Þjóðviljinn - 21.01.1983, Blaðsíða 9

Föstudagur 21. janúar 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9
Vald forsetans er eitt af því sem er eitt í orði og annað á borði. Sé stjórnarskráin tckin bókstatlega, gæti fólk haldið að forsetinn fari með mikið vald í íslenskum stjórnmálum. Svo hefur
reyndin þó ekki verið - og þetta er eitt af því, sem tillögur stjórnarskrárnefndar reyna að gera raunhæfara.
Tillögur stjórnarskrárnefndar:
Raunhæfarí lýsing á stjórnkerfinu
í stjórnarskrá lýðveldisins Is-
lands er ekki stafkrókur um stjórn-
málaflokkana, sem við öll vituin þó
að hafa verið grunneiningar stjórn-
unarapparatsins. Ekkert er fjallað
um starf hinna ýmsu hagsmuna-
samtaka, hverra hlutverk hefur þó
orðið æ umfangsmeira síðustu ára-
tugi í stjórnkerfinu. Að ráðherr-
um, ríkisstjórn og sveitarstjórnum
er vikið fáeinum orðum og sé
stjórnarskráin tckin bókstaflega
sýnist vald forsetans æði mikið.
Ofangreind eru fáein dæmi um
það, hvað stjórnarskráin gefur lítt
tæmandi, og jafnvel oft á tíðum
villandi mynd af stjórnkerfinu ís-
lenska. Stofn stjórnarskrárinnar er
frá árinu 1874, þannig að engan
þarf að undra, þótt margt sem í
henni segir, standist ekki nákvæm-
lega, og hún þegi um annað.
Endurskoðun hefur lengi verið í
gangi á stjórnarskránni, eða allt frá
árinu 1944 að ísland varð lýðveldi.
Þá varð niðurstaða stjórnenda sú,
að nokkrar minniháttar breytingar
skyldu gerðar á gömlu stjórnar-
skránni, þ.e.a.s. þær breytingar
sem nauðsynlegt var að gera sök-
um afnáms konungdæmis.
Stjórnarskráin var lögð undir dóm
þjóðarinnar í þjóðaratkvæða-
greiðslu og hlaut glimrandi mót-
tökur: 95 prósent kjósenda sam-
þykktu efni hennar og innihald.
27 greinar óbreyttar
Stjórnarskrárnefnd sú, sem
skipuð var á árinu 1978, hefur nú
skilað sameiginlegri skýrslu með
hugmyndum um helstu breytingar
til þingflokkanna. Þingflokkarnir
hafa verið að funda unr málið og
munu eflaust eiga eftir að funda
allnokkuð enn. En hvaða breyting-
ar eru það helstar, sem lagt er til að
verði gerðar og hversu miklu munu
þær skipta stjórnkerfið? Við
skulum athuga það ögn.
Núverandi stjórnarskrá skiptist í
7 kafla og greinar hennar eru 81. í
tillögum stjórnarskrárnefndar er
gert ráð fyrir 8 köflum og 83 grein-
uin. Mér telst svo til, að 27 greinar
verði óbreyttar frá því sem nú er og
16 þeirra verða með minniháttar
breytingum, oft á tíðum orðalags
breytingum.
Grundvallarreglur stjórnarskrár
í stórum dráttum má segja að
allar stjórnarskrár - ekki aðeins
hin íslenska - hafi að geyma þrjá
meginþætti: í fyrsta lagi grundvall-
arreglur; þar ber kannski hæst hjá
okkur hugmyndina um þrískipt-
ingu valdsins, og að auki má nefna
hugmyndir urn náttúruleg réttindi
manna, svo sem eignarrétt. I öðru
lagi eru ákvæði um helstu valda-
stofnanir stjórnkerfisins. Þau
ákvæði gefa nokkuð villandi mynd
nú; það er rninnst á forsetann og
Alþingi og ætli einhver sér að nota
stjórnarskrána sem leiðarvísi um
vald forsetans mun sá hinn sami
lenda á villigötum. Samkvæmt
stjórnarskránni velur forseti nefni-
lega ráðherrana, svo dæmi sé tekið
- í reynd eru það
stjórnmálaflokkarnir sem velja þá.
Þá segir, að forseti geri samninga
við önnur ríki - í reynd er það ríkis-
stjórnin. Þá getur forseti synjað
lagafrumvarpi staðfestingar - eng-
inn okkar forseta hefur notað það
vald sitt. Lítið er að finna um starf-.
semi ráðherra og ríkisstjórnar.
Ríkisstjórn er raunar aðeins nefnd
einu sinni og þá í sambandi við ráð-
herrafundi.
í þriðja lagi eru hugmyndir um
mannréttindi meðal grundvallar-
þátta stjórnarskráa. Um þetta fjall-
ar lokakafli stjórnarskrárinnar og
tekur hann til atriða eins og trú-
frelsis, prentfrelsis, félagafrelsis,
uppfræðsluskyldu og framfærslu,
kosningaréttar og kjörgengis, svo
dæmi séu nefnd. Tvær greinar
fjalla um skyldur og réttindi lands-
manna: önnur greinin segir að sér-
hver vopnfær maður sé skyldur til
þess að taka sjálfur þátt í vörnum
landsins, en hin fjallar um, að sér-
réttindi sem bundin séu við aðal,
nafnbætur eða lögtign, megi ekki
leiða í lög. Það var nú það.
Helstu hreytingar
Helstu breytingarnar, sem
stjórnarskrárnefnd varð sammála
um að leggja fyrir þingflokkana,
nriða annars vegar að því að færa
stjórnarskrána nær þeim venjum
og siðum, sem myndast hafa í
stjórnkerfinu um hin ýmsu stjórn-
unarmál, og hins vegar er um ný-
mæli að ræða, sem markað geta
þróun stjórnkerfisins nýja braut.
Sem dæmi um hið fyrrnefnda má
nefna, að stjórnarskrárnefnd
leggur til, að dregið verði úr valdi
forseta frá því sem nú er. í nýju
stjórnarskránni verður skv. til-
lögum nefndarinnar grein er segir,
að hafi viðræður um stjórnarmynd-
un ekki leitt til nýrrar ríkisstjórnar
innan átta vikna sé forseta heimilt
að skipa ríkisstjórn. Núgildandi
ákvæöi segir, að forseti skipi ríkis-
stjórn - og er það æöi mikið vald.
Enginn forseti hefur hins vegar
beitt þessu valdi sínu og sennilega
heföu flestir stjórnmálamenn tekiö
það óstinnt upp ef forseti hefði
beitt þessu valdi (þegar Sveinn
Björnsson myndaði utanþingstjórn
árið 1942 var hann ríkisstjóri). Hér
er því verið að staðfesta hefð, sem
komin var á í stjórnkerfinu.
Nýmæli eru allnokkur. þar má
nefna að heimild til bráðabirgða-
laga er þrengd frá því sem nú er.
Gert er að skilyrði, að bráða-
birgðalög verði ætíð lögð fyrir þing
í upphafi þings og hafi Alþingi ekki
samþykkt þau innan 3ja mánaða
falla þau sjálfkrafa úr gildi.
Annað nýmæli er, að kosninga-
aldur er lækkaður í 18 ár.
Alþingi verður gert að einni mál-
stofu og veruleg breyting gerð á
ákvæðum um nefndir Alþingis og
vald þeirra. Á síðustu áratugum
hefur farið mjög í vöxt, að fela
þingnefndum ákveðin mál og síðan
beðið úrskurðar þeirra. Starf
þeirra er nú staðfest í stjórnar-
skránni. Valdsvið ncfndanna mun
aukast mjög, því þegar þingfólkið
60 fer að mæta í sameiginlega mál-
stofu, mun vinna aukast mjög í
nefndum.
Mun ýtarlegri ákvæði verða um
réttindi sveitarfélaga. Þar má
benda á 58. grein er segir: „Rétti
íbúa sveitarfélaga til þess að óska
eftir atkvæðagreiðslu um málefni
sveitarfélaga skal og skipað með
lögum.“
Mannréttindakaflinn er gerður
mun ýtarlegri og ný mannréttindi
tekin upp. Má þar nefna jafnrétti
karla og kvenna, trúarbragðarétt-
indi, skoðanafrelsi. og fleira.
Við látum þetta duga um tillögur
stjórnarskrárnefndar. Eins og áður
sagði eru þær komnar til þingflokk-
anna og eflaust munu þeir allir
leggja til einhverjar breytingar.
Ástæða er til að hvetja alla, sem
telja sér málið skylt (sem hljóta að
vera við öll), að kynna sér tillög-
urnar vel og vandlega. Þótt stjórn-
arskráin segi vitaskuld ekki allt um
stjórnarfarið í landinu, er hún þó
grundvöllur þess og leggur línurnar
í hinum stóru dráttuin. ast
Stjórnarskrárnefnd lagði fram tillögur sínar að endurskoðun stjórnarskrárinnar í öllum greinum ncma kjör-
dæmamálinu á fréttamannafundi í Stjórnarráðshúsinu sl. mánudag. Ljósm. -eik