Þjóðviljinn - 02.12.1982, Síða 6

6 SÍÐA — ÞJÖÐVILJINN Fimmtudagur 2. desember 1982
í ætt við andlega rúst
Hjartað býr enn í helli sínum
Höf. Guðbergur Bergsson
Útg. Mál og menning.
Furðusöguna Hjartað býr enn í
helli sínum tileinkar Guðbergur
Bergsson sjálfum sér og er það
nokkuð vel við hæfi. Þetta er
furðusaga og þar er furðulegur
maður settur inn í furðulegar að-
stæður sem þó eru hversdaglegar.
Fráskilinn karlmaður hundeltir
eiginkonu sína fyrrverandi með til-
heyrandi lögregluafskiptum og
veseni. Lesandi hlýtur að geta sér
þess til að furðan í sögunni eigi að
vera sú tæknibrella sem sýnir les-
anda hversu hlálegir og í raun
furðulegir slíkir hversdagsatburðir
geta verið.
Við upphaf sögunnar hefur sál-
fræðingurinn, sem er aðalpersóna
hennar, gefist upp á sambýlinu við
félagsfræðinginn konu sína. Síðan
það gerðist hefur hann hrakist á
milli forstofuherbergja í íbúðum
fráskildra kvenna. Þær leigja allar
út slík forstofuherbergi handa frá-
skildum körlum sem áður voru
eiginmenn einhverra annarra
kvenna. Því fleiri heimili sem þessi
maður eignast, þeim mun heimilis-
lausari verður hann; því lengra sem
líður frá skilnaði þeirra hjóna,
þeim mun háðari konu sinni virðist
hann verða. Það mætti hugsanlega
ímynda sér að við hvert forstofu-
herbergi verði honum ofurlítið
ljósara en áður hve óralangt hann
er frá því að standa undir sjálfum
sér.
Guðbergur Bergsson skrifar af-
skaplega heillandi texta. Það þarf
að minnsta kosti heilan dag að
jafna sig og hætta að sjá allt með
sömu augum og Guðbergur þegar
maður hefur lesið bók eftir hann.
Ég held satt að segja að ein helsta
skýringin á þessu sé óvenju mark-
viss notkun á myndlíkingum eins
og raunar má sjá í dæmunum sem
notuð eru í þessu bókmenntaspjalli
en auðvitað kemur margt til.
Sagan hefst á því að sálfræðing-
urinn flytur inn í eitt af þessum um-
ræddu forstofuherbergjum. Þegar
húsgögnin hans, snjáð og brotin
eftir flutninga undanfarinna vikna,
eru komin í þennan venjulega haug
á miðju gólfinu þá sest þessi maður
á stól úti í horni og tuldrar fyrir
munni sér:
O, ósköp er þetta drasl manns
ömurlegt þegar það liggur svona
formlaust í haug á gólfinu og
maður er nýfluttur. Petta eru
ekki húsgögn heldur einhver
sérstök tegund af drasli og í œtt
við andlega rúst, tákn fyrir
mann sjálfan og hugarástand.
Petta er hugarástand mitt, hlut-
kennt í haug á gólfinu.
Það má eiginlega segja að þarna
sé sleginn sá tónn sem síðan fylgir
þessum manni út bókina. Hann er
stöðugt á röltinu að reyna að ná
fundum fyrrverandi konu sinnar,
en það tekst honum auðvitað ekki
frekar en annað. í hans augum er
þessi kona eitthvað allt annað en
hún er í sínum eigin, og þeim er
líklega ekki skapað nema skilja,
Guðbergur Bergsson
rétt eins og Tristan og ísönd
forðum.
Það má ljóst vera af lestri bókar-
innar að höfundurinn vill draga
dár að þessum manni og vafasamt
að hægt sé að tala um íróníska að-
ferð vjð gerð þessarar bókar eins
og útgefendur gera á bókarkápu.
Til þess að sköpun einhverrar pers-
ónu geti kallast írónísk þá verður
að vera í henni írónísk vídd þannig
að lesandanum gefist raunverulega
kostur a að skilja megindrætti pers-
ónunnar á tvo vegu. Það er hins
vegar vandlega gengið frá því að
þessi maður sé asni og tilfinningalíf
hans hlálegt og nægir kannski að
benda á að þetta er sálfræðingur
sem ræður ekki við einfalda pers-
ónulega klípu hjá sjálfum sér. Þeg-
ar því er svo bætt við hve fáránlega
kvensnift hann eltir út alla bókina
þá þarf varla frekari vitna við í því
efni.
Nú er það kannski gott og bless-
að að gera þennan mann að sál-
fræðingi sem ekki getur leyst sínar
eigin geðflækjur, en skelfing finnst
mér að ég hafi heyrt þetta oft áður.
