Þjóðviljinn - 23.09.1982, Blaðsíða 10

10 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 23. september 1982
ari sem mótframbjóðandinn var
löngu landskunnur stjórnmála-
maður með' sterkan bakhjarl. Þar
kepptu tvö prúðmenni um stöðu
þjóðhöfðingja og samskipti þeirra
síðar í æðstu embættum eiga ef-
laust eftir að verða lengi í minnum
höfð.
Ég var svo lánsamur að kynnast
Kristjáni nokkuð persónulega, áð-
ur en stjómmálaafskipti leiddu til
samfunda. Fyrst sá ég hann sem
prófdómara þegar ég gekk upp í
stúdentsprófi í íslensku í Mennta-
skólanum á Akureyri 1955, en frá
þeim skóla hafði hann útskrifast 19
árum áður. Kristján var hið besta
til þess fallinn að meta íslenskt
mál. Hann var flestum mönnum
betur mæltur á íslenska tungu og
snilldarbragð yfir máli og stíl á öll-
um hans ritverkum. Skáldgáfan
leyndi sér heldurekki, og hún hef-
ur skilað sér með ótvíræðum hætti
yfir til niðja hans.
Kristján og Halldóra heimsóttu
Neskaupstað á ferð forsetans um
Austurland í ágúst 1971. Það var
með hálfum huga að ég tók á móti
forsetanum og fyrrverandi þjóð-
minjaverði sem fyrsta gesti á sýn-
ingu í náttúrugripasafni staðarins.
„Memento
vivere”
Það er síðla hausts og degi hall-
ar. Hann hefur hreinsað frá fom-
aldarkumlinu: beinin liggja enn
óröskuð, eins og þau voru lögð í
gröf á 10. öld, hvít, löguleg, og hjá
langur spjótsoddur og tálguhnífur.
Hann hreinsar betur um hauskúp-
una, hún er fríð, segir hann, svo
, ,engan fornmann hef ég séð eins
fríðan í gröf sinni.” Tennur eru
hvítar, sterklegar og allar heilar.
Einn er samt ljóður þar á. í efra
góm vantar hægri miðframtönn og
sýnt að þessi fagurlimaði fommað-
ur hefur aldrei þá tönn tekið. Þeg-
ar ekki er verkljóst lengur rís rann-
sakandinn upp af moldarhnjánum
og gengur með vini sínum heim til
bæjar, aðeins snertispöl. Þeir
þiggja kaffisopa og segja frá fundi
sínum og með frá skarðinu í efra
góm, þar sem aldrei hafi tönn ver-
ið. Þá gerist það, að bóndinn berar
tannhold sitt og segir: Hann er þá
alveg eins og ég. Aldrei hef ég haft
nema þrjár framtennur að ofan.
Og það vantar þá sömu. í svip-
drasli ferðalanga suður í Kapellu-
hrauni og reisti sig upp með ala-
basturslíkneski heilagrar Barbáru í
lófanum, hví dróst hann ekki inn í
hinn hljóða hóp innisetumann-
anna yfir fræðum sínum? Hvemig
fór nútíminn að eiga erindi við
þennan rýnanda fortímans í land-
inu? Hvað áttu kollsteypur sam-
tímans til höfundar kumlatalsins
að sækja?
Minnistæður er sá dagur þegar
nokkrir menn kvöddu dyra í kjall-
araíbúð Þjóðminjasafiisins og
bám hljóðlega upp erindi sitt. A
gólfinu uppi yfir vom menjar
þjóðarsögunnar; úti fyrir, í skugg-
um þessa kvölds, beið lifandi fólk í
vanda. Hér var það enn að gerast
sem húsráðandinn hafði svo oft-
Iega um hugleitt sjálfur: maðurinn
er ekki nema að takmörkuðu leyti
hann einn, hann sjálfur í eiginvild
sinni, heldur undir stærra vilja
seldur: uppruna síns, sögu og þjóð-
ar. Óviljugur í fyrstu og í lítillæti
þess sem vítt horfir, gekk hann
undir það jarðarmen. Og því var
hann til kvaddur, að hann bar allt í
senn ættarmót íslenzkrar alþýðu og
þá purpurakápu sem af vammleysi
og heiði hugans er slegin. Slíkur,
Kristján Eldjárn
Fornleifafræðingurinn Kristján Eldjárn lítur yfir silfursjóð.
Hvatningarorðin sem fylgdu voru
örvandi og upp frá því skiptumst
við á bréfum og skoðunum um
minjavernd eystra og skipan safna-
mála. Sumarið eftir skoðaði ég
handarverk hans við uppgröft í
Papey, en þar bar hann niður við
rannsókn fomminja eftir að hann
varð forseti. Hann hafði mikinn
áhuga á verndun eyjarinnar, jafnt
náttúru hennar sem og eldri og
yngri mannvistarleifum. Það væri
vel ef unnt reyndist fyrr en seinna
að friðlýsa Papey, eins og hugur
Kristjáns stóð til, og sameina þar
náttúru- og þjóðminjavernd.
Bræðurnir frá Tjörn, Kristján og
Hjörtur, hafa haft auga fyrir hvoru
tveggja og lagt sitt af mörkum,
hvor á sínum vettvcingi.
Nýársboðskapur Kristjáns for-
seta til þjóðarinnar var ætíð eftir-
minnilegur, hátíðleg og hljóðlát
stund eftir glaum gamlársdagsins.
Sérstaklega er mér í minni skýr
mynd sem hann eitt sinn dró upp af
lífbeltunum tveimur til lands og
sjávar, og hvatning hans til þjóðar-
innar að gæta þeirra. Náttúrufræð-
ingur hefði ekki komið þeim boð-
um betur og ljósar til skila.
' Eftir að ég tók við ráðherrastarfi
bar fundum okkar Kristjáns alloft
saman, við formleg og óformleg
tækitæri. Um embættisverk hans
lék notalegur blær og ekki síður
móttökumar í boði þeirra hjóna á
Bessastöðum. Eftirminnilegt er,
hversu vel Kristjáni lét að sameina
íburðarleysi og hátíðarblæ yfir
stjórnarathöfnum oggestaboðum.
í einkaviðræðum ræddi hann ætíð
við menn sem jafningi. Ég held
hann hafi verið hlédrægur að eðlis-
fari, en það háði honum ekki í
starfi þjóðhöfðingja.
Kristján Eldjám og Halldóra
sinntu kalli þjóðarinnar og leystu
vandasamt verkefni með einstök-
um ágætum. Ég veit að hugur
Kristjáns dvaldi oft við þau efni
sem hann hvarf frá til forseta-
starfa, og tíminn til að rækja þau í
tómstundum varð minni en hann
hafði vænst. Honum fannst að
vonum oft smátt skammtað til
menningarmála úr sameiginlegum
sjóði. Varðveisla og efling ís-
lenskrar menningar og sjálfstæðis
var hans hjartans mál, og hann var
fremsti merkisberi og tákn fyrir
hvort tveggja í lifanda lífi. Minn-
ingu hans verður best sómi sýndur
með því að lyfta merki íslenskrar
þjóðmenningar og leggja rækt við
þann arf sem fortíðin hefur skilað
núlifandi kynslóðum.
Halldóru og bömum þeirra
Kristjáns sendum við Kristín sam-
úðarkveðjur.
Hjörleifur Guttormsson
leittri verða þúsund ár dagur, ei
meir. Fyrnd og nútími þjóðarsög-
unnar smeltast saman í eina andrá.
Þegar Kristján Eldjárn sagði
þessa sögu af Grásíðumanninum,
•bætti hann við, svo sem einatt, dá-
lítilli hugleiðingu. Flestir, sagði
hann, sem sjá foma og fúna beina-
grind, andvarpa: Sic transit gloria
mundi, svo fallvölt er heimsins
dýrð. Aðrir og umvöndunarsam-
ari segja: „Memento mori, mundu
að þú átt að deyja. ,,En Grásíðu-
maðurinn er ekki memento mori,
heldur miklu fremur memento vi-
vere, mundu að þú átt að lifa": I ætt
þinni, í verkum þínum, í ljóma
minninga um mikinn dreng, sem
kynslóð gætir og færir annarri. Frá
slíkri ævi deyr aldrei neinn á þessu
sögunnar landi.
Sagt er að menn sjái ekki undur
og eðli sögunnar fyrr en úr fjarska.
En tilstilli hennar um Kristján Eld-
járn ber það hátt og er svo glöggt,
að þar þurfum við engan sjónar-
hól. Maðurinn sem kraup leirugur
yfir fornum gröfum meðan aðrir
blíndu á Fróðamjölið malast æ
smærra, maðurinn sem lyfti lokinu
af steinþró Oddaverjans í Skál-
holti dembudaginn mikla, eða sá
sem rótaði þolinmóður í ryðguðu
vissu menn, bar í brjósti óslævða
kennd íslenzkrar reisnar á dögum
svo margrar blindu. Ekki þarf hér
að tíunda hversu síðan fór saman
gæfa þjóðar og gjörfuleiki manns.
Það er björt saga, sem aldrei mun
skyggjast í aldanna rás.
Og nú, þegar þessi vinur okkar
og leiðtogi er hniginn til moldar,
þykir mér bezt harmi gegn að horf-
ast í augu við hverfulleika alls
holds, en muna um leið til orða
hans sjálfs þegar hann stóð mold-
ugur upp frá gröf Grásíðumanns-
ins og horfði síðan á keldhverfska
bóndann yfir kaffinu: Memento
vivere, mundu að þú átt að lifa. Og
svo mun hann lifa, Kristján Eld-
járn, meðal okkar, sem brátt til
hans söfnumst, og í þeirri sögu sem
hann unni og reisti sjálfur svo hátt
með sínu Iífi.
Björn Th. Bjömsson
Kristján Eldjárn er látinn.
Ég las fréttina aftur og aftur, því
ég átti erfitt með að trúa mínum
eigin augum.
En þannig gerast mikil tíðindi;
þau koma óvænt, og eftir stendur
maðurorðvanaogundrandi. Krist-
ján látinn, og ég sem hafði haldið
að nú væri hann aftur horfinn að
sínu fyrra hlutverki og væri í óða
önn að undirbúa ný ritverk um
rannsóknir sínar á sögu lands og
'ýðs.
Ég kynntist Kristjáni Eldjárn
fyrst þar sem við vorum bekkjar-
bræður í Menntaskólanum á Akur-
eyri. Þar varð mér strax ljóst, að
Kristján var fluggáfaður piltur.
Hann var auðvitað afbragðs náms-
maður, en fleira kom til sem sann-
færði mig um góðar gáfur hans.
Vinátta okkar Kristjáns hélst óslit-
ið, þó að í sundur drægi með okk-
ur, þegar ég sogaðist inn í hringiðu
stjórnmálanna en hann hélt til
framhaldsnáms erlendis.
Það kom mér ekki á óvart, að
Kristján yrði að námi loknu mikils
metinn fræðimaður í sinni grein og
brátt viðurkenndur sem frum-
kvöðull í rannsókn fornminja.
Hæfileikann skorti ekki og ekki
heldur dugnað og samviskusemi.
Þegar Kristján var valinn forseti
lýðveldisins árið 1968 hlaut hann
glæsilega kosningu. Hann naut
stuðnings kjósenda úr öllum
stjórnmálaflokkum og öllum
starfsstéttum. Hið mikla fylgi fékk
hann vegna þess m.a. að liann var
talinn glæsilegur fulltrúi þjóðar-
innar og líklegur til að sameina
hana betur en aðrir, sem til greina
komu.
Vegna starfs míns í stjórnmálum
á þeim árum sem Kristján Eldjárn
gegndi forsetastörfum, hafði ég all-
mikil samskipti við hann. Þá fann
ég að Kristján var einstaklega hæf-
ur og ágætur forseti.
Hann kom fram fyrir hönd þjóð-
arinnar af miklum myndarskap.
Ræður hans voru aflrurðagóðar,
samdar á rammíslensku máli og
fluttar af öryggi. Samskipti hans
sem forseta við okkur alþingis-
menn og ráðherra voru til fyrir-
myndar, og engan þekki ég úr okk-
ar hópi, sem ekki dáði hann og virti
sem forseta.
Forseti landsins, sem nýtur
trausts og virðingar og kemur fram
fyrir hönd þjóðarinnar á þann hátt
sem hún helst óskar, - forseti, sem
er fær um að umgangast stjórn-
málaflokka og stjórnmálamenn
þannig, að þeir séu sáttir með að
réttar leikreglur hafi verið virtar,
forseti sem hefur þjóðina sem heild
að baki sér, - hann er góður forseti
- hann er mikil persóna.
Slíkur forseti var Kristján Eld-
járn
Ég kveð góðan vin, Kristján Eld-
járn, um leið og ég og kona mín
vottum eiginkonu hans, frú Hall-
dóru, og öllum ættingjum hans
innilega samúð okkar.
Lúðvík Jósepsson
Hin fleygu orð Þóris jökuls „eitt
sinn skal hver deyja” koma í opna
skjöldu í hvert eitt sinn er góðir
vinir ganga fyrir ættemisstapa. Þá
leið er nú farinn einn af bestu son-
um íslands dr. Kristján Eldjám
fyrrverandi þjóðhöfðingi vor,
fremstur meðal jafningja, fyrrver-
andi þjóðminjavörður farsælli
flestum öðmm í starfi, hinn há-
menntaði en lítilláti fræðari, rit-
höfundurinn, skáldið. Hér leyfi ég
mér að bæta einu orði við, hinn
góði lærifaðir. Þeirri hlið kynntist
ég vel og fyrir það vil ég þakka nú,
þó seint sé.
Vandséð er hversu til hefði tek-
ist, er ég um miðjan aldur allt að
því álpaðist inn á svið þjóðmenn-
ingarfræðanna, ef ekki hefði kom-
ið til Ieiðsögn og fylgd Kristjáns.
Hann var að vísu strangur kennari,
án þess þó að vera harðhentur,
kröfuharður eins og allir sannir
meistarar en umfram allt skemmti-
legur og hlýr. Hjálpfýsi hans voru
engin takmörk sett. Ást hans og
þekking á íslenskri þjóðmenn-
ingu, jafnt fornri sem nýrri opn-
uðu lærisveini hans nýjar víddir og
juku honum ásmegin. Af fundi
hans fór maður jafnan fróðari og
betur í stakk búinn en þegar kom.
Nú er sá tími liðinn. Ékki verður
lengur Ieitað í smiðju til hins góða
meistara Kristjáns Éldjáms. Fáum
mönnum hef ég átt meir að þakka
um dagana.
Ég votta frú Halldóru og fjöl-
skyiduliði mína dýpstu samúð.
Hörður Ágústsson
Sviplegt fráfall Kristjáns Eld-
járns er mikið harmsefni, ekki
aðeins vandamönnum hans og vin-
um heldur og íslenskum fræðum og
íslenskri menningu. Hann lét af
störfum sem forseti íslands til þess
að snúa sér aftur að þeim hugðar-
efnum sem hann hafði fengist við
mestan hluta ævinnar og aldrei lagt
að fullu á hilluna. Hann átti þar
mikið verk óunnið og gerði sér
vonir um að eiga mörg starfsár
fram undan. Nú eru þær vonir að
engu orðnar, og verður sá skaði
ekki bættur.
Kristján Eldjárn var ungur að
árum þegar honum var falið það
mikla ábyrgðarstarf að taka við
forstöðu Þjóðminjasafns og skipu-
leggja það algerlega á nýjan leik í
nýjum húsakynnum. Þetta verk
leysti hann svo af hendi að engum
gat blandast hugur um að þar var
kominn réttur maður á réttan stað.
En hann lét ekki þar við sitja. Þrátt
fyrir erilsöm störf á safninu, oftast
við þröngan fjárhag og fámennt
starfslið, tókst honum að sinna
Minning Kristjáns Eldjárns
Með Kristjdni Eldjárn var, ,gengið til góðs
götuna fram' ’ og því k veð ég mér hljóðs
-einn stafkarl af hrjóstrinu harða-
og þakka afalhug þann auð sem hann gaf
þá uppsprettulind sem vér bergjum af
öll störfin sem veginn hans varða.
Hann kenndioss að geyma jafntguði vors lands
hið gjöfula eðli, hinn blómríka krans,
sögunnar íslenska anda,
og rœkta í kœrleik þá menning og mennt
sem mannlífið göfgar og fegurst er kennt
á þjóðbrautum lýða og landa.
Viðfall þessasonar vors föðurlands
núfennir á glugga hvers hugsandi manns
með söknuði sárum og trega.
Vér syrgjum hann einhuga íslensk þjóð
og Island hann grœtur, því stöndum vér hljóð
við veg hinna órœðu vega.
Tryggvi Emilsson