Þjóðviljinn - 23.10.1981, Blaðsíða 9

Föstudagur 23. október 1981 ÞJÓÐVILJINN — SIDA 9
Eyjólfur Kjalar Emilsson skrifar:
Heimur
rúms
og tíma
eftir Brynjólf Bjarnason
Brynjólfur Bjarnason
Fyrir nokkru kom út hjá
Máíi og menningu nýtt
heimspekirit, Heimur
rúms og tíma, eftir
Brynjólf Bjarnason.
Fyrsta bók hans um slík
efni, Forn og ný vandamál,
birtist árið 1954, síðan Gát-
an mikla (1956), Vitund og
verund (1961), Á mörkum
mannlegrar þekkingar
(1965) og Lögmál og frelsi
(1970). Eru bækurnar því
alls orðnar sex talsins.
Þaö er I sjálfu sér umtalsvert
afrek aö koma frá sér sex heim-
spekiverkum á islensku, ekki sist
ef tekiö er tillit til þess aö hér er
ekki um nein kynningarrit aö
ræöa, heldur er veriö aö takast á
viö heimspekilegar gátur i fullri
alvöru. Skilyröi til heimspekiiök-
ana á Islandi hafa a.m.k. til
skamms tima veriö litt ákjósan-
leg. Heimspekilegar bókmenntir
á islensku eru ákaflega fáskrúö-
ugar ef boriö er saman viö tungur
grannþjóöa okkar I Evrópu og
Amerfku. Ein afleiöing þessa er
sú, aö sá sem ætlar aö skrifa um
heimspeki á Islensku veröur aö
glima viö alls konar þrautir sem
eru samfara þvi aö koma frá sér á
islensku hugtökum og hugmynd-
um sem hafa mótast og fágast og
hlaöiö utan á sig alls kyns blæ-
brigöum á göngu sinni 12500 ár úti
i Evrópu. 1 ööru lagi má nefna, aö
lengi framan af( frá þvi fyrsta bók
Brynjólfs kom út, var hann eini
virki heimspekihöfundurinn á
landinu, eiginleg kennsla i heim-
speki viö Háskóla tslands var
engin og fáir munu hafa haft
heimspeki aö áhugamáli.
Brynjólfur hlaut þvi aö ganga aö
verki sinu án þeirrar uppörvunar
sem af lifandi umræöu og gagn-
rýni leiöir. Enda hygg ég aö þess-
um bókum Brynjólfs hafi veriö
tekiö meö nokkru tómlæti þar til
nú á siöustu árum.
Ef til vill má lýsa grundvallar-
viöhorfum Brynjólfs til heim-
spekinnar á þá leiö, aö hlutverk
hennar sé aö skapa heimsmynd
sem tekur miö af niöurstööum
raunvisindanna, en reynir þó aö
skoöa veruleikann frá viöara
sjónarhorni en þau. Margir tutt-
ugustu aldar heimspekingar hafa
taliö sig hafa efni á aö leiöa raun-
vlsindin og niöurstööur þeirra
nokkurn veginn hjá sér. Auövitaö
er þaö þeirra mál. En Brynjólfur
Bjarnason er ekki i þessum hópi.
Afstaöa hans viröist mér vera sú,
aö ýmsar niöurstööur og forsend-
ur náttúruvisindanna skipti sköp-
um um skilning okkar á sjálfum
okkur, svo aö hver heimspekilega
hugsandi maöur hljóti aö láta þau
sig miklu varöa. 011 efnistök
Brynjólfs ráöast mjög af þessari
afstööu.
Ef litiö er á bækur Brynjólfs i
heild má marka ýmsar breyting-
ar og þróun frá fyrstu bókinni til
hinnar siöustu. Hugsun hans hef-
ur oröiö sjálfstæöari og djarfari I
siöari bókunum, og hann kafar
dýpra i vandamálin. Ennfremur
hefur oröiö ljóst aö ein gáta heim-
spekinnar sækir fastar aö Brynj-
ólfi en allar aörar, sem er sú
hvernig hægt sé aö gera grein fyr-
ir sjálfræöi mannsins I löggeng-
um heimi. Brynjólfur vikur oft aö
þessu vandamáli i fyrri bókum
sinum, en Lögmál og frelsifjallar
gagngert um þaö og drjúgur hluti
hinnar nýju bókar snertir þaö á
einn eöa annan hátt. Samkvæmt
skilningi Brynjólfs er þessi gáta
um löggengi og sjálfræöi hluti af
enn viötækara vandamáli um
samband hugar og heims, og hún
snertir einnig spurningar um eöli
tima og rúms. Hér er ekki tóm til
aö rekja hugmyndir Brynjólfs um
þessi efni eöa rök hans fyrir þeim.
Ég get þó taliö upp nokkrar helstu
niöurstööur Brynjólfs, sem aö
visu eru harla merkingarlausar
án sins rétta samhengis, en kunna
þó aö vekja forvitni lesenda. (1)
Brigöhyggja (sú kenning aö sum-
ir atburöir gerist af hreinni hend-
ingu) veitir enga lausn á gátunni
um mannlegt sjálfræöi eins og
sumir hafa ætlaö. (2) Löggengi
veruleikans (veruleikinn er lög-
gengur ef brigöhyggja er röng)
kemur möguleika forsagnar ekk-
ert viö: þó aö meö öllu sé ókleift
aö segja fyrir um atburö á grund-
velli þekkingar á fyrri atburöum,
útilokar slikt ekki aö atburöurinn
sé löggengúr. (3) Visirinn til
skilnings á þvi hvernig sjálfræöi
er mögulegt i löggengum heimi er
aö átta sig á þvi aö vitund og nátt-
úra eru tvö 'horf sama veruleika
sem birtast sem tvennt ólikt
vegna þess aö viö búum viö tak-
mörkuð og sérhæfö hugtakakerfi.
(4) Núiö hefur enga sérstööu
meöal annarrá punkta timans i
veruleikanum sjálfum, i vissum
skilningi eru allir punktar timans
i fortiö, nútiö og framtiö jafn
raunverulegir.
Heimi rúms og tima er ef til vill
best lýst á þann veg aö höfundur-
inn reyni þar aö færa rök fyrir
þessum staöhæfingum og öörum
um sömu efni og gagnrýna aörar
skoöanir á þeim. Oft er um aö
ræða beint framhald af þvi sem
hann hefur þegar sagt i fyrri bók-
um slnum, einkum Lögmál og
frelsi. Af þeim sökum ræö ég
þeim sem ekki þekkja fyrri bækur
Brynjólfs og hyggjast lesa Heim
rúms og timaaö hafa a.m.k. Lög-
mál og frelsiviö höndina. Aö auki
fjallar Heimur rúms og tima um
önnur efni sem höfundur tengir
þessum á ýmsa lund: skilning
sérstæöu afstæöiskenningarinnar
á lengdarhugtakinu og á eðli
rúms og tima, þverstæöur Zenóns
og mótsagnarlögmál Aristóteles-
ar.
1 þremur siðustu bókum sinum
hefur Brynjólfur I rauninni mótaö
ákveöna athyglisveröa heim-
spekilega afstööu til hinna stóru
vandamála sem hann er aö fást
viö, afstööu sem ekki er sérlega
lik afstööu neins annars og er all-
tént til oröin meö sjálfstæöri
hugsun. Heimspeki Brynjólfs er
aö ýmsu leyti á töluvert annarri
bylgjulengd en sú heimspeki sem
mest hefur veriö áberandi I Evr-
ópu og Ameriku siöustu áratug-
ina. Hvort sem litiö er til megin-
lands Evrópu eöa engilsaxneskra
þjóöa hefur mál og merkingar-
hugtakiö meö einum eöa öörum
hætti verið helsta viöfangsefni
heimspekinga nú um alllangt
skeiö. bessi þróun hefur látiö
Brynjólf nokkurn veginn ósnort-
inn. Sama er aö segja um stjórn-
málaheimspeki sem hefur tekiö
heilmikinn kipp siðustu áratug-
ina. Þó aö Brynjólfur hafi variö
drjúgum hluta æfi sinnar i stjórn-
málabaráttu viröast samfélags-
mál og stjórnmál ekki höföa sér-
staklega til hans sem heimspek-
ings. Eigi aö siöur hefur öll af-
staöa Brynjólfs til heimspekinnar
siöferöilegan undirtón: skiln-
ingur á þeim efnum sem hann er
aö fást við horfir ekki einasta viö
honum sem eitthvaö skemmtilegt
og menntandi væri aö hafa, held-
ur er hann aö dómi Brynjólfs
blátt áfram lifsnauösyn, for-
senda þess aö geta lifaö lifinu sem
ábyrg manneskja.
Vitaskuld hefur heimspeki
Brynjólfs oröiö fyrir áhrifum úr
ýmsum áttum. Dialektisk efnis-
hyggja, sem runnin er frá Marx
. og þó sérstaklega Engels setur
mark sitt á bækur hans, einkum
þær fyrri. Ahrif frá Immanuel
Kant má sjá hér og þar og i siöari
bókunum kemur fram aö Brynj-
ólfur hefur hrifist af enska heim-
Samviskufangavika Amnesty International 1981
Mann réttindasamt ökin
Amnesty Intemationalstarfa aö
þvi aö fá leysta Ur haldi
rúmlega fjögur þúsund sam-
viskufanga viöa um heim. Þaö
er taliö aöeins litiö brot allra
samviskufanga i heiminum. t
samviskufangaviku Amnesty er
aö þessu sinni vakin athygli á
málum nokkurra samvisku-
fanga. örlög þeirra endurspegla
örlög þúsunda annarra.