Þetta minnir á alla bölvuðu komm-
ana sem kaupa sér íbúð þó þeir
boði blankheit eða bókmennta-
gagnrýnendurna sem kunna ekki
að skrifa bækur eða prestana sem
þykjast vera heilagir, en ríða svo í
laumi, bölvaðir dónarnir. Þennan
gamalkunna flokk hneykslunar-
hellna fyllir sálfræðingur Guðbergs
og raunar félagsfræðingurinn kona
hans líka. Mér finnst þetta satt að
segja ósköp metnaðarsnautt. Þó
kann vel að vera að þetta fíti íhalds-
púkana sem hafa stöðugar á-
hyggjur útaf fólkinu sem mennt-
ast og heldur svo að það sé eitt-
hvað bara af því að það hefur náð
sér í einhverja þekkingu.
Mér finnst með öðrum orðum
ádeila Guðbergs og háð á þennan
mann missa gildi sitt í því hve algjör
bjáni maðurinn er, - í fari hans rík-
ir furðan ein. Ef rithöfundur ætlar
að deila á samborgara sína með
beittu háði þá dugir skammt að
hæðast að því sem allir geta sam-
einast um að sé afkáralegt, en eng-
inn tekur til sín. Það verða lítil tíð-
indi úr því.
Kristján Jóh. Jónsson
skrifar um
bókmenntir
Kvenlýsingar
Aumingja sáfræðingurinn var
giftur rauðsokk áður en hann lenti
á flakki milli forstofuherbergja.
Áður en vikið er að henni er kann-
ski rétt að minnast á aðrar kvenlýs-
ingar í þessari bók. Sé gripið til stíls
Guðbergs Bergssonar má kannski
lýsa þeim þannig að stundum þegar
höfundurinn vill vera hvað gáskaf-
yllstur þá er það samt ekki svala-
lind gáskans sem hann býður
manni að drekka af. Það sem til
manns rennur er mengað af hatri
og ótta. Ég get ekki alveg gert mér
grein fyrir því hvort þetta er þjóð-
legt og minnir á hrælækina sem ís-
lenskir bændur hafa löngum sötrað
vatnið úr og talið tært, eða hvort
hér er eingöngu á ferðinni þetta
blessaða tvíeðli alls sem er. Hvað
sem því líður þá vill einhvern veg-
inn þannig til að obbinn af þeim
konum sem Guðbergur Bergsson
lýsir í þessari bók, eru miðaldra,
taugabrjálaðar, feitar, árásar-
gjarnar, heimskar og ljótar. Nú hef
ég í sjálfu sér ekkert á móti því að
Guðbergur Bergsson lýsi konum
svona. Ef honum finnst þetta, ef
þetta er siðferðilega rétt útfrá sjón-
armiði þess sem skrifar, eins og
einhvers staðar segir í bókinni, þá
er mun heiðarlegra að segja frá því
á bók heldur en velja sér eina konu
til að níðast á og gera svona eins og
Guðbergur lýsir. Þeir eru raunar
ófáir þeir garpar þessarar þjóðar
sem á sínum tíma fóru að búa með
sprækri og lífmikilli stelpu, en
standa nú frammi fyrir skrímsli af
því tagi sem Guðbergur lýsir, og
hvernig skyldi nú standa á því?
Ef einhver skyldi efast um það
sem ég hef verið að segja þá er rétt
að láta nokkrar tilvitnanir fljóta
með:
Konan var ótrúlega rangeygð
með Ijóst litað hársem var rautt í
rótina og stóð í ógurlegum strók
upp af hnakkanum líkast bólstr-
uðu sœtisbaki. Augun í höfðinu
voru blágrœn og útstœð, áþekk
stœkkunargleri á litlu vasaljós-
i,...Núna var hún auðsœilega
mjúk afvíni og einhverjir hnykl-
ar þöktu líkama hennar undir
þunnri peysu. „Þetta er hrokk-
inn fituskrokkur, “ hugsaði
maðurinn.... (20-21)
... .því húðin á andliti konunnar
hafði einhverntíma verið mjall-
hvít og frauðkennd eins og
krembollan sem hún hámaði í
sig milli þess sem hún talaði, en
nú var húðin orðin grá af
reykingum, og manninn sár-
langaði til að renna lófa eftir
hnyklóttu börðunum á líkama
hennar.(22)
....meðan hin konan sveimaði
lík suðandi svarblárri flugu í
stofunni handan við vegginn.
Maðurinn sáfyrir sér fiskiflugu
með mannshaus og mikið laust
hár á sífelldu njósnarflugi um
ganginn. Þegar hún flaug inn í
herbergið hans og settist með
skínandi vœngi á fjölskyldu-
myndina til að skíta á glerið, þá
sá hún þau liggjandi á haugnum
og flugan fór að hlœja og sletti
lafandi rananum. Hún flaug
upp og hnitaði hringa og hristi
hárið og konuhöfuðið og hló,
og það gljáði á svarta skrokkinn
sem Ijómaði stundum í öllum
regnbogans litum ef Ijós skein á
hana. I lokin dritaði flugan ekki
á myndina heldur á manninn,
og flaug burt með hlakkandi
suði og slengdi til sogrananum á
höfðinu.
Konan hrinti manninum frá sér
og sparkaði ótt og títt ýmist í
hann eða út í loftið og fór ham-
förum á rúmpallinum. Hún
stökk í tryllingi fram á gólf
hlunkaðist um ráðvillt, og hold-
ið hristist utan á henni þótt ann-
ars líktist hún risastóru hvítu
kerti með storknað vax á
hliðunum...
Dóra
Dóra, félagsfræðingur og fyrr-
verandi eiginkona sálfræðingsins,
tekur eðlilega meira rúm í bókinni
en annað kvenfólk. „Hárfínt“ háð
höfundarins virðist mér vera á þá
leið að konur sem hafa tekið upp
einhverja baráttu fyrir sínum rétt-
indamálum og halda því fram að
þær séu fyrst og fremst konur, þær
skilja ekki að þær eru í raun að
þurrka hið kvenlega burt og frelsa
hið karllega í persónuleika sínum.
Þær skilja ekki tvíeðlið.
Dóru þótti vera skynsamlegt af
sér að spyrja og hún stikaði stór-
um um gólfíganginum. Maður-
inn fylgdi henni eftir með
augunum og dáðist að hvað
henni hafði teki. t _ 'lega að
upprœta allt sem hægt vœri að
kalla kvenlegt í fari sínu, og
hann hugsaði: „Hún er orðin
meira að segja eins og greindar-
legurþrjótur í tali eðafáviti.“ (97-
98)
Vitundarvakning slíkra skrípa er
náttúrlega sprenghlægileg að mati
höfundar og leggst sá aulaháttur þó
lægst í dýrkun Dóru á ritverkinu
”K.ona þekktu kroppinn þinn,“ Ég
æt fylgja hér með stutta lýsingu
Guðbergs Bergssonar á því hvernig
rauðsokkar líta út þegar þeir stíga í
ræðustól og greina frá landlægri
kúgun kvenna.
Um leið fór logi að leika um kon-
una; hún talaði af slíkum eld-
móði að logatungur skutust úr
munni hennar, ekki sem eitur-
tungur úr skolti ófreskju í sögu
og hvorki stóð neistaflug né eld-
glœringar úr augum hennar,
heldur lék bláleitur logi um lík-
amann en þó einkum um varirn-
ar og um höfuðið ofanvert, og
þessi sami bláleiti logi lék um
eyru allra kvenna á fundinum
og fór mildilegum tungum um
eyrnasnepilinn. (100-101)
Mér finnst sami þverbresturinn í
lýsingum Dóru og ég taldi áður í
lýsingu sálfræðingsins. Þetta er vaf-
alaust fyndið fyrir fólk sem hatar
rauðsokka og óttast málflutning
þeirra. Allt það fólk getur efalaust
lesið þessar lýsingar sér til góðrar
skemmtunar og staðfest með því
heimsmynd sína. Mér finnst þetta
hins vegar metnaðarlaust íhalds-
raus þess manns sem ekki þekkir
sitt viðfangsefni.
Áður en þessum orðum lýkur er
kannski rétt að nefna að aftan á
bókarkápunni eru lesanda gefnar
þær upplýsingar að: „Heimur sög-
unnar er hugarheimur mannsins og
frásíignarblærinn því víða óraun-
verulegur og draumkenndur."
Þétta held ég að geti ekki kallast
,fétt. Þessi lýsing gæti passað við
eina bók sem ég man eftir í svipinn,
en það er Fljótt fljótt sagði fuglinn
eftir Thor Vilhjálmsson. Þar ríkir
ein vitund yfir sögunni, er í senn
hugarheimur sögumanns og sögu-
persóna og kastar annarlegu ljósi á
allt sem sagt er frá en hér gegnir
öðru máli. Sálfræðingurinn er það
sem stundum hefur verið kallað
vitundarmiðja; við fylgjum honum
eftir og sjáum oftast með hans
augum, en höfundur undirstrikar
einnig vandlega það í smæð hans
sem hann sér ekki sjálfur og þar
með verður hann ekki allsráðandi í
hugarheimi sögunnar. Dæmi um
þetta geta verið sálfræðingshlut-
verkið sem áður var rætt og heim-
sóknir mannsins til mömmu sinnar
og Gunna graða. Síðan missir mað-
urinn þráðinn í eigin sögu undir
lokin, og virðist mér það rökrétt
framhald af öðru skilningsleysi
hans.
Kápumyndin er einstaklega góð
eins og við má búast þegar Sigrid
Valtingojer er annars vegar.
Kristján Jóh. Jónsson
BUNAÐARBANKINN
í MOSFELLSSVEIT
flytur í húsnæði bankans að Þverholti 1, Varmá
föstudaginn 3. desember
Nýtt símanúmer 67000
Kaffiveitingar fyrir viðskiptavini allan opnunardaginn
Verið velkomin
BÚNAÐARBANKI ÍSLANDS