Þjóðviljinn - 11.12.1981, Side 12

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 11. desember 1981
1
r
Erlendur Jónsson, líffræðingur:
Mengun frá áliðnaði
Mynd 2: Flúormagn frá álverinu í Straumsvik. Hreinsitæki voru sett upp 1976. Punktarnir 1977—1980
sýna áætlaða flúormengun, ef engin hreinsitæki hcföu veriö sett upp, en punktarnir fram aö þvi sýna
áætlaöa flúormengun samkvæmt heimild töflu I en strikaöa linan fyrir 1977—1980 sýnir áætlaða flúor-
mengun, ef hreinsitækin minnka flúormengun um 98%.
„Hjúpur dóu i hrönnum i Borgar-
firöi norðariega, en silungur i
vötnum á Tvidægru og vestur um
Dali”.
A þessa leið segir Jón Espólin
frá Heklugosinu 1693 i Lýsingu
sinni en hún er ein af elstu heim-
ildum um áhrif flúoreitrunar á
lifverur. Flúoreitrun, sem er einn
af fylgifiskum eldsumbrota,
hefur herjað i landinu gegnum
ellefu alda búsetu landsmanna.
Dý*keypt reynsla af flúoreitr-
unim i búfénaði og I islensku lif-
riki yfirleitt virðist þó litið hafa
kennt okkur. Gerðir eru
samningar við erlent fyrirtæki
um að stofna dótturfyrirtæki i
landinu i áliðnaði, Isal, en ál-
vinnslu fylgir umfangsmikil
flúormengun. Siðar var leyft að
auka framleiðsluafköst og menn
tala I fullri plvöru um stofnun
fleiri álvinnslufyrirtækja. Ég vil
þess vegna með þessari grein út-
skýra hvernig álvinnsla fer fram,
hvaða mengunarvaldar verða til i
áliðnaði og hvert ástand
mengunarvarna er á tslandi i
dag.
Álvinnsla
Við álvinnslu er beitt raforku til
að ljúfa súrál (áloxið) I frum-
eindir sinar, ál og súrefni. Þetta
kallast rafgreining, og til
þess að hún geti átt sér'
stað verður súrálið að vera bráð-
ið. Súrál bráðnar fyrst við
2072*C, svo þessi hluti framleiðsl-
unnar er orkufrekur. Talsveröa
orku hefur verið unnt að spara
með þeirri uppgötvun, að súrá)
blandað með flúorsamböndum
(þ.e. kryolit o.fl.) bráðnar við
970* C. Sá böggull fylgir þó
skammrifi, að orkusparnaðurinn
leiðir til flúormengunar.
Alvinnslan fer fram I raf-
greiningarkerjum við 1000*C
hitastig. Botn kerjanna er þakinn
kolablokkum, sem mynda bak-
skaut við rafgreininguna.
Súrál-flúorblöndu er hellt ofan i
kerin, þar sem hún bráðnar. Ofan
i blönduna er difið forskautum,
sem einnig eru úr kolamassa.
Þegar rafstraumi er hleypt á
skautin, klýfur hann súrálið i
frumeindir sinar, ál sem safnast
fyrir á botn kersins og súrefni
sem rýkur upp úr kerinu.
Kolaskautin brenna smám
saman upp við hitann i kerjunum
og mynda vatnsgufu, koldioxið og
brennisteinsdioxið. Hluti kola-
skautanna nær þó ekki að brenna
heldur myndar tjöruefni, sem
berast frá kerjunum. Við hina
gifurlegu hitamyndun I kerjunum
og myndun lofttegunda rjúka
flúorsamböndin upp frá kerjun-
um.
(Sjá yfirlitsmynd).
Mengunarvaldar
frá áliðnaði
Alverksmiðjan i Straumsvik
starfaði fram til 1976 án
mengunarvarna við álkerin. Frá
álkerjum af þessari gerð kom
mengun á hvert framleitt áltonn
sem lýst skal með töflunni hér að >
neðan og er miðað við að engin
hreinsitæki séu tengd við álkerin.
mengun. Heilbrigðisyfirvöld i ál-
iðnaðarlöndum höfðu, þegar
taflan var gerð, ekki fengið óræk
gögn um krabbameinsvaldandi
efni I tjörumengun frá álkerjum.
