabók um mál gisl-
anna sem haldið var i Teheran,
höfundar eru Sheldon D. Engel-
mayer og Robert J. Wagman.
Ölafur Ragnarsson, fyrrum rit-
stjóri, fer með mál Vöku og
minnir á það i formála að hér
fari „fyrsta fréttatengda er-
lenda bókin sem gefin er út hér
á landi örskömmu eftir útkomu
erlendis”. Og má raunar segja,
að ekki hafi áður liðið skemmri
timi frá atburðum til útkomu
bókar — ekki munum við betur
en það liöi lengri timi frá þvi aö
Heimeyjargos hófst þar tÚ jóla-
bækur um það efni komu á
markað, og Forsetakjör i fyrra
var ögn lengur á leiðinni en
þessi ef miðað er við kjördag og
frelsunardag gislanna og svo
taldir dagar til útkomu bókar.
Hér er m.ö.o. liður á ákveöinni
þróun: bókaútgáfa sem við-
bragðsfljótur útlimur frétta- og
fjölmiðlunarbákns og vafalitið
að velgengni slíkra bóka er fyrst
og siðast tengd þvi, að atburöir
séu I fersku minni og enn milli
tanna á mönnum.
Forsetabókin var áðan nefnd i
sömu andrá og þessi, en satt aö
segja eru þær nokkuð ólikar að
eðli: Forsetakjör er fyrst og
fremst minjagripur. öllu nær
væri að likja saman Valhallar-
bókinni um Sjálfstæöisflokkinn
og Gislabókinni — i báðum er
að finna blöndu af atburðaskrá
og tilhlaupi til útskýringa, og
það er einmitt liklegt að vel-
gengni Valhallarbókar verður
nú til þess að forlagið Vaka fer
,,inn á nýjar brautir á islensk-
um bókamarkaöi að þvi er
varðar bókategund og útgáfu-
tima”, eins og segir I formála.
Opinberir
þjóðbræður
En þegar „farið er inn á nýjar
brautir” er sérstök ástæða til að
skoða hvaða háski er þar á ferð-
inni. Sá fyrsti blasir reyndar við
af mörgum siöum og er tengdur
þvi að flas er ekki til fagnaðar i
þýðingum. býðendur eru fimm,
og eru þeim bersýnilega mis-
lagðar hendur. Alltof oft gægist
frummálið fram með klaufa-
legum hætti. „Leynilegir könn-
uðir” eru sendir á vettvang;
spurt er hvort íranski herinn
muni berjast gegn „þjóð-
bræðrum” sinum, eða hvort
valdamaður „aðhyllist hern-
aðarbeitingu”. Undirróður
bandariskrar leyniþjónustu
gegn Mossadek forsætisráð-
herra 1953 heitir „Mossadek-
andróður” einhverra hluta
vegna. Tiltekin eiginkona
bandarisks diplómata telur sig
tilheyra „opinberu samfélagi”,
hvaö sem það nú þýðir. Höfuð-
tunga landsins er á vlxl köiluð
farsi eða persneska. Meirihluti
Irana eru af sjiitagrein mú-
hameðstrúar eins og kunnugt
er. I bókinni bregður svo við, að
„Shitar” (svo!) eru á vixl
„Shitahreyfing”, „Shitatrú”,
„Shitaættflokkar” eða „Shita-
kynstofn”.
Vönduð
vinnubrögð?
Jæja. Vikjum nú að þætti
hinna bandarisku hófunda
sjálfra. I formála segir ölafur
Ragnarsson: „hér er um að
ræða vandaða rannsóknar-
blaöamennsku.enda tekst þeim
(höfundum) að varpa nýju ljósi
á margvisleg atriði, sem vantað
hefur fyllri upplýsingar um I
almennum fréttum fjölmiöla”.
Betur a.ð satt væri.
Gislabókin er skrifuð i stöðl-
uðum bandariskum blaöa-
mannastil og gæti þessvegna
verið ógnarlega löng grein úr
vikublaðinu Time. bað tilheyrir
þessum stil að framsetningin er
glaðklakkaleg, nokkuð svo
sjálfumglöð (við vitum viö skilj-
um) og stundum undarlega
bernsk — eins og segir i mynda-
texta (bls 56): „Daglegt lif
heldur áfram I íran þótt hart sé
deilt um örlög bandarisku
sendiráðsstarfsmannanna”. —
Fremur fátæklegar tilraunir til
skýringa á atburðum sem vikið
verður að siöar, vikja jafnan
fyrir áherslum á upptaíningu
atburða (sbr. langan kafla sem
hleypur yfir gislamáliö i annáls-
formi) eða einkamálaþátt-
um — um iranska eiginkonu
éins gislanna, óhlýðna eigin-
konu annars osfrv.
