Þjóðviljinn - 13.03.1982, Blaðsíða 14

14 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 13,—14. mars 1982
Svavar Sigmundsson
skrifar málþátt
Fötlun
í málinu
bessi þáttur fjallar ekki um málhelti eða aðra „fötlun” I máli
manna, heldur um það hvernig hugtakið „fötlun” almennthefur
veriðtáknað i málinu bæði fyrr og siðar. Siðastliðiö ár var helgað
fötluðum, og þvi eru málefniþeirra ofar ihuga nú en oft áður. En
hvað er þá fötlun og að vera fatlaður? I frumvarpi til laga um
málefni fatlaðra frá s.l. ári segir svo: „Orðið fatlaðurmerkir þá
sem eru andlega eða likamlega heftir og geta ekki lifað venju-
legu lifi án sérstaks stuðnings.”
Hægt er aö tala um tvö stig fötlunar þ.e. frumfötlun og félags-
lega fötlun, þar sem frumfötlun á við meðfædda eða siðar til
komna fötlun, og með félagslegri fötlun er átt við vandkvæði
vegna tengsla fatlaðra viö umhverfið. Þá er nýlega farið að tala
um kvillafatlaöfólk, og er þá átt við flogaveikt fólk, ofnæmis-
sjúklinga o.fl. (Sbr. Þjóðviljann 29. okt., 2).
Orðið fatlaðurog fötlunhafa haftdálitið reikula merkingu sið-
ustu aldirnar. Orðin eru skyld forna orðinu fetill, sem merkti
„axlarband” og við þekkjum nú i myndinni fatli („bera t.a.m.
handlegginn i fatla” stendur i Lækningabók frá 19. öld). í máls-
háttasafni frá 18. öld segir, að sá sé „ofarliga haltur, sem á höfð-
inu er fatlaður”, hvernig sem ber að skilja það, en það er elsta
dæmi Orðabókar Háskólans um orðið fatlaður. Elsta dæmi um
fötluni orðasafninu er frá Magnúsi Stephensen, en þar er hann
að tala um vanhöld og fötlun i kúm. (Gaman og alvara I, 120).
Merkingin i fleiri dæmum frá 19. öld getur eins verið e.k. „for-
föllun”, en i Ljóðmælum Gisla Thorarensen frá 1885 er greini-
lega átt við likamlega fötlun, þar sem segir: „begar minn er fót-
ur frá/fötluð hönd og augað misst.”
Samheiti við fatlaðurer bæklaður, og það hefur liklega ein-
göngu átt við likamlega bæklun. Elsta dæmi um þetta orð er úr
Visnabók Guðbrands biskups Þorlákssonar frá 1612: „bogin i
hrygg og bækluðhönd”, skv. Orðabók Háskólans. En seölasafnið
hefur aðeins eittdæmi um orðið bækluneitt sér (úr ópr. heimild
frá 18. öld), og siðan i samsetningunni bækiunarsjúkdómarísem
lækningagrein) og er það dæmi frá Vilmundi Jónssyni landlækni
úr Heilbrigðisskýrslum 1948. Ef einhver lesenda þekkir orðið
bæklunúr prentaðri heimild, eru ábendingar vel þegnar.
Þegar orðabók Freysteins Gunnarssonar kom út 1926, gaf
hann 7 kosti um þýðingu á orðinu vanföri' dönsku: vanheill, veill,
bilaður, vanfær, bæklaður, fatlaður, vanaður. Sá sem leitar til
þessarar orðabókar sem samheitabókar, hefur þarna úr ýmsu
aö velja, en þessi orðalisti sýnir að málið hefur þróast allveru-
Jega á þessu merkingarsviði siðustu hálfa öld. Nú geta ekki
meira en 2 þessara orða staðið saman i samheitabók, þ.e. van-
heill, veill, og bæklaður, fatlaður, og er þó sitthvað við það að at-
huga. Mesta furðu vekur að orðin vanfær og vanaður skuli
standa i þessum félagsskap orða, og má þó segja, að hvort-
tveggja ástandiðsé með nokkrum hætti „fötlun”, þó með ólikum
hætti sé.
1 þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu frá 1540
segir að þeir „færðu til hans (þ.e. Jesú)alla vanfæra menn”
(Matt.14.35). Um miðja 18. öld er orðið vanfær notað um allt ann-
að en óléttar konur, eins og nú er gert, og er orðið þá býsna við-
tækrar merkingar, eftir þvi sem Prófastaskýrslur frá 1792
segja: „Misjafnt mun tekið vera... orðið vanfærir ... sumir
kunna að meina hér með aldeilis handbjargarómaga, sosem
gamalt fólk i kör, reifastranga ... og þá sem haldnir eru af þeim
veikleika sem ei er batavon til”.
