Þjóðviljinn - 13.03.1982, Blaðsíða 16

16 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 13.—14. mars 1982
■'t
Don CLuijote
og Sancho Panza
á fjölum
Alþýðuleikhússins
Svo furðulegt sem það
er, þá hefur „bókmennta-
þjóðin” Islendingar orðið
að bíða allt til vetrarins
1981/82 til að f á að kynnast
meistaraverki spánska rit-
höfundarins Miguel de
Cervantes um riddarann
sjónumhrygga Don Quijote
de la Mancha og með-
reiðarsveini hans og þjóni
Sancho Panza, en þá gerist
líka margt í einu. Byrjunin
var fyrsti hluti bókarinnar
í þýðingu Guðbergs Bergs-
sonar, þessu næst teikni-
myndasyrpa í sjónvarpinu,
þar á eftir kvikmynd um
þá félaga og loks er það
leikgerð James Saunders,
bresks rithöf undar af sögu
Cervantes, sem Alþýðu-
leikhúsið frumsýnir á
fimmtudaginn kemur, 18.
mars. En jafnvel þótt fs-
lendingar hafi mátt bíða í
tæpar 4 aldir eftir að fá að
kynnast þessu mikla bók-
menntaverki er betra seint
en aldrei. Mest um vert er
að sjálfsögðu að bókin
sjálf skuli hafa verið gefin
út, ekki síst þar sem þýð-
andinn er virtur rithöf-
undur, sem getur þýtt beint
úr spönsku. Ötal kvik-
myndirog leikmyndir hafa
verið gerðar eftir þessari
frægustu skáldsögu allra
tíma, sem hef ur verið þýdd
á fleiri tungumál en nokk-
ur önnur bók, ef Biblían ein
er undanskilin, eins og
Spánverjar segja.
Meistari spánskrar
skáldsagnagerðar
Sennilega er ekki of fast aö orði
kveðið þótt fullyrt sé, að Miguel
de Cervantes, sé frægasti rithöf-
undur, sem Spánverjar hafa átt
og frægust allra bóka hans að
sjálfsögðu Don Quijote de la
Mancha. Listaverk hverskonar,
bæði málverk og höggmyndir
hafa veriö gerðar af þeim félög-
um Don Quijote og Sancho Panza
svo hundi uðum skiptir á Spáni og
hvers konar söluvarningur handa
þeim miljónum ferðamanna sem
til Spánar koma minnir á þá
félaga I einni eða annarri mynd.
Svo skýrum dráttum er litlit
þeirra félaga dregið i bókinni, aö
öllum ber saman um hvernig þeir
hafi litið út, hinn hái og granni
Don Quijote og hinn litli og digri
Sancho Panza. Persónulýsingin
er ekki siðri eins og þeir vita sem
lesið hafa bókina.
Miguel de Cervantes var fædd-
ur árið 1574 og lifði til ársins 1616.
Hann var læknissonur frá Madrid
og sagan segir að hann hafi ungur
byrjaö að skrifa, en ekki verið
hátt metinn, til aö byrja með og
varö þaö raunar ekki fyrr en hann
var kominn á sextugs aidur, og
búinn að skrifa Don Quijote de la
Mancha. Æviferill Miguels de
Cervantes var samt sem áður
hinn ævintýralegasti og sem slik-
ur efni 1 æsi spennandi sögu.
Galeiðuþræll
Miguel de Cervantes ætlaði sér
alltaf að veröa rithöfundur, en
fleiri en hann vita að sú gata er
ekki alltaf greiö. Honum var ung-
um þröngvað til þess aö gerast
hermaður. í frægri orrustu um
Lepanto varð hann fyrir slysi og
missti afl i vinstri hendi. Samt
sem áður hélt hann hermennsku
áfram og tók þátt i frægum orr-
ustum i Napolihéraði og i Túnis.