Árni
Bergmann
skrifar
/
Að tapa Iran
Bókarhöfundar gera sér grein
fyiir þvi, að gislamálið vekur
fyrst af öllu upp tvær spurn-
ingar, sem eru i beinu fram-
haldi af þeirri sem hæst bar i
bandariskum fjölmiðium fyrst
eftir að keisarinn hrökklaðist úr
landi: Hvers vegna töpuðum viö
íran? önnur lýtur að þvi mikla
hatri á Bandarikjunum og
reyndar vestrænni eða „annar-
legri” menningu yfirleitt sem
gislamálið meðal annars leiddi i
ljós. Hin er svo þessi: hvers
vegna var það einmitt „ofsa-
fengin klerkastétt” (orðalag
bókarinnar) sem tök við völd-
um?
Svörin eru mjög i skötullki,
en um leið fróöleg aö þvi leyti að
þau visa á sjónarmiö höfund-
anna.
Greinarhöfundar telja að
sönnu, að Bandarikjamenn eigi
sjálfir sök á þvi hvernig fór i
Iran. En þessi mál eru sett fram
á afar yfirborðslegan hátt og i
raun þannig, að enginn skilur
neitt. bað er farið afar fljótt yfir
sögu samskipta þessa oliurika
þróunarrikis við Bretland og
Bandarikin. Til dæmis fá les-
endur varla nokkra hugmynd
um það, hve miklu þaö skiptir
að Bretar og bandariska leyni-
þjónustan stóðu aö þvi að steypa
Mossadek 1953, manninum sem
fyrstur pólitiskra foringja i
þriðja heiminum lagöi tii atlögu
við oliurisana. beir fá enga hug-
mynd um samspil leyniþjónustu
keisarans, Savak, við vest-
rænna starfsbræður, samspil,
sem m.a. varð örlagarikt fyrir
marga Iranska námsmenn á
Vesturlöndum, menn sem siðar
urðu áhrifamiklir i iranskri
byltingu. Enn siður er gerö til-
raun til að sýna fram á það,
hvers konar spenna hleðst upp i
samfélagi, sem mótað er af
strangri hefð, trú og þjóðernis-
vitund þegar annarleg áhrif
geysast yfir þaö með miklum
hraða i krafti kapitaliskra við-
skiptahátta. (Vesturlenskir
blaðamenn viröast skilja það
miklu fremur þegar hefðarsam-
félög risa öndverð gegn
kommúnistaáætlun um að gjör-
bylta öllu I nafni tækni og fram-
fara eins og i Tibet — þá taka
þeir sér stööu meö guðkóngi úr
forneskju eins og Dalai Lama.
En ef ajatollar persneskra sjiita
kunna ekki vestrænan nútima
að meta þá eru þeir og skjól-
stæöingar þeirra „ofsatrúar-
menn”.)
Fundnir sökudólgar
bess i stað hafa bókarhöfundar
mikla tiiburði tilað kenna tveim
áhrifamiklum einstaklingum
um aö „við töpuöum Iran”.
Annar er Brzezinski, öryggis-
málaráögjafi Carters, sem ekki
vildi trúa neinu misjöfnu um
keisarann. Hinn er húsbóndi
hans, Carter. bað er til dæmis i
tvigang gert afar mikiö úr þvi,
að um áramótin 1977—78 fór
Carter i heimboð til trans-
keisara og „jós þviliku lofi yfir
Reza Pahlavi aö flestum blöskr-
aði. Keisarinn sjálfur fylltist
stolti og gleöi og gerði á
skammri stundu þau mistök
sem á endanum kostuðu hann
hásætið” (bls. 29 og svo 96:
„Með svo persónulegri veg-
sömun limdi Carter keisarann
viö Bandarikin i hugum Irana,
svo aö ekki varö á milli skiliö
frá þeim degi”).Hér er eins og
verið að bjóða upp á þá sérstæðu
söguskýringu að ef að Carter
hefði haft vit á að vera dálitið
önugur við keisarann i nýjárs-
veislu, og lesið honum smápistil
um mannréttindi, þá hefði allt
bjargast.
Með öðrum oröum: öllvanda-
mál sem tengjast sambúð stór-
veldis við skjólstæðing i þriðja
heiminum, viðskipt um og
menningarsambúð norðurs og
suðurs — allt víkur þetta fyrir
áherslum á það, að tveir áhrifa-
menn, Carter og Brzezinski,
hafi verið klaufar.
Kelsarinn vlldl vel
t annan staö gera höfundar
smátilraunir til úttektar á
innanlandsástandi i tran sem
varla munu leiða til annars en
að lesandinn skilur enn færra en
áður. beir viðurkenna aö visu
almennum oröum syndir
keisarans, hann var harður i
horn að taka eða eitthvað þess-
háttar. En um leið er sifellt
verið aö bera i bætifláka fyrir
hann og sýna hann I jákvæðu
ljósi i samanburöi við andstæö-
inga sina. bessa skýringu fáum
við til dæmis á glimu klerka og
keisara um hylli hinna fátæku:
„bað kemur sem sagt i ljós að
klerkastéttin sem slik var e.t.v.