Samviskufangar eru þeir sem
eru fangelsaöir, haföit i haldi
eða beittir þvingunum vegna
stjórnmála- eöa trúarskoöana
sinna, kynþáttar eöa kynferöis,
litarháttar eöa tungu, að
viöbættu þvi aö þeir hafi hvorki
beitt ofbeldi né hvatt til þess.
Hér verður greint frá júgó-
siavneskum sam viskufanga, dr.
Nikola Novakovic.
Fdlk er hvatt til þess aö skrifa
yfirvöldum og skora á þau aö
látasamviskufangann lausan. I
þessu tilviki ber aö skrifa tál:
President of the State
Presidency
(Head of State)
His Excellency
MF. Sergei KRAIGHEK
Predsednik Predsednistba
SFRJ
Bul. Lenjina 2
Beograd,
Yugoslavia
lógóslavneskur lyf jafræðlngur
í fangelsi vegna skoðana sinna
Dr. Nikola Novakovic, 68 ára
iyfjafræöingur frá Rijeka, var
handtekinn i mars 1977, um þaö
bil hálfu ári eftir aö hann lét af
störfum sem tæknilegur ráögjafi
lyfjafyrirtækis i Sarajevo. Dóm-
stóll I Sarajevo dæmdi hann 3.
ágúst 1977 samkvæmt ákvæöum I
hegningarlögum um „þátttöku I
fjandsamlegum aögerðum”, og
„fjandsamlegan áróöur” gegn
Júgóslavi'u.
I ákæruskjalinu segir aö á
feröalögum erlendis á árunum
1962 til 1977 hafi hann haft sam-
band viö júgóslavneska útlaga,
félaga i Króatiska bænda-
flokknum CPP, veitt þeim aöstoð
viö aö semja pólitiska stefnuskrá
ogséö um aö útvega einum þeirra
áskrift aö dagblaöi i Zagreb. Þá
heföi hann sent þeim Urklippur úr
júgóslavneskum blööum meö at-
hugasemiim sinum, og heföu
þær veriö birtar i útlagablööum
CPP. í ákæruskjalinu segir enn-
fremur aö hann hafi haft uppi
fjandsamlegan áróöur I einka-
samtölum viö vinnufélaga sina og
viö ráöskonu sina— á meöan þau
horföu á sjónvarp heföi hann
gagnrýnt stjórnmála- og efna-
hagskerfi JUgóslavíu, leiötoga
landsins og hlutleysisstefnu
þeirra.
Dr. Nivakovic situr nú i Foca-
fangelsinu I Bosniu-Herzegóvinu.
Dr. Novakovic er sagöur hafa
lýst yfir viö réttarhöldin aö enda
þótthann heföi heimsótt fyrrver-
andi vinnufélaga sina erlendis og
rætt stjómmál og félagsmál viö
þá I einkaviöræöum, heföi hann
ekki veitt aöstoö viö aö semja ein-
hverja pólitiska stefnuskrá. Hann
neitaði ákæru um „fjandsam-
legan áróöur”.
Hann var fúndinn sekur og
dæmdur i' 12 ára fangelsi og voru
eignir hans geröar njptækar.
Hæstiréttur staöfesti dóminn 13.
desember 1977. Hann situr nú I
Focafangelsinu i Bosniu-
Herzegóvinu.
Engar heimildir benda til þess
aö Nikola Novakovic hafibeitt of-
beldi eöa hvatt til þess. Á undan-
fórnum árum hafa margir sam-
viskufangar, sem Amnesty
Intemational hefur tekiö aö sér,
veriö ákæröir fyrir „fjandsam-
.legan áróöur”og fyrir „þátttöku I
fjandsamlegum aögeröum”
vegna þess aö þeir hafa án of-
beldis neytt réttar sins til þess aö
láta i ljós skoðanir sinar og halda
fundi. Amnesty International
hefur mörgum sinnum látiö I ljós
áhyggjur viö jUgóslavnesk yfir-
völd vegna þessara óljóst oröuöu
hegningarlagaákvæöa. Þeim
hefurveriö beitt til þess aö dæma
fólk sem hvorki hefur beitt ofbeldi
né hvatt til þess, en hefur látið I
ljós gagnrýni á stjórnvöld —
stundum einvöröungu i einkaviö-
ræöum — haft samband viö
júgóslavneska Utlaga eöa skrifast
á viö útgefendur útlagablaöa.
(Júgóslavneska rikiö hefur undir-
ritaö Sáttmála Sameinuöu þjóö-
anna um borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi).
spekingnum Alfred North White-
head. En þegar á allt er litið hygg
ég aö eölilegast sé aö bera heim-
speki Brynjólfs saman viö heim-
speki 17. aldar manna á borö viö
Malebranche, Spinoza og Leibniz,
þó svo aö sennilega sé ekki um
teljandi bein áhrif frá þeim aö
ræöa og ýmislegt beri á milli. A
þetta sérstaklega viö um þá
heildarmynd af veruleikanum
sem Brynjólfur reynir aö draga
upp i slöustu þremur bókum sin-
um. Þaö er einmitt þessi heildar-
mynd eöa, eins og sagt er, tilraun
til aö skoöa hlutina „frá sjón-
arhorni eiliföarinnar” sem aö
minum dómi gefur bókum Brynj-
ólfs mest gildi og sýnir best ótvi-
ræöa hæfileika hans til heim-
spekilegrar hugsunar. En þetta
er jafnframt sá hluti verka hans
sem krefst mest af lesandanum.
Ymsu er hægt ab finna aö i
heimspekiritum Brynjólfs. Sum-
ar rökfærslur og fullyröingar
orka tvimælis eins og gengur, og
ætla ég ekki aö tiunda slikt hér.
Eins má nefna aö sjónarhorn
Brynjólfs gagnvart meginviö-
fangsefni slnu sé aö vissu leyti
þröngt. Ég hef hér sérstaklega i
huga, aö þaö eru ýmsar heim-
spekilegar spurningar um frelsi
og ábyrgö sem Brynjólfur snertir
ekki á aö ráöi, en varða þó mjög
þaö sem hann er aö fjalla um. Ég
á t.d. viö spurningar um samband
persónuleika, langana, tilfinn-
inga o.s.frv. viö sjálfræöi og
ábyrgö. Brynjólfur vikur aö visu
aö þessum efnum einkum I kafl-
anum „Hvaö er frjáls ákvöröun”
i bókinni Lögmál og frelsi, en ger-
ii þeim engin ýtarleg skil. 1 staö
þess litur hann á vandann um
mannlegt sjálfræöi fyrst og
fremst sem spunnjngar, um aö
samrýma frelsi og áybrgö og lög-
gengi 1 efnisheiminum og þá sér-
staklega i taugakerfi mannsins.
Ýmsir heimspekingar telja hins
vegar aö meginvandinn liggi I aö
gera almennilega grein fyrir
sjálfræöi á hinu hversdagslega
sviöi þar sem sjálfræöinu virðist
ógnaö af uppeldi, tilfinningum,
ástriöum og skapgerö mannsins
sjálfs, fremur en af ferlum i
taugakerfi hans. Nú höfum viö aö
visu fyrir satt aö samband sé á
milli likamsstarfseminnar og
skapgeröar, ástriöna o.s.frv. Ég
hygg aö þess vegna sjái Brynjólf-
ur þetta e.t.v. sem einn og sama
vandann. Hvernig svo sem þaö
kann aö vera held ég aö vand-
kvæöi á aö gera skynsamlega
grein fyrir mannlegu sjálfræöi
vakni þegar á hinu hversdagslega
sviöi, jafnvel þótt viö létum
spurningar um löggengi I efnis-
heiminum liggja á milli hluta. Ef
þetta er rétt, er mörgum mikil-
vægum spurningum um frelsi og
ábyrgö ósvaraö og jafnvel þótt
tekist hafi aö sætta löggengi 1 efn-
isheiminum og sjálfræði.
Heimur rúms og timaer á köfl-
um erfið aflestrar. Hún er engin
náttboröslesning, a.m.k. ekki
fyrir þá sem ganga þreyttir til
sængur. Lestur hennar krefst
hugarins alls. Þeir sem ganga aö
bók um heimspeki I von aö finna
þar „einfalda formúlu fyrir lifs-
hamingju” ab maöur tali nú ekki
um „innri ró”, veröa væntanlega
lika fyrir vonbrigðum. En þeir
sem vilja vita hvaö heimspeki er
eru hins vegar eindregiö hvattir
til aö lesa þessa bók og fyrri bæk-
ur höfundarins, þvi aö i þeim er
tekist af alvöru á viö alvöru heim-
spekileg vandamál og hugsun og
rökræöu ekki fórnaö fyrir oröa-
gjálfur og billega frasa.