Það er fyrst undir lok áttunda
áratugsins sem þau gögn liggja
fyrir.
A mynd 2 er sýnt samhengið
milli framleiðslu áls á Islandi og
magns flúorlofts sem myndast
hjá Isal og berst frá álverinu yfir
landið.
Það er augljóst að flúormeng-
unin hefur vaxið samkvæmt
þessu jöfnum skrefum með
framleiðsluaukningu Isalog fram
að þvi að hreinsitækin voru sett
upp barst þessi mengun beint út i
vinnusali verksmiðjunnar og
þaðan út i umhverfi hennar.
Orsakir og
afleiðingar
álmengunar
(A) Brennisteinsdioxiö:
Brennisteinsdioxið, SO2, er af
mörgum talið valda mestu um
loftmengun Evrópu i dag. SO2
myndast viðbruna nær allrar oliu
og kolaeldsneytis. Þetta efni er
þess vegna fastur fylgikvilli
iðnaðarþjóðfélagsins. Mengun frá
áliðnaði vegna brennisteins-
diósiðmyndunar er þvi miður að-
eins dropi i hafið. En dropi þó.
Brennisteinsdioxiðið hvarfast
i háloftunum við vatnssameindir
loftsins og myndast þá brenni-
steinssýra, sem rignir niður, oft
viðsfjarri upphafsstað meng-
unarinnar. Brennisteinssýran
veldur tæringu og skemmdum á
mannvirkjum og listaverkum og
raskar ferskvatni oft verulega
vegna súrnunar þess. Mengunin
lýsir sér vel i sýrustigi regn-
vatns. A mynd 3 er sýnt hvernig
sýrustig regnvatns á Islandi
hefur breyst 1956-66, þannig að
myndin sýnir ekki brennisteins-
dioxið-áhrif álvinnslu Alusuisse á
Islandi, heldur aðeins aðflutta
mengun frá iðnrikjunum til
landsins. Þvi lægra sem pH-gildið
er, þeim mun súrara er vatnið.
Afleiðingar súrnunarinnar á lif-
rikið eru margvislegar. Nýlegar
rannsóknir á silungsvötnum i
Noregi hafa meðal annars leitt i
ljós að við sýrustig 6 (pH-gildi 6)
snarfækkar fæðutegundum sil-
ungs og við sýrustig kringum 4.7
hafa fæðuskilyrði silungsins
brostið.
(B) Flúormengun: Hér að
framan var þvi lýst hvernig unnt
er að ná orkusparnaði i álfram-
ieiðsu með notkun flúorsam-
banda. Eituráhrif flúors á lífver-
ur eru þó þekkt frá sautjándu
öidinni eins og tilvitnunin i Jón
Espólin i upphafi greinarinnar
sannar. Óneitanlega eru hin beinu
áhrif flúors á manneskjuna mest
ógnvekjandi og skal nú vikið að
þeim.
Fldor berst hverri fullorðinni
manneskju daglega með fæðunni
frá 0.5 mg. til 1.5 mg. Fullyrt er
að flúor i mjög litlu magni sé
likamanum beinlinis nauðsyn-
legt. Til dæmis er talið, að fldor-
innihalds vatns um 0,7-1.2 mgF/I i
venjulegu drykkjarvatni hafi já-
mgF/1 fer kalkhrúður að
myndast á tönnum og við 8-10 mg
flúor á hvern litra drykkjarvatns
(F/l) koma fram alvarlegar
tannskemmdir.
Á íslandi hafa skapast vegna
eldsumbrota ákjósanlegustu að-
stæður til að rannsaka og stað-
festa eituráhrif flúors. Lang-
timaáhrif vegna of mikillar inn-
töku fldors eru lika vel þekkt.
Sjúkdómseinkenni hjá fólki verða
áþekkt þeim sem við þekkjum hjá
skepnum sem fengið hafa of
mikið flúor i sig I kjölfar eldgosa.
Sjúkdómurinn kallast gaddur og
einkenni hans eru: afmyndun
beina og i kjölfar hennar jafnvel
lömun, tannskemmdir og skert
nýrnastarfsemi. Nýlegar læknis-
fræðilegar rannsóknir i Japan
hafa bent til sambands milli.
flúorinntöku og magakrabba.
