Þjóðviljinn - 07.01.1982, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 7. janúar 1982 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 7
Bent Chr.
Jacobsen:
Þrjií verk hafa verið þýdd á
islensku eftit Vitu Andersen,
höfund, sem mikið er ræddur i
Danmörku. Þau eru kvæðabók-
in Tryghedsnarkomaner (Lyst-
ræninginn 1980), smásagna-
safnið Haltu kjafti og vertu sæt
(Lystræninginn 1981) og leikrit-
ið Elskaðu mig < Alþýðuleikhús-
ið 1981 - 82). í þessum verkum
öllum endurspeglast nokkur
helstu þemu i verkum Vitu
And ers en. V ið lestur þe irr a ha fa
menn einatt tilhneigingu til að
festa sig við einstök einkenni
þeirra án þess að sjá þau i'sam-
hengi, og þess vegna verða
menn oft varir við heldur nei-
kvæð viðbrögð við verkunum.
Þá finnst mönnum að ljóðin og
sögurnar séu dapurleg, vonlaus
eða jafnvel óþægileg og við-
bjóðsleg. Og það skal játað, að
það scm lýst er, er i raun nei-
kvætt, en þegar menn einbeita
sér að einstökum textum missa
menn sjónar af þvi hver er upp-
spretta hins dapurlega og þar
með átta menn sig ekki á réttri
lækningu. Hér verður reynt að
lita á verk Vitu Andersen sem
heild og draga fram nýja þætti i
samhengi þeirra innbyrðis.
Ég lit svo á að i textum þess-
um megi finna þrjú megin-
þemu. t fyrsta lagi er konan oft
sýnd sem neytandi, sem kaupir
viðstöðulaust allskonar óþarfa.
I öðru lagi er lýst naumum
möguleikum kvenna (og karla)
til að ná sambandi við annað
fólk. Og i þriðja lagi er lýst ör-
lögum barna.sem búa við kröpp
kjör.Séu textamir lesnir saman
kemur i ljós að þessi þemu eru
nátengd.
hræddar um að koma upp um
sig. Allar hafa þær e.nhverjar
hugmyndir um það hvernig
hlutimir „eigi” að vera. Þær
eiga sér einhverjar óskamyndir
sem þær reyna að likja eftir.
Þessi framandleiki á sér tvær
skýringar. í fyrsta lagi ömur-
lega bemsku, þar sem bömin
læra að loka að sér og sýna
hörku til að lifa af. Þetta dapur-
lega ástand er ekki skýrt með
tilvisun til sálarli'fs barna held-
ur með félagslegum aðstæðum
þeirra. Þau bda öll við afleitar
aðstæður, oft með einstæðum
Vita Andersen rithöfundur og sambýlismaður hennar Mogens Camre, en hann er talsmaður
sósialdemókrata á danska þinginu.
Kaupa meira
og meira
Fyrsta þemað — konan sem
neysluvera, kemur bæði fram i
ljóðum og sögum. Það er itrek-
að einkenni að þessar konur eru
sér tiltölulega meðvitandi um
neysluhamsleysi sitt— ósjaldan
koma þar fyrir athugasemdir
eins og „huggunarinnkaup” og
þess háttar. Þær kaupa semsagt
til þess að bæta sér með einum
eða öðrum hætti upp eitthvað
sem felst i djúplægari vand-
kvæðum, sem þeim tekst ekki
að skilja eða ná tökum á. Þær
láta huggast af öðrum sorgum
með innkaupum og sú huggun er
að sjálfsögðu skammvinn og
ófullnægjandi. Enn ein ástæða
er fyrir þvi að þessar konur
kaupa svo mikið — sú hugmynd
að ef þær kaupi réttar vörur
verði þærsjálfar ,,i lagi” og geti
þar með fullnægt djúpstæðari
þörfum sinum. Þær skynja i rik-
um mæli sjálfar sig sem vörur,
sem eiga að vera i góðu lagi og
rétt inn pakkaðar til að ganga
út. Þær hafa umhverfst i vöru.