Orðið vanaður sem nú merkir vist eingöngu „geltur”, hafði
svo seint sem i orðabók Freysteins merk. „fatlaður”. 1 grein i
Eimreiðinni frá aldamótaárinu er m.a. veriö að ræða um heyrn-
ar- og málleysingja, og siðan segir: „fyrir aðra vanaða (blinda,
fábjána, vitstola) eru engar stofnanir til.”
Málefnum fatlaðra i viðustu merkingu þess orða hefur smátt
og smátt verið gefinn meiri gaumur og samhliða þvi hefur mál-
notkunin um hvers kyns fötlun og meðferð hennar tekið breyt-
ingum. 1 útgáfu dönsku oröabókarinnar frá 1973 er vanförnú að-
eins þýtt með bæklaður og fatlaður. Hinsvegar er orðið lam i
dönsku enn þýtt með máttlaus, aflvana, lamaog lamureins og i
útg. 1926. Þegar Styrktarfélag lamaðra og fatlaðra var stofnað
fyrir 30árum, var lamaður og fatlaður sitthvað en nú er fatlaöur
líka sá sem lamaður er.
Málið hefur eignast ný orð um ýmis þau hugtök á þessu sviði,
sem hér hafa verið nefnd öðrum nöfnum. Má þar nefna orðin
hreyfihamiaður, þroskahefturog sjónskertur,svo að dæmi séu
nefnd. Þarna má segja, aðséu komin 3 ný samheitiá þessu sviði:
hamlaður, hefturog skertur.I Þjóðviljanum 29. okt (bls 2) er tal-
að um 3 stig „fötlunar: skerðingíeða sköddun), fötlun.sem af
skerðingunni stafar,og örorkasem táknar félagslegar afleiðing-
ar skerðingar. Ár fatlaöra hefur auk þess beint athygli fólks að
ferilmálum fatlaðra, og á ýmsan annan hátt hefur tungunni bæst
orðaforði a þessu sviði, um leið og nýjar hliðar þessara mála
hafa verið teknar til umfjöllunar.
Sú umbreyting sem orðið hefur i málinu um þessi efni á undan-
förnum árum og áratugum er ekki tilviljanakennd. Hún er að
talsverðu leyti meðvituð og nauðsynleg vegna þeirra fordóma
sem rikja i málsamfélaginu gagnvart fötluðum. Baráttan fyrir
málefnum þeirra er ekki sist barátta við fordóma, og þar hefur
málið miklu hlutverki að gegna. Orð sem hlaðin eru neikvæðri
merkingu hverfa og hlutlausari orð og oft nákvæmari koma i
staðinn.
Ef lesendur þekkjafleiri samheiti við fatlaðureða fötlun eru
þau þegin meö þökkum. Utanáskriftin er :Málþáttur Þjóövilj-
ans, Siðumúla 6,105 R.
Dómarinn viö þjófynjuna: Þú átt að þykjast, eins lengi og þú getur og taugar minar þola, ekki vilja játa
og draga mig stríðnislega á svarinu og láta mig, ef þér sýnist svo, iða, stappa, slefa, svitna og hneggja
af óþolinmæði, skriða... þvi þú vilt það, er það ekki?
Svalirnar eftir JEAN GENET
Heimurmn sem
Nú er Nemendaleikhúsið byrjað að sýna leikritið Sval-
irnar eftir Jean Genet, undir leikstjórn Brynju Bene-
diktsdóttur.
Okkar öld hef ur verið önnum kaf in við að venja sig af
því að hneykslast á rithöfundum og verkum þeirra. Og
veit enginn hvort meiru ræður þar um geðleysi eða um-
burðarlyndi. En hvað sem því líður: Jean Genet er sá
sem einna lengst stóð í hálsi samtiðarinnar. Hann var
líka þjófur margdæmdur úr heimi sem snúinn var sam-
an rammlega úr glæpum, ofbeldi, hómósexúalisma og
refsivist og þessar staðreyndir æviferilsins gerðu sig
heimakomna á síðum bóka hans og í setningum leikper-
sóna sem hann bjótil. Svo komst hann líka i bland við ab-
súrdista sem voru skæðir tilræðismenn við trú, von og
skynsemi. Og sem sagt: menn hneyksluðust. Nema
heimspekingurinn Jean-Paul Sartre, sem fór að pæla i
Genet og kom upp með doðrant miklu stærri en verk sí-
brotamannsins samanlögð. Doðranturinn hét Heilagur
Genet, hvorki rheira né minna.
Svalirnar voru skrifaðar 1956
en það gekk illa að koma þvi á
svið. Enda var það „ekkert
venjulegt” leikrit eins og táning-
ar segja. Það gerist á undarlegu
hóruhúsi i alræðisriki. 1 þessu
húsi, sem mellumóðirin Irma
stjórnar, eru margar vistarverur.