Innöndun fldorlofts veldur auk
fyrrnefndra sjúkdómseinkenna
erfiðleikum með andardrátt og
sýkingum i öndunarfærum.
Flóorloftið veldur einnig aukinni
tiðni maga- og þarmsýkinga.
(C) Tjöruefni: Tjöruefni
myndast eins og áður segir við ó-
fullkominn bruna kolaskauta ál-
kerja I áliðnaði á Islandi. 1 tjöru-
efnunum eru svonefnd fjölhringja
kolvetnissambönd (PAH), sem er
samheiti mismunandi efna sem
myndast við ófullkominn bruna
kola, oliu og annarra lifrænna
efna. Hluti þessara efna hefur til-
hneigingu til að loða við rykagnir
og þéttast um þær og það er ein-
mitt þessi hluti efnanna sem
reynst hefur virkastur krabba-
meinsvaldur meðal þeirra. Það á
svo sennilega rætur að rekja til
þess, að rykagnirnar sem berast
niður i öndunarfærin haldast þar
við i lengri tima en lofttegundir
áður en liffærunum tekst að losa
sig við þær. Efnin fá þannig
langan tima til að valda skemmd-
um. Lungnakrabbamein er án
vafa sú afleiðing tjörumengunar
sem mestan ugg vekur.
Arið 1977 var haldin ráðstefna i
Stokkhólmi á Karolinska insti-
tútinu um samband krabba-
meinstilfella og áðurnefndra
efna. 1 ályktun ráðstefnunnar
segir meðal annars I lauslegri
þýðingu minni:
„Talið er fullsýnt að loftmengun
I þéttbýli ásamt reykingum valdi
um 5-10 lungnakrabbameinstil-
fellum á hverja 100.000 ibúa ár-
lega.”
Skaðleg loftmengun var meðal
annars talin úrgangsefni bruna
eldsneytis og i vissum tilvikum
loftmengun frá iðnaði. 1
Hannover i V-Þýskalandi var
haldin önnur ráðstefna um sama
efni tveimur árum siðar. Var á
þessari ráðstefnu tekið ennþá
sterkara til orða um hættuna eins
og eftirfarandi ágrip af lokaorð-
um ráðstefnunnar ber með sér:
1. Fjölhringja kolvetnissam-
bönd eru tvimælalaust valdur
að lungnakrabba við tjöru-
mengun.
2. Núverandi þekking bendir ein-
dregið til að stóraukna tiðni
lungnakrabba undanfarin 25 ár
megi rekja til aukinnar innönd-
unar fjölhringja kolvetnissam-
banda.
3. Mikilvægi reykinga (sem valda
lungnakrabba: höf.) berenn að
undirstrika auk þess sem draga
veröur úr mengun af völdum
fjölhringja kolvetnissambanda
af fremsta megni.”
I framhaldi af þessu er rétt að
geta niðurstaðna af læknisfræði-
legum rannsóknum i Bandarikj-
unum, Kanada og Sovétrikjunum,
sem benda til óvenjulega hárrar
tiðni lungnakrabbameins meðal
starfsmanna i áliðjuverum, koks-
og gasverum og þeirra sem vinna
við malbikun. Allar þessar starfs-
stéttir verða fyrir tjörumengun
við störf sin.
I C"iþjóð hafa verið gerðar
rannsóknir á tjörumengun frá
eina sænska álverinu (staðsett i
Sundsvall).
Frá þessu álveri, sem hefur 80
þúsund tonna afkastagetu, berast
19,7 tonn af krabbameinsvaldandi
kolvetnissamböndum árlega. En
álker þessarar verksmiðju eru
ekki af sömu gerð og álkerin i
Straumsvik, þannig að vafasamt
Tafla 1: MengunarvaIdar við álframleiðslu
Mengunarvaldur: Mengun á hvert framleitt áltonn
Ibs/áltonn kg/áltonn
Brennisteinsdioxið 27
Flúorlofttegundir (F) 12
Flúor (fastefni) 8
Flúormagn alls (loftteg + fast) ... 46 20
Heildarmagn fastra efna 42
Heimild: R.E. Iversen (1973) Journal of Metals, s. 19-23.
Taflan lýsir vel menguninni frá kvæð áhrif á tahnheilsuna, en
áliðnaði að undanskilinni tjöru- strax við flúormagn um 2,0-3.0