Einar í
heiminum
Djúpstæðari þarfir og hugg-
unarkaup leiða okkur beint aö
öðru höfuðþema verkanna —
firringunni, sambandsleysinu.
Þvi það sem þessar konur leita
að er einmitt samband við ann-
að fólk og helst karla. Tveim
manneskjum i verkum Vitu
Andersen tekst aldrei að ná
sambandi hver við aðra, þær
tala framhjá hver annarri og
það eina samband sem tekst að
koma á er hið likamlega, kyn-
ferðissambandið. Manneskjur
Vitu Andersen eru i leit að sam-
bandi, en þær eru innilokaðar og
mæðrum, sem hafa engin efni til
að skapa börnum sinum öryggi.
Samhengið
Onnur skýring á naumum
möguleikum kvennanna til að
ná sambandi við aðra er tengd
vörudýrkuninni. Sem fyrr segir
imynda allar konur i sögunum
sér það, að ef þær klæði sig rétt,
noti rétt andlitskrem, hafi rétt-
ar skoðanir, þá verði þær eins
og karlar vilji þær séu. Þá er
hægt að selja þær. Og kannski
vilja karlarnir að þær séu
svona, að minnsta kosti er
ósjaldan lýst draumum karla
um fyrirsæturnar sem teikni-
bólur festa á veggi þeirra. Vit-
anlega geta menn sett sig i spor
þess sem betur veit og sagt við
þetta vesalings fólk, að þetta sé
allt blekking, og að það eigi að
hætta þessari vitleysu og koma
sér niður á jörfána. Þetta sé
þeim að kenna. En slik niður-
staða gefur litið i aðra hönd.
Vænlegra til árangurs er að
skoða, hvernigþetta fólk hefur
orðið sér Uti um slikan skilning,
eða hvernig vitund þeirra hefur
mótast i vöruliki.
Vita Andersen bendir oft á
eina uppsprettu hinnar van-
þroskuöu vitundar með þvi að
lýsa lestrarvenjum kvenna:
timaritum, vikublöðum og
fleiru þessháttar, m.ö.o. öllum
þessum vitundariðnaði kaup-
sýslunnar og þá fyrst og fremst
auglýsingum. Þessi iðnaður
mótar vitundina með því að
halda þviað mönnum, að ef þeir
gera þetta eða hitt, kaupa eitt
eða annað, þá fylgi hamingjan á
eftiraf sjálfsdáðum. Hann býð-
ur semsagt upp á mögulega
lausn á þeim vandamálum sem
allar manneskjur (og ekki að-
einsþærsem Vita Andersen lýs-
Um verk
danska rit-
höfundarins
Vitu Andersen
ir) þurfa að glima við. Næsti lið-
ur i' umfjölluninni er þá að
spyrja: hver skapar þennan
auglýsinga- og vikublaðaiðnað?
Og svarið liggur i augum uppi:
það er að sjálfsögðu sam i iðnað-
ur, sem framleiðir þær vörur
sem verið er að auglýsa, at-
vinnulifið með öðrum orðum,
eða — ef menn vilja ganga út i
ystu æsar — hið kapitaliska
kerfi, sem svo margir vilja
hafna.
Hringnum
lokað
Vitahringnum er lokað. Efst i
keðjunni er hið kapitaliska
kerfi, sem með framleiðslukerfi
sinu skapar vitundariðnað, sem
skilur manneskjurnar eftir á
köldum klaka — i besta falli
með þvi að lauma að þeim hug-
myndum um að þær geti höndl-
að gæfuna með þvi'að vera olræt
og kaupa rétt, eða i versta falli
gerir þessar sömu manneskjur
svo framandi hver annarri að
þær verða að „hugga sig með
kaupum” til aö fá eitthvað Ut Ur
tilverunni. Þegar þetta fólk er
svo langt komið að það fylgir
hvatningunni, þá kemur þessi
sami iðnaður með vörur sem
menn geta huggað sig með þvi
að kaupa. Það er i sannleika
sagt vitahringur sem Vita And-
ersen dregur upp fyrir okkur.
Það er þessi keðja tengsla
sem er lýst i verkum, Vitu And-
ersen, en ekki á einum stað. Hin
ýmsu þemu birtast i einstaka
sögum og ljóðum og þar koma
þau saman eins og ótengd og
þar með óskýranleg. I þessum
einstöku textum einbeitir Vita
Andersen sér að einstökum per-
sónum sem væri um einstak-
lingsbundin örlög að ræða. Það
sem er þeim sameiginlegt er að
þær tapa allar i þeirri stöðugu
neysluþenslu sem er nauðsyn
fyrir framleiðsluna. Það hættu-
lega er að þær hljóta að tapa.
Aukning neyslunnar er ekki
möguleg nema að auglýsinga-
iðnaðurinn skapi meðvitað sál-
rænar forsendur þeirrar þróun-
ar — m.ö.o. firrtar, sambands-
lausar manneskjur.
Lausnir
Persónur Vitu Andersen gera
sér ekki grein fyrir þessu sam-
hengi. Þeim er lýst á hlutlægan
hátt og höfundur ber ekki fram
neinarbeinar tillögur um lausn
vandans. HUn sýnir samhengiö,
tengslinog lætur lesandann um
að koma meö hugmyndir um
lausn. Því skal ekki neitað, að i
mörgum tilfellum þekkja menn
vandamálin aftur af sjálfum
sér. Allir geta, hver með sinum
hætti, samsamað sig þeim
vandamálum sem Vita Ander-
sen lýsir. Og hafi mönnum verið
stillt upp andspænis þeim er það
næstum nauðsyn að ihuga,
hvernig hægt kynni að vera að
leysa þau. Ef maður tæki ein-
staka persónu i tilteknum texta,
þá gæti manni t.d. dottið i hug
að ráðleggja henni að leita uppi
sálfræðing sem fengist til að
gefa út resept á róandi lyf. Má
vera að þetta gæti dregið úr
sjúkdómseinkennunum og per-
sónan gæti slakað á, en þetta
mundi til lengdar ekki koma
henni að haldi heldur aðeins
lyfjaiðnaðinum og neysluauk-
andi anda hans, sem slikur kúr
væri hluti af. Maður gæti einnig
imyndað sér einstaklings-
bundna ráðgjöf um að persón-
urnar þurfi á uppörvun að halda
og samvistum við fólk, og þess-
vegna legðu menn til að þær
skemmtu sér dálitið meira, íeit-
uðu meðvitað slökunar og um-
gengni við aðra. Sli"k lausn
mundi vissulega geta af sér
meiri veltu á skemmtistöðum
um helgar og gæti e.t.v. hjálpað
viðkomandi mánneskju meðan
á vimunni stendur, en vegna
þess að hér væri aftur aðeins
reynt að fitla dálitið við ein-
kennin og ekki taka fyrir rætur
meinsins, þá mundi einnig slik
meðferð reynast gagnslaus
manneskjunni (en ekki iðnaðin-
um).
Menn geta að sjálfsögðu hugs-
að sér róttækari lausnir á þeim
vandamálum sem persónur
Vitu Andersen eiga við að
glima. Akveðnir pólitiskir
flokkar bjóða upp á lækningu,
sem vafalaust gæti hjálpað, að
þvitilskildu að menn viðurkenni
að sjúkdómsgreiningin sé rétt.
En ekki ber öllum saman um
það hvort sli'k lækning nái til-
gangi sinum, og vist er, að hún
krefst mikils tima. önnur lausn
er tengd hugtakinu samstaða
systra, sem er mikið notað i
Danmörku, með öðrum oröum
samhjálp og vitundarþroska
sem byggirá samhengiá ,,gras-
rótarvettvangi” — um leiö og
slikur vitundarþroski er i sjálfu
sér talinn læknandi.
Möguleikarnir geta verið
margir, nokkrir allgóðir, aðrir
siðri — um það lætur Vita And-
ersen lesendurnar, hún sýnir
aðeins samhengib og niðurstöð-
ur þess i lifi mannfólksins.
(áb. snaraði)