enn auðugri en sjálf keisaraf jöl-
skyldan. Gegnum aldimar hafa
prestarnir byggt upp gifurlegan
auð I alls konar eignum
( — Væntanlega þó ekki á leyni-
reikningum i Sviss? — áb).bað
var vegna þess að þeim fannst
sér ógnað með „hvitu byltingu”
keisarans, að trúarleiðtogar
landsins snerust gegn keisar-
anum þegar Khomeini lét frá
sér heyra.
bessi „hvita bylting” fól
meðal annars i sér byltingar-
kennda uppskiptingu landsins
og gerði ráð fyrir að feiknar-
legum landssvæðum yrði deilt
út meðal fólksins”.
bessi setning er mesta
meistaraverk. Mönnum skilst af
henni að tranir hafi verið upp til
hópa fábjánar sem ekki kunnu
velvilja keisarans að meta. Hér
er t.d. gengið fram hjá stöðu
klerka i Islömsku samfélagi og
ekki sist þvi að „klerkastéttin
sem slik” er geysif jölmenn.
Og svo þvi, að keisarinn og
fjölskylda hans, gættu þess
vandlega i „hvitri byltingu” aö
ekki yrði hreyft við geypilegum
gróðalindum hennar af oliu-
vinnslu, bönkum, trygginga-
félögum, viðskiptaleyfum og
fleiru. Annað dæmi um hneigðir
bókarhöfunda er sérstakur kafli
um aftökugleði hinna Islömsku
byltingardómstóla. Enginn
mælir þvi réttarfari bót — en
þegar þvi er sleppt I þessu sam-
hengi aö visa til þess, aö upp-
haflega voru þessir dómstólar
aö hefna mikilla harma fyrst og
fremst — á þeim leyniþjónustu-
mönnum keisarans, SAVAK,
sem höfðu staðið að einhverjum
viðbjóöslegustu pyntingum á
föngum sem færðar eru i letur á •
siðari árum, þá verður enn ljóst
að allt er á sömu bók lært: bað
er reynt að hressa upp á orðstir
keisarans. Og ekki hans vegna
auðvitað (höfundar eru alveg á
þvi, aö það heföi átt að láta
keisarann gossa meöan timi var
til að koma upp nýjum vini
Bandarikjanna i Te-
heran) — heldur vegna þess, að
þrátt fyrir allt var hann réttum
megin i tilverunni, bandamaöur
þeirra sem ráða i Wall Street og
Pentagon.
Upplýsingar
baö sem helst er nýjabrum að
i þessari bók eru kaflar sem
fjalla um tilraunina misheppn-
uðu sem Carter lét gera til aö
leysa gislana úr haldi. bar er þó
margt á huldu enn, eins og von-
legt er. En þar kemur m.a.
fram, að þeir sem að áhlaupinu
stóðu höfðu áhuga á þvi að láta
útsendara Bandarikjanna I
landinu efla i leiöinni til upp-
reisna eða átaka sem heföu
e.t.v. leitt til breytinga á stjórn
trans. bað er um leið minnt á
það fast einkenni stórvelda-
hrokans, að telja ihlutun af sliku
tagi sjálfsagða þegar „við” eig-
um i hlut, en reka upp miklar
hneykslisrokur ef aö „þeir” eru
að sama verki.
Ekkert lært
Aö öllu samanlögðu viröist
þessi „fréttatengda” bók gefa
tilefni til þeirrar ályktunar, aö
timinn sé nytsamur banda-
maður þeirra sem fjalla vilja
um söguleg tiðindi i bókarformi,
bandamaður sem ekki ber að
litilsviröa meö óöagoti. 1 annan
stað sýnist einmitt gallar blaða-
mennsku, eða ákveöinnar teg-
undar blaðamennsku, koma enn
skýrar fram en i blöðum og
vikuritum, þegar afurðimar eru
stækkaðir upp i bókarlengd. Og i
þriðja lagi minnir þéssi bók
okkur á það, að Bandarikja-
menn, stjórnmálamenn sem
embættismenr^ætla sér ekki að
læra nokkurn skapaðan hlut af
sögunni. í íran fengu þeir and-
bandariska byltingu, sem átti
sér allar rætur i landinu sjálfu
og varð andbandarisk vegna
stuðnings þeirra viö harð-
stjóra. Engu að síður hélt Brz-
ez'inski öryggismálafulltrúi
Carters, áfram aö kalla
andstæðinga keisarans
„kommunista og ofstækis-
menn”, sem eins og á öðrum
stað segir: „Margir væru undir
áhrifum Sovétrikjanna”. Og
það sem meira var: þessi
valdamaður virðist hafa trúað
þessari túlkun sjálfur. Nú er ný
stjórn tekin við, en Alexander
Haig er jafnvel enn vissari en
fyrirrennarar hans i tið Carters
að t.a.m. uppreisn snauðra
manna i E1 Salvador gegn kúg-
un og morðsveitum sé fyrst og
fremst tengd áhuga þeirra á að
geðjast útsendurum Sovétrikj-
anna.