Þjóðviljinn - 03.09.1983, Blaðsíða 14

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 3.-4. september 1983
Sárhyggja er
ekki styrkleiki
Rætt við Þröst Ólafsson framkvæmdastjóra Dagsbrúnar
Þröstur Ólafsson var nýlega ráöinn
framkvæmdastjóri
Verkamannafélagsins Dagsbrúnar og
gekk sú ráðning ekki fyrir sig þegjandi
og hljóðalaust. Um hinn
þýskmenntaða hagfræðing hefur
raunar ekki verið lognmolla þann
hálfan annan áratug sem liðinn er frá
því hann fór að láta að sér kveða í
íslensku þjóðlífi. Hugmyndir hans hafa
vakið athygli og mætt mótspyrnu og
störf hans verið umdeild. Fyrrverandi
forystumaður námsmanna,
starfsmaður BSRB, hjálparmaður
iðnaðarráðherrans Magnúsar
Kjartanssonar, framkvæmdastjóri
Máls og menningar og aðstoðarmaður
Ragnars Arnalds fjármálaráðherra í
síðustu stjórn er nú sestur í nýjan stól
og verðurenntilefni umræðnaog er
áhugaverður viðmælandi fjölmiðla.
- Þetta starf hefur sem slíkt ekki verið til
áður, segir Þröstur, þótt auðvitað hafi hér
verið framkvæmdastjórn og verkstjórm
Það er ekki komin reynsla á þetta enn. f
minni starfslýsingu felst m.a. umsjón með
rekstri félagsins, ábyrgð á fjármálum og
bókhaldi gagnvart stjórn. Ég geri ráð fyrir
að þetta starf mótist í að verða hefðbundið
framkvæmdastjórastarf einsog hjá öðrum
stéttarfélögum.
Þú vekur fyrst athygli í íslensku þjóðiífi
sem formaður SINE, Sambands íslcnskra
námsmanna erlendis, þegar þau samtök
virtust uppá sitt róttækasta, menn hernámu
sendiráð erlendis og SINE-þing hvöttu til
almcnnrar óhlýðni. Hafa hugmyndir þínar
um sósíalisma og byltingu í samfélaginu
breyst síðan?
- Hugmyndir mínar um þetta tvennt
voru auðvitað ekki fullmótaðar á þessum
tíma. Þær mótuðust af því umhverfi sem ég
lifði í, bæði á uppvaxtarárum og við nám í
Þýskalandi. Þá var í gangi mikil endurvakn-
ing sósíalískra hugmynda og boðið upp á
fjölbreytilegar skoðanir um aðferðir til að
ná sósíalískum markmiðum. Ég mótast
talsvert af hreyfingu stúdenta innan há-
skóla míns í Berlín á sjöunda áratugnum.
Aðstæður þar voru auðvitað allt aðrar en
hér, það fann ég greinilega eftir að ég fór að
vinna hér heima. Skoðanir mínar á sósíal-
isma og baráttuaðferðum hafa vonandi
breyst síðan á á námsárunum, enda hefur
mikið breyst, bæði í okkar eigin umhverfi
og í hinum sósíalíska heimi. Þá hrifust
menn til dæmis af hugmyndum Maós um
stöðuga byltingu. Nú eru þær grafnar eins-
og margt af því sem þá var talið til endurnýj-
unar á sósíalismanum. Jú, hugmyndir mín-
ar hafa breyst, enda taka hugmyndir manna
mið af þeim raunveruleik sem menn búa við
og þeirri reynslu sem menn verða fyrir. Þær
mega aldei verða eins og uppstoppaður
geirfugl. Skoðanir mínar byggjast þó enn á
samstöðu með lítilmagnanum og því að
jöfnuður milli manna og stétta sé sem
mestur.
Friðarhreyfingin í
Þýskalandi: krókótt
framhaid af
stúdentauppreisnunum
fyriráratug...
Líturðu svo á að þessi stúdentahreyfing
sem þú tókst þátt í hcima og erlendis hafi
beðið ósigur?
- Nei, ekki ósigur. Hún hafði mikil áhrif,
einkum erlendis. Hún var aldrei föst í sessi
hér og risti aldrei mjög djúpt. Hún hafði
skörp og beitt áhrif um tíma en hugmyndir
hennar komust aldrei til skila hér í sama
mæli og til dæmis í Þýskalandi þar sem mik-
ill munur sést á samfélaginu núna og fyrir
þennan tíma.
Hreyfing okkar þá var afsprengi tímans,
félagslegrar og fjárhagslegrar stöðu náms-
manna, skipulags skólanna, og þess hvert
hlutverk þeirra var í reynd. I þetta blandast
stríðið í Víetnam og framferði Bandaríkj-
anna í þriðja heiminum; menningarbylting
Maós hafði sitt að segja. Þetta steyptist
saman í eina hreyfingu. Henni tókst þó
aldrei að benda á nýtilegar lausnir til breyt-
inga á þjóðfélaginu. Stúdentahreyfingin
þýska leystist uppí stríðandi agnir sem
aldrei hafa sameinast; fyrren þá núna í
friðarhreyfingunni sem líta má á sem krók-
ótt framhald af stúdentauppreisninni fyrir
rúmum áratug.
Fyrir um fimm árum koma frá þér hug-
myndir um „sögulegar sættir“, samvinnu
Alþýðubandalags og Sjálfstæðisflokks í
kjölfar einhverskonar sáttmála verkalýðs-
stéttar og borgara. Hverjar voru forsendur
þessara hugmynda og hvað er að segja um
gildi þeirra nú?
- Forsendur þessara hugmynda sem ég
Ef allt um þrýtur verður
ríkið að yfirtaka skipin og
leggja þeim...
setti fram í tímariti Máls og menningar á
sínum tíma var það þrátefli sem ríkti milli
höfuðstétta þjóðfélagsins. Þær leituðust við
að ná undirtökunum hvor á annarri en tókst
ekki. Slík pattstaða getur haft alvarlegar
afleiðingar fyrir sjálfstæði íslenska þjóðrík-
isins. Of mikil barátta milli stétta í ekki
stærra landi en íslandi og jafnviðkvæmu
fyrir erlendum þrýstingi gæti leitt til upp-
lausnar og endaloka sjálfstæðs þjóðríkis.
Þessi staða kallaði fram mikla óreiðu og
sóun í rekstri þjóðarbúsins og ég taldi að
ekki væri hægt að bæta úr þessu nema stétt-
irnar tvær settust niður, slíðruðu sverðin í
bili og leystu úr hættulegustu vandamálun-
um, fyrst og fremst þeim sem tengjast verð-
bólgunni og sóun fjármuna með erlend lán
að bakhjarli. Langtímaóreiða af þessu tagi
hefur endað á hrikalegan hátt í ýmsum ríkj-
um og undantekningarlítið reynst alþýðu
þung í skauti að lokum. Ég taldi að sjálf-
stæði landsins kynni að vera í veði.
Ég sagði í blaðaviðtali fyrir hálfu öðru ári
að í vændum væri uppgjör milli þessara
stétta fyrst ekkert samkomulag náðist.
Þetta uppgjör er nú hafið, önnur höf-
uðstéttanna hefur reitt til höggs og skert
lífskjörin án þess að gera tilraun til að lag-
færa aðra þætti í hagkerfinu.
Það er tímasóun að ræða þetta núna.
Þjóðarsátt er því miður ekki á dagskrá. Nú-
verandi ríkisstjórn hefúr með framkomu
sinni beinlínis afneitað henni.
Þessar tillögur nutu ekki hylli innan AI-
þýðubandalagsins. Ertu í minnihluta í
flokknum?
- Um þessar hugmyndir urðu miklar um-
ræður. Margir vöru á móti, en margir höfðu
samband við mig og sögðust vera mér sam-
mála. Um þær var aldrei formleg atkvæða-
greiðsla, en það er rétt; - hugmyndirnar
nutu ekki brautargengis. Ég var í minni-
hluta þá. Núna, - ég veit það ekki, það fer
eftir þeim málefnum sem ég berst fyfir. Ég
hef hafið máls á ýmsu öðru innan flokksins,
rætt þar um fjárfestingarstefnu, verðbólgu,
sjávarútveg, og lent í minnihluta; þeir sem
hefja umræðurií viðkvæmurn málum lenda
oft í minnihluta. í samfélagi í örri breytingu
verða pólitískar hugmyndir að breytast.
Annars staðna flokkar. Það er eins gott að
ganga í trúarsöfnuð eins og vera í flokki án
skoðanaskipta. Áherslur mínar á stefnu-
breytingu og endurnýjun hafa ekki verið
árangurslausar. Ég nefni til dæmis offjár-
festingarpólitíkina í landinu.
Eruð þið litlir pólitískir vinir, þú og
Lúðvík Jósepsson?
- Við Lúðvík höfum oft deilt, m.a. um
þau mál sem við ræddum áðan. Hann hefur
aðra reynslu en ég, mótast á öðrum tíma,
hefur aðra lífsskoðun að ýmsu leyti og lítur
hlutina því í öðru samhengi. En þegar upp
er staðið er fleira sameiginlegt með okkur
en það sem skilur.
Ilvernig er að vera aðstoðarmaður ráð-
herra?
- Það er erfitt að lýsa því. Starfið er ná-
kvæmlega það sem ráðherrann vill að það
sé. Maður er ráðinn hjá ráðherranum ekki
ráðuneytinu. Svona stöður eru til víðar en á
íslandi, og ég man eftir að breskur
aðstoðarráðherra sagði einhvern tíma að
starf sitt væri ein ömurlegasta pólitíska til-
vera sem hægt væri að hugsa sér, hann fengi
alltaf skammirnar, ráðherrann þakkirnar.
Ég kvarta hinsvegar ekki yfir Ragnari Arn-
alds, hann var mjög sanngjarn og með okk-
ur tókst ákaflega góð samvinna. Við
skiptum að sjálfsögðu með okkur verkum.
Ég tók til dæmis að mér vinnu í sambandi
við launamál, sem er erfiður málaflokkur,
og ég kann að hafa bakað mér einhverjar
óvinsældir. En á það verður að hætta þegar
menn taka svonalagað að sér.
Kerfísandstæðingur í kerfísvinnu?
- Ég fékk eldskírnina í iðnaðarráðu-
neytinu hjá Magnúsi Kjartanssyni, hafði þá
tækifæri til að hlaupa af mér hornin. Ég
tókst þá á við kerfið á ýmsan hátt og gerði
ýmislegt sem ekki þótti góð latína í ráðu-
neytunum.
Ég lít á stjórnkerfið sem tæki, ekki sem
hvíldarhæli til að leggjast inná með því skil-
yrði að reglum þess sé hlýtt. Það er tæki sem
pólitísku flokkarnir hafa til að stjórna
landinu innan ramma þeirra laga sem gilda.
Takist ráðamönnum ekki að beita kerfinu
er það vanmætti þeirra að kenna og ekki
kerfinu. Pólitíkin á að móta kerfið, ekki
kerfið pólitíkina.
En mótast verklagið ekki af því tæki sem
notað er? Er ekki erfítt fyrir sósíalista að
nýta sér stjórntæki borgaralegs samfélags?
- Spurningin er fyrst og fremst sú hvort
sósíalistar hafa pólitísk völd til að gera það
sem þeir vilja, hvort þeir hafa fólkið nieð
sér. Kerfið hefur ekki mér vitanlega reynt
að koma í veg fyrir framkvæmd stefnu sem
ráðherrar hafa lagt til og barist fyrir. Hitt er
svo annað mál að það samfélag sem við
búum í mótar bæði menn og flokka, hug-
rnyndir þeirra, vinnubrögð og verklag.
Síðasta ríkisstjórn ætlaði að ná niður
verðbólgunni og tókst ekki. Hvers vegna
ekki?
- Það tókst ekki vegna þess að hún hafði
ekki þá pólitísku stefnufestu og samstöðu
Stjórnkerfið er tæki, ekki
hvíldarhæli.Takist
ráðamönnum ekki að
beita því er vanmætti
þeirra um að kenna...
sem þurfti til að ná árangri. Hún hefði þurft
að breyta um fjárfestingarstefnu og standa
þar fyrir róttækum og sársaukafullum
aðgerðum. Hún hefði líka þurft að taka
verðmyndunarkerfið til ákveðinnar endur-
skoðunar, svo og margvíslega sjálfvirkni í
hagkerfinu. Djúptækar skekkjur eru komn-
ar í efnahagskerfið og koma fram í viðvar-
andi jafnvægisleysi.
Ég tel að það þurfi skipulagsbreytingar á
efnahagskerfinu, breytingar sem eru bæði
hagræns, pólitísks og félagslegs eðlis. Engin
ríkisstjórn hefur ennþá treyst sér í slíkar
breytingar, heldur ekki sú síðasta, og þess
vegna tókst henni ekki að ná árangri í bar-
áttunni við verðbólguna, hún reyndi að
halda í horfinu og það tókst.
Tökum fjárfestingarmálin sem dæmi; of-
fjárfesting á sér ýmsar rætur, m.a. flótta
undan verðbólgu en einnig byggðakapp-
hlaupið svokallaða. Þessvegna hefur hér
verið fjárfest miklu meira en eðlileg starf-
semi efnahagslífsins getur staðið undir.
Þannig gengur fjármagnið sífellt meira á
hlut launanna. Þessu þarf að snúa við og
minnka þann hlut sem fjármagnið fær af
tekjum. Kostnaður af fjárfestingum hjá
fyrirtækjum og einstaklingum er alltof hár
miðað við tekjur. Þetta er einsog ef þú
keyptir þér Mercedes Benz, það yrði lítið
eftir af tekjunum þínum í annað næstu mán-
uðina. Ríkan forstjóra mundi hinsvegar
ekki muna um að kaupa sér Mercedes
Benz.
Sjávarútvegurinn er gott dæmi um of-
Þetta er einsog ef þú
keyptir þér Mercedes
Benz, það yrði lítið eftir af
tekjunum...
fjárfestingu; bankarnir líka. Þar hefur mikil
fjárfesting átt sér stað og sú þjónusta sem
bankakerfið veitir er alltof dýr. Það má
nefna margar aðrar atvinnugreinar. Þessi
fjárfestingarstefna eykur spennuna í hag-
kerfinu og í þjóðfélaginu og þrýstir upp
verðlagi.
Annað atriði: verðmyndunin. Verð-
myndunarkerfið í íslenskum þjóðarbúskap
er mjög einokunarkennt, enda búið til með
samtakamætti atvinnurekenda. í þessu
kerfi er hvorki markaðshyggja né ríkis-
hyggja að baki. Það er bastarður og á ýms-
an hátt óhagstæðara fyrir almenning en
önnur hvor hinna leiðanna.
Hvað ber að gcra?
Draga skipulega úr jafnvægisