Þjóðviljinn - 12.03.1983, Blaðsíða 22

22 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 12. - 13. mars 1983 _______________________________________________________________
Níels Hafstein: Fyrri grein
Nýlistasafnið átti 5 ára afmæli
5. janúar s.l. Af því tilefni þykir
rétt að skýra nokkuð frá
starfsemi safnsins og þeim
atburðum sem hafa orðið í
kringum það. Þá er fjallað um
hugtakarugling, stefnur og
aðferðirímyndlist.
Hvað er
nýlist?
Allt frá því að hugtakið nýlist
skaust upp á stjörnuhimininn hefur
ýmsum mönnum verið það kær-
komin iðja að skilgreina það, eða
réttara sagt: þeim hefur þóknast að
fella mest alla nýstárlega mynd-
tjáningu undir þetta hugtak, - og
stafar af þröngu sjónarhorni.
Þetta hugtak var formað í
Myndlista- og handíðaskóla fs-
lands þegar nauðsynlegt þótti að
skíra upp DEILD í MÓTUN og
var kölluð Nýlistardeild MHf
Orðið vísaði til frumlegrar tjáning-
ar og tilrauna, og þótti þægilegra í
munni helduren t.d. nutímamynd-
- má hann vera sérstakur? Er ekki
nokkurn veginn víst að hann berst
með fjöldanum, glatar kannski
sjálfum sér og fer flatt á fyrirtæk-
inu? Hér skal því ekki svarað
hverju nýja málverkið kemur til
leiðar, en það virðist vera hættu-
merki þegar byltingaraflið hlýtur
hylli hjá fórnardýrum sínum!
Þessi darraðardans á fleti mál-
verksins: hefur hann áhrif á félags-
lega samstöðu, hagsmuni myndlist-
armanna, vinfengi, - framtíð Ný-
listasafnsins? Við sjáum hvað
setur.
Litið til baka
Upp úr 1970 fór að bera á sam-
ansafnaðri óánægju meðal yngri
myndlistarmanna með þau
neikvæðu viðhorf sem gætti gagn-
vart þeim hjá eldri kollegum, t.d.
hvað varðaði félagslega aðstöðu.
Hinir eldri höfðu hreiðrað um sig á
hverjum þeim vettvangi sem hugs-
anlega gat orðið þeim til framdrátt-
ar, þá var opinber stuðningur á
núllpunkti (listamannalaun,
Frá Alþjóðlegu sýningunni „Thinking
1982. Mynd eftir Helmut Middendorf
of the Europe“ í Nýlistasafninu
í febrúar 1981 var haldin 10 daga
hátíð helguð gjörningum. A mynd-
inni sést Árni Ingólfsson flytja at-
riði sitt á hátíðinni
NY LIST - nýlistasafnið
listardeild, svo ekki sé talað um
framúrstefnutilraunadeild. Þetta
ágæta hugtak þótti síðan tilvalinn
forliður er Nýlistasafnið var
stofnað.
Þar sem nýlistin hefur ruglað svo
marga í ríminu og raun bervitni, þá
er ekki úr vegi að varpa fram n.k.
orðabókarskýringu
„Hugtakið nýlist er notað í ís-
lensku máli sem safnheiti yfir þær
stefnur sem innihalda nútímaleg
viðhorf í myndrænni tjáningu og
hafa fersk og frumleg gildi.“ Hug-
takið er því ónothæft í umræðum
um listastefnur sem hafa sungið sitt
síðasta, s.s. Surrealisma og Pop.
Hugtakið tekur ekki til aðferða,
t.d. getur gjörningur (perform-
ance) sem byggir á myndhugsun of-
angreindra listastefna ekki talist til
nýlistar.
í þessu sambandi er rétt að
benda mönnum á að hafa fulla gát á
meðferð hugtaksins nýlist þegar
rætt er um tiltölulega nýstárlegar
„stefnur" eins og landslags- og Iík-
amslist (Land-art og Body-art), sú
fyrrnefnda hefur ýmislegt úr
Abstract-stefnunni, hin síðari
teygir oft anga sína inn á Surreal-
ískt svið.