Og það var einmitt á heimleið úr
þeirri orrustu, þegar sjóræningj-
ar réðust á skip hans og hnepptu
hann I þrældóm. Hann var seldur
sem þræll i Alsir og var gerður aö
galeiöuþræl. Hann gerði nokkrar
misheppnaðar tilraunir til flótta,
en um siðir var hann leystur úr
ánauð og fór aftur heim til Spán-
ar.
Texti S.dór
Ljósm.-eik
Stumrað yfir Kóta.
Og enn byrjaði hann að skrifa
en það fór sem fyrr að hann var
rtlisskilinn listamaður, það litla
sem gefið var út eftir hann lásu
menn ekki, þannig að loks tók
fyrir það að nokkur útgefandi
fyndist að verkum hans. Tuttugu
ár liðu án þess hann hlyti nokkra
viðurkenningu. Svo var högum
hans komið þegar hann var
fimmtugur, að hann var hrepptur
i skuldafangelsi. Hann var bitur
og sár út i þessa heimsku þjóð,
sem ekki skildi hann né verk
hans. Og i þvi hugarástandi sett-
ist hann niður, þegar hann var
laus úr skuldafangelsinu og
hugðist skrifa smásögu I gaman-
sömum tón, þar sem hann hugðist
gera grin að þeirri þjóð, sem ekki
kunni að meta hann sem skáld.
Samt var hann þegar hér var
komið, reiðubúinn til að sætta sig
við meðalmennskuna sem rithöf-
undur. Þessi litla smásaga, sem
átti að verða, endaði sem rúm-
lega eitt þúsund blaðsiðna bók, og
mesta meistaraverk spænskra
bókmennta.
Afhjúpun mannlegrar
sálar
Margir segja að Miguel de Cer-
vantes hafi komiö fram á réttum
tima með Don Quijote de la
Mancha. A svipaðan hátt og
Shakespeare fæddist á Engiandi i
þeirri andrá sögunnar er pólitisk,
málsöguleg og félagsleg þróun
hafði búið snilli hans hæfilegan
jarðveg, var Miguel de Cervantes
i heiminn borinn á likum tima-
mótum I spænskri sögu. An vafa
er þessi kenning rétt, en ljóst er
að öll skilyrði voru fyrir hendi
þegar Don Quijote de la Mancha
var skrifuð, til að skapa slikt
listaverk, sem súsaga er. Braut-
ryðjendur spænskra bókmennta
höfðu unnið sitt verk, Cervantes
notfærði sér það og dró uppsker-
una saman i bókinni Don Quijote
de la Mancha.
En hverskonar verk er Don
Quijote de la Mancha? Er hún að-
eins gamansaga, snilldarlega
skrifuð af bitrum manni sem
hafði þörf fyrir að ná sér niður á
þjóð sem ekki skildi snilli hans?
Er hún hvöss ádeila, eða spænska
þjóðarsálin I hnotskurn? Eða er
hún þetta allt saman, sem er lik-
legast. Don Quijote hefst sem
skripasaga eins og raunar mörg
bestu skáldverk spænskra bók-
mennta. Hún hefst á gysi aö höf-
undum hinna löngu sagna sem
hefja riddaramennsku svo til
skýja að enginn trúir þeim. En
enda þótt riddarinn Don Quijote
sé i sögunni látinn koma fram á
sjónarsviðið einni öld of seint, þá
er þar án vafa um að ræöa aðferð
höfundar til að gera gys aö
þjóöinni, sem sjálf liföi enn i
rómantiskum draumheimi ridd-
ara og glæsimennskunnar.
1 persónu hins ýkta og hug-
sjónarika flökkuriddara Don Qui-
jote og hins ósveigjanlega og hag-
sýna raunsæismanns Sancho
Panza, sem þó á sina veikleika
Félagarnir Don Kikóti og Sánkó
Pansa, Arnar Jónsson og
Garðarsson
„Sitt
hvaö
má
Sánki
þola”

lenturtk,rBÓ6ui~’.Dn
Set» iarPu °S Sá?n
heitir leikrits-
gerðin, sem
unnin er uppúr
meistaraverki
Miguel
de Cervantes
eins og aðrir, svo sem drauminn
um eyjuna góðu og þau völd sem
hann fengi sem landstjóri.er Cer-
vantes að draga fram öfgarnar,
sem heilbrigð skynsemi verður aö
þoka til jafnvægis* Rit hans var
þvi ekkert minna en afhjúpun
hverrar mannlegrar sálar.
Hugsjónir
Adeila verksins felst meðal
annars I þvi að hugsjónamaður-
inn Don Quijote fær ekki að lifa
þvi lífi sem hann vill. Aðstand-
endur hans og nágrannar með
prestinn og rakarann i broddi
fylkingar telja hann galinn. Don
Quijote lá I bókum og fékk sinar
hugmyndir þaðan. Hann leit á sig
sem hinn mikla riddara sem
barðist á móti óréttlætinu, hvar
sem það lét á sér kræla. Og að-
standendur kenndu bókunum um
og hófu bókabrennu. Og hversu
margar bókabrennur hafa ekki
verið haldnar bæði fyrr og siðar?
Litum okkur nær og minnumst
bókabrennu norður i landi fyrir
minna en 50 árum siðan.
Og manni verður á að spyrja
hvers vegna mátti Don Quijote
ekki lifa i sinum hugsjónaheimi,
hvers vegna mega menn ekki
eiga sinar hugsjónir i friði,
hversu fáránlegar sem öðrum
kann að finnast þær? Hvers
vegna þarf að steypa alla i sama
mót? þannig spyrja margir. Og
Sancho Panza, þessi hagsýni og
raunsæi almúgamaður, sem oft-
ast stendur báðum fótum á
jörðinni. Hann dáir húsbónda sinn
og virðir, þrátt fyrir draumóra
hans og heimskupör á stundum.
Hann gerir hvað hann getur til aö
telja honum hughvarf þegar hann
lætur hvaö verst, en það tekst
næstum aldrei og þá er hann allt-
af tilbúinn að bjarga Don Quijote,
eins og best hann getur. Samt
sem áður dáir hann riddara-
mennskuna undir niðri og hé-
gómagirndin og draumurinn um
völd kitla hann nógu mikið til aö
fylgja Don Quijote i gegnum
þykkt og þunnt, hversu fáránlegt
sem honum þykja uppátæki hús-
bóndans.
Spánska þjóðarsálin
Birtist i þessum tveimur mönn-
um spánska þjóðarsálin, valdi
Cervantes þá leið að nota tvær
persónur til aö sýna hinn klofna
persónuleika Spánverjans? Þessu
halda sumir fram. En menn
mega heldur ekki gleyma þvi aö
menn eru alls ekki sammála um
hvernig túlka beri meistaraverk
Cervantes, frekar en ýmis önnur
öndvegisrit heimsbókmennt-
anna. Flestir sem kynnst hafa
Spánverjum halda þvi fram að
finna megi eitthvað af þeim Don
Quijote og Sancho Panza I hverj-
um manni, en sjálfsagt væri hægt
að heimfæra það uppá flesta
menn. Flestir Spánverjar eru
ákaflyndir hugsjónamenn, sem
ógjarnan hvika frá hugsjón sinni,
hversu fáránleg sem aðkomu-
manni kann að þykja hún. En i
bland, eða kannski til vara,
viröist manni sem þeir séu æði
jaröbundnir oftast nær.
Leikgerðin
Þórhildur Þorsteinsdóttir leik-
stýrir leikritinu „Sitt hvaö má
Sánki þola” hjá Alþýðuleikhús-
inu. Don Quijote leikur Arnar
Jónsson,en Sancho Panza Borgar
Garðarsson. Karl Guðmundsson
þýddi leikritið, en búninga, grim-
ur og leikmynd gerði Messianna
Tómasdóttir. Þórhildur sagði aö
höfundurinn James Saunders,
sem er Breti, styddist i aðal at-
riðum við fyrstu reisu þeirra
félaga i þessari leikgerð, en siðan
fléttaði hann inni ýmsu öðru úr
sögunni, ekki sist i samtölunum.
Langt er orðiö siðan Alþýðuleik-
húsið ákvað aö taka Don Quijote
til sýningar. Margar leikgeröir
eru til af sögunni, en Þórhildur
taldi þessa þá bestu sem þau
heföu komist yfir. Hún sagði að
leikritið væri sprellfjörugt, allt
frá argasta fiflaskap tii dýpsta
harms, rétt eins og skáldsagan
sjálf.
Frumsýningin verður, sem fyrr
segir á fimmtudaginn kemur og
þar meö hafa Islendingar fengið
að sjá þó nokkrar útgáfur af
þessu fræga meistaraverki, bók-
ina sjálfa, teiknimynd, kvikmynd
og nú leikgerö. Viö biðum I of-
væni. —S.dór
I
Helgin 13.—14. mars 1982 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 17
kvikmyndir
meistari
gaman-
myndanna
Nokkru áður en Peter
Sellers hóf vinnu sína við
kvikmynd Hal Ashbys, Be-
ing there, (Fram í sviðs-
Ijósið), kom hann fram í
einum þátta hinna vinsælu
Prúðuleikara. í einu atriði
þáttarins kemur Kermit
froskurinn heiðgræni, inn í
búningsherbergi leikar-
ans: „Hr. Sellers, í þessum
þætti er allt í lagi að slappa
bara af og vera maður
sjálfur". En herra Sellers
kveður það alveg ómögu-
legt, og bætir við: „Ég gæti
aldrei verið ég sjálfur".
Froskurinn hváir, og Peter
Sellers útskýrir málið nán-
ar: „Sjáðu til, það er eng-
Maðurinn með mörgu andlitin
inn ég. Ég er ekki til". Við
liggur, að þetta rfði hinum
stressaða f rosk að f ullu, og
leikarinn beygir sig niður
að honum, gjóar augunum
til allra átta, laumulegur á
svip og hvíslar: „Ég var
einu sinni til. En svo lét ég
fjarlægja mig með skurð-
aðgerð".
Auðvitað fékk þessi brandari
ágætar viötökur. En i þessari full-
yrðingu kann að leynast margt
sannleikskorniö, þrátt fyrir allt.
Ef nánar er aö gáð, þá er þessi
staðhæfing Peter Sellers liklega
ein sú sannasta, sem hann hefur
látið fjúka um sjálfan sig. Það
virðist að minnsta kosti sem svo,
aö eitthvað hljóti að vera brogað
við þann mann, sem á i vandræö-
um með aö finna sina eigin eðli-
legu rödd, — en Sellers lýsti þvi
oft yfir, að hann ætti I erfiðleikum
með það. Aður en hann vissi af,
var hann farinn að herma eftir
viðmælanda sinum eða farinn aö
nota röddina til að tjá einhverja
hugsun til viöbótar við þá hugsun,
sem fólst I sjálfum orðunum. En
auövitaö er þetta eins konar
árátta um leið, árátta þess, sem
stöðugt litur i kringum sig og
skoðar fólkið i umhverfi sinu,
hvernig það hreyfir sig og talar.
Hugsanlega má rekja þetta að
einhverju leyti til æsku og uppeld-
is, eins og Peter Evans gerir I bók
sinni um Peter Sellers (Peter
Sellers: The Mask Behind the
Mask, eða Griman að baki grim-
unnar). 1 þeirri bók kemur fram,
að Seilers er þriðji ættliðurinn,
sem hefur „sjóbissnissinn” að
starfi, en amma hans og móðir
komu báðar fram I skemmtisýn-
ingum, sem amman starfrækti.
Skemmtisýningar ömmunnar,
skrifar
Jakob S.
Jónsson
Ma Ray, fóru viða um og stönsuöu
stutt á hverjum stað. Það varö til
þess að Peter eignaðist fáa vini,
en kynntist þeim mun betur lffinu
aö baki leiktjaldanna. Og þetta
kann að hafa stuðlaö aö þvi að
Peter Sellers varð aö mörgu leyti
einfari, jafnt i starfi sem einka-
lifi.
En það skiptir ef til vill ekki svo
miklu máli. Vangaveltur um per-
sónu Sellers, einkalif hans og
barnæsku segja liklega litið um
leikarann, þegar á allt er litiö.
Leikarann, sem hóf feril sinn i út-
varpsþáttum hjá BBC og fjölda-
framleiddi raddir i skemmtiþátt-
inn Goon Show. I þættinum þeim
var skopast á fáránlegan hátt að
ýmsu i bresku þjóðlifi, og meðal
þess, sem mátti heyra i Goon
Show var þegar Everesttindur
var kifinn — innanfrá, umræður i
þorpsráðinu um hvort setja ætti
upp ljósastaura i bænum — þrjá-
tiu árum eftir aö tillagan var lögð
fram. Og Sellers skóp þær raddir
sem áttu við efnið, og mótaði þar
vinnuaðferð sina sem leikari eftir
þvi sem hann sagði eitt sinn sjálf-
ur: „Um leiö og ég var búinn að
finna rödd persónunnar, uppgötv-
aði ég að ég var farinn að haga
mér eins og viö átti, svo ég þurfti
ekki að hugsa neitt frekar um
þaö. Persónan gerði það fyrir
mig. Meðal annars þess vegna er
ég ekki sammála þeim sem vinna
samkvæmt Aöferðinni (hér mun
Sellers hafa átt við „aðferð Stan-
islavskis”, sem svo hefur verið
nefnd. — innsk. — jsj.), og hugsa
stöðugt um það, hvernig þeir eigi
nú að lyfta tebollanum.”
Goon Show varð til að auglýsa
Sellers, og hann fékk mörg tilboð
um að leika i kvikmyndum meöal
annars The Ladykillers, þar sem
hann lék bófa i gengiiAlec Guinn-
ess, en það var þó ekki fyrr en
hann lék Fred Kite i I’m All
Right, Jack.sem hann var tekinn
i hóp stórstirnanna.
Nú veröur þó að segjast eins og
er, aö ekki voru þær allar merki-
legar myndirnar, sem hann lék i,
og oftar en ekki treystu framleið-
endur á hæfni Sellers til að bregða
sér i allra kvikinda liki, hvort sem
það átti nú aö vera einhver gömul
piparjónka eða japanskur prins,
svo dæmi sé tekið. En það er
fremur snemma á ferli sinum,
sem hann leikur i tveimur mynd-
um Staniey Kubricks, og hlýtur
einróma lof fyrir túlkun sina á
hlutverkum sinum. En myndirn-
ar eru Lolita (1962) og Dr.
Strangelove (1964). En eftir
slæmt hjartaáfall árið 1964, var
Sellers lengi að ná sér á strik —
það var ekki fyrr en tiu árum sið-
ar að hann „finnur sig” aö nýju,
þegar hann vinnur að fyrstu
myndinni um Bleika pardusinn og
lék hlutverk franska lögreglufor-
ingjans Jacques Clouseau — sú
mynd færði honum ekki einasta
verulegan auö, heldur einnig
sjálfstraust til að takast á viö
hlutverk, sem hann haföi um
nokkurra ára skeið haft augastað
á: hlutverk Chances I kvikmynd,
sem yrði gerð eftir bók Jerzy
Kosinskis, Being there.
Sellers las bók Kosinskis stutt-
lega eftir aö hún kom fyrst út árið
1972, og komst að þeirri niður-
stöðu, að hann sjálfur væri eini
leikarinn, sem gæti leikið hlut-
verk Chances. Hann eygði mögu
Framhald á 23 siðu
Foreldrar Sellers: Peg og Bill Sellers. Myndin er tekin um miðjan Chance meö Evu (Shirley MacLaine).
sjöunda áratuginn, nokkru áður en Peg lést.