Þar getur hver og einn komið og
leikið leyndustu dagdrauma sina.
Verið um stund biskup og hlustað
á rosalegar syndir, dómari og
pint og refsað stelpuþjófi, sigur-
sæll hershöfðingi á fagurri
hryssu. Meðaljónarnir koma og
búast skrúða þess valds sem þeir
vilja höndla og hórurnar læra
hlutverk þeirra sem beygja sig
undir valdboðið.
Þetta leikhús er truflað af vél-
byssuhrið: bylting er i uppsigl-
ingu og allt leikur á reiðiskjálfi.
Ein af stúlkum Irmu, Chantal, er
komin i vinfengi við uppreisnar-
foringjann — en einnig i þeim
herbúðum er valdið byggt á kyn-
órum. Lögreglustjórinn, sem hef-
ur appirat alræðisins undir sinni
stjórn, bjargar hrynjandi skipu-
lagi með þvi snjallræði að láta
Irmu og dvalargesti hóruhússins
taka við þeim hlutverkum gagn-
vart almenningi sem leikin eru i
speglasölum vændishússins.
Byltingin biður ósigur. Lögreglu-
stjórinn, raunverulegur valdhafi,
veit að það er ekki nóg að hafa
valdbeitingartólin i lagi, hann
þarf að ná tökum á hugum fólks,
órum þess. Þvi er hann ekki i
rónni fyrr en einhver gefur sig
fram og vill fá að leika hann sjálf-
Meðalsnápar fá að leika kynósa
valddrauma sina — í gervi dóm-
ara eða hershöfðingja eða bisk-
ups. (ljósm. eik)
an, lögreglustjórann alráða, i
herbergjum Irmu. Og það gerist
áður en lýkur: uppreisnin mis-
heppnaðist, Chantal, ástkona
byltingarforingjans var skotin til
bana og tekin i heilagra tölu — en
uppreisnarforinginn sjálfur er sá
sem vill leika lögreglustjórann —
og um leiö refsa sjálfum sér og
honum fyrir það með herfilegum
hætti. En úti fyrir gelta vélbyssur
á ný, ný uppreisn hafin, liklega er
verið aö gefa til kynna að ekkert
breytist, og allt sé unnið fyrir
gýg-
Hefnd?
Genet var eitt sinn spurður að
þvi hvers vegna hann hefði ekki
framiðmorð. Liklega vegna þess,
svaraði hann, að ég hefi skrifað
bækur minar.
I framhaldi af þessu er ekki út i
bláinn að hugsa sér að með leik-
riti sem þessu sé utangarðsmað-
urinn, tugthúslimurinn, að hefna
sin á „kerfinu” sem hafnaði hon-
um. Hann spinnur saman óskir
sinar og drauma og grun um eðli
dómara og löggustjóra. Martin
Esslin segir á þessa leið: Hinn
útskúfaði, sem þjóðfélagið hafnar
og sem ekki viðurkennir nein lög
þess, ófær um að skilja þving-
unarapparat rikisins spinnur upp
eigin óra um hvatir þeirra manna
sem koma fram sem valdatæki
rikisins og kemst að þeirri niöur-
stöðu að þessir menn séu fyrst og
siöastaö opinbera kvalalostasókn
sina I vald og noti þeir helgisiði og
form dómshúss, kirkju og hers
til aö tryggja vald sitt...
Eða hvað?
Nú geta menn farið ýmsar leið-
ir. Látið sér gremjast kolsvört
bölsýni þeirra speglana sem sjást
á Svölunum: heimurinn er hóru-
hús þar sem menn leika sér að
valdi og kynórum og allir eru
undir sama merki, valdhafar og
kúgaðir og uppreisnarmenn: allt
verður sem fyrr. Aðrir munu
neita þvi að fara út I slika sálma
og segja: þetta er fantasia sem
sýnir með dramatiskum hætti
heift vanmáttugs einstaklings,
sem ræður ekki við þær snörur
sem „þeir”, þeir sem ráða, hafa
lagt fyrir hann. Eða þá menn
segja sem svo: þetta er eitt af
verkum þess skóla sem kveður
niður allar blekkingar, er hreins-
andi i algjöru neikvæði sinu.
Menn geta horfst i augu við ömur-
legt hlutskipti sitt — og hlegið að
þvi. Kannski byrjað upp á nýtt.
Ja hvað segir Jean Genet?
Hann var spurður hvert væri end-
anlegt markmið hans i lifinu.
Svar hans var þetta:
„Gleymskan. Flest af því sem
við gerum einkennist af tilveru-
leysi og tómleika flökkulifsins.
Við gerum sjaldan yfirvegaða til-
raun til að komast út úr þessu
ástandi. Sjálfur hefst ég upp úr
þvi meö þvi að skrifa...”
AB.