Hugtakið yfir heild
Ef leitað er skýringa á því hvers
vegna ákveðinn hópur myndlistar-
manna er felldur undir einn hatt,
stundum fyrir einhvern undarlegan
misskilning af hálfu hópsins eða
þeirra sem fjalla um framleiðslu
þeirra, þótt svo innan hópsins séu
ríkjandi ólík viðhorf, - þá kemur
strax upp í hugann ákveðin kyn-
slóðaskipting: SEPTEM-hópurinn
starfaði af miklu fjöri á sjötta ára-
tugnum og tók fyrir harða -Geo-
metríu (óhlutbundna list) og þá
stundum í bland við mýkrr. Ab-
stract og Expressionisma. Þcssi
tjáningarmáti vakti upp miklar til-
finningasveiflur meðal lands-
manna, hér var á ferðinni þræl-
skipulögð atlaga gegn raunsæis-
stefnunni ersamanstóð mestmegn-
is af blómauppstillingum og lands-
lagsmyndum, þ.e.a.s. þægilegri
stöðnun og elskusemi sem sveif um
í draumaheimi broddborgaranna.
SEPTEM-hópurinn náði með
undraverðum hraða að brjóta nið-
ur alla mótstöðu og fá áhrifastöðu á
myndmarkaðinum, þeir sem hópn-
um fylgdu að málum röðuðu sér á
básana í skyndi, svo sem við gagn-
rýnisstörf á dagblöðum.
Listasafn fslands féll kylliflatt
fyrir myndlist SEPTEM-manna,
og liggur reyndar enn. Því miður
auðnaðist fyígjendum Abstractlist-
arinnar og Expressionismans ekki
að nýta byltingaraflið til jákvæðra
hluta og byggja upp frjósamt
myndlistarlíf, samheldnin varð að
klíkuskap, þröngsýni og hræðslu.
Óttinn við nýja kynslóð tók á sig
fáránlegar myndir og jafnvel of-
sóknir á köflum, - sprengiaflið var
SÚM, sem kom fram á sjöunda ár-
atugnum.
SÚM-hreyfingin samanstóð af
fólki með víðsýnar skoðanir, því
stóð ógn af kerfisbundnum mynd-
markaði, kreddum, sölutrixum,
skoðanakúgun og fastmótun í list-
um. SÚM var hneykslunarhella:
„Tilraunir í nafni listarinnar“ voru
slagorð sem varpað var fram sem
röksemd gegn ábyrgri sköpun
hreyfingarinnar, og komu að sjálf-
sögðu úr herbúðum forveranna.
SUMMARAR tóku til meðferðar
hreyfilist (Kinetic-art), Pop-list,
FLÚXUS-áhrif, myndljóð
(Koncret-poetry) og Frumconc-
eptualisma (hugmyndafræðilega
list). Aðferðirnar gengu útfyrir
hefðbundinn ramma, skúlptúrinn
fékk nýtt gildi, t.d. í uppákomum
(Happenings) og umhverfismótun
(Environment). Því er nú ver og
miður að SÚM-hópurinn skil-
greindi aldrei list sína og gerði
sama sem ekkert til að koma henni
á framfæri nema í sýningarsalnum
á Vatnsstíg 3B, hvað þá heldur að
hafður væri uppi áróður henni til
styrktar. Sú spurning vaknar hvort
frjálslyndið hafi ekki leitt til .
ábyrgðarleysis og þá með öðrum
formerkjum en áður tíðkuðust.
Hreyfingin fjaraði út með nokkr-
um krampakippum þar til hún af-
lagðist formlega.
Næsta kynslóð var miklu
lausbeislaðri þótt ákveðinn kjarni
myndaðist, í tengslum við SÚM
eða einstaka meðlimi hreyfingar-
innar. Þetta fólk stökk beint inn í
hugmyndafræðilégar vangaveltur,
kerfislist (Systematic-art) og ýmsar
aðferðirs.s. ljósmyndir, gjörninga,
umhverfismótun, myndbönd,
kvikmyndir og bókverk, - og að
sjálfsögðu undir nokkrum áhrifum
frá SÚM. Áður en til hópmyndun-
ar kæmi undir ákveðnu heiti, þá
var boðað til fundar um stofnun
nýs listasafns, - og eftir það varð til
samheiti fyrir alla þá er ekki féllu
undir hefðbundnar skilgreiningar:
hugtakið nýlist! Fyrir utan þessa
einföldun er tekur mið af kynslóða-
skiptum í myndlist, þá er nauðsyn-
legt að hafa í huga ýmsa mikilvæga
þætti: hugsjónir og samkennd,
aðstöðuvernd, sölumarkað, bar-
áttu fyrir aðferðum, utanaðkom-
andi áhrif, og þörf fyrir félagslega
virkni.
Eins og sést á þessari upptaln-
ingu, þá gerist það á nokkuð löngu
tímabili að fjölbreytni í mynd-
hugsun eykst, þ.e. stefnurnar
verða sífellt fjölskrúðugri, - og má
bæta við þann lista: Op-art, Light-
art (ýmsar stefnur og aðferðir er
höfða beint til sjónskynjunar: disc-
otek), Animal-art (misþyrmingar á
dýrum), Minimalismi (lágmarks-
efni/lágmarkshugmynd), Punk,
Hyperrealismi (stælingar með
mikilli nákvæmni), Installation
(,,innísetning“) og svo framvegis.
I síðastnefnda fyrirbrigðinu sem
er einföldun, á umhverfislist
(myndheildin er leyst upp í áhersl-
uþætti), þá gerðist það að til sög-
unnar komu ýmis konar mynd-
tákn, ef svo má segja, er höfðuðu
fremur til tilfinningalífsins þótt
rökrænnar hugsunnar gætti eða
væri beitt á meðvitaðan máta. Þessi
myndtákn birtust einnig í einstök-
um gjörningum og fengu þá lífrænt
gildi út fyrir stöðugleik í rými, urðu
hreyfanleg. En áður en þessi nýj-
ung fékk fullnaðarafgreiðslu
skrapp hún saman og rann inní
nýja málverkið!
Nýja málverkið
Með vissu millibili í listasögunni
gerist það, að afturhvarf verður í
myndhugsuninni, ýmsar þjóðfé-
lagshræringar rekast hver á aðra og
tilfinningarnar byrgja mönnum
sýn, - listarriennirnir smitast af
þeim sprengingum sem verða: allt í
einu er mál til komið að stokka
spilin upp og leggja annan kapal.
Úndanfarin ár hefur þetta aftur-
hvarf verið að formast hér og þar
um heiminn, og þá með ýmsum
formerkjum s.s. frá „hnignunar-
verkurn" frægra meistara (De
Chirico), - hér á landi heitir þetta
nýja málverkið.
Þetta fyrirbæri er einna merki-
legast fyrir þá sök, að það kollvarp-
ar flestum fagurfræðilegum gild-
um: það sem var ljótt er nú fagurt;
það sem var úrkynjað áður er
endurmetið og sett á stall. Spurn-
ingin er þá sú: hvenær verður fag-
urfræðinni endanlega varpað fyrir
borð? Þessu til viðbótar kemur svo
tjáningartæknin, Expressionism-
inn, úr undirmeðvitundinni, - og
jaðrar á köflum við geðveiki (geð-
klofa, geðlæti/þunglyndi og of-
skynjanir), enda smellur „mynd-
sköpun" fólks með geðræn vanda-
mál eins og flís við rass nýja mál-
verksins.
Þeir menn eru til sem vilja halda
því fram að listamenn þessarar
stefnu hafi gefist upp fyrir tækn-
inni, þori ekki að halda inn á nýjar
brautir sem vísindamenn eru að
leggja. Aðrir fullyrða að hugmynd-
irnar hafi verið fullkannaðar og
fullnýttar, hugmyndafræðileg
myndlist hafi verið komin inn að
miðju naflans. Enn aðrir segja að
stefnan sé sprottin upp fyrir til-
verknað fjármálamanna sem vant-
ar seljanlega vöru, og hér sé því
verið að hrinda á stað tískulista-
bylgju, eins og gerðist í kjölfarið á
Pop-listinni sællrar minningar, -
enda er það athyglisvert hversu
auðvelt er að losna við verk sem
hafa stimpil nýja málverksins. Hér
er því aftur á móti slegið fram að
nýja málverkið sé tilfinningalegt
andsvar listamannsins gegn skipu-
lagi og andlegri stöðnun í þjóðfé-
Iaginu. Það er nánast út í hött að
berjast gegn heimsku og forpokun
á rökrænan hátt, það verður að
beita tangarsókn. Hitt ersvo annað
mál hvort listamenn almennt séu
sér meðvitandi um þá afstöðu sem
þeir taka, og er kannski skýringar-'
innar að leita í fjöldahyllinni:
hreyfingin er brot af múgæði; múg
æði gegn múgsefjun. Einstakling-
urinn á við ramman reip að draga,
skreytingar, styrkir o.fl.). En ekki
síst gætti reiði með óraunhæfa
„stefnu“ Listasafns íslands: endur-
nýjun listaverkaeignar þjóðarinnar
var í argasta ólestri og jaðraði við
að vera markviss fölsun, gaf ranga
mynd af því sem raunverulega var
að gerast í íslenskri myndlist. Það
var auðséð að safnið, með for-
stöðukonu þess í broddi fylkingar,
hafði engan áhuga á að endur-
skipuleggja starfsemi sína. Og þar
fyrir utan var annar rekstur í lama-
sessi: handahófsleg vinnubrögð í
sýningarmálum, og verk víða
geymd þar sem almenningur átti
þess engan kost að sjá þau, s.s. í
erlendum sendiráðum eða opin-
berum einkaskrifstofum.
Til marks um vinnubrögð safn-
ráðsins má nefna, að þegar starfs-
maður þess stakk upp á því að efna
til sýningar og úttektar á Pop-
listinni á íslandi, þá voru ekki til í
safninu nema örfá verk sem flokk-
uðust undir þá stefnu, leita þurfti á
náðir listamannanna sjálfra og ein-
stakra safnara til þess að hægt væri
að gefa einhverja sýn á viðfangs-
efnið, - en heppnaðist ekki sem
skyldi þar sem mörg verk voru
glötuð og ónýt, eða höfðu jafnvel
verið notuð sem efniviður í nýrri
verk. Sarna sagan mun að sjálf-
sögðu endurtaka sig ef svo ólíklega
vildi til að Listasafn íslands fengi
þá flugu í kollinn að gera úttekt á
þeirri list sem fylgdi í kjölfar Pop-
listarinnar.
Hér kemur vissulega fram harð-
ur dómur á störf safnráðsins og
forstöðukonunnar, en íslenskri
myndlistarsögu er enginn greiði
gerður með því að fela þessar
staðreyndir, - og hefur raunar
margsinnis verið bent á þær undan-
farin ár. Á Myndlistarþingi kom
fram sú krafa að stjórnvöld
skipuðu nefnd til að endurskoða
lögin um Listasafn íslands, og er
vonandi að afgreiðslu þeirra á
Alþingi verði ekki langt að bíða.
Hér í lokin er rétt að taka það
fram, að núverandi safnráð er
skipað hæfu fólki sem hefur látið
ýmislegt gott af sér leiða, þrátt fyrir
geðþóttavald forstöðukonunnar er
styðst við meingölluð lög.
(Framhald í næsta Sunnudags-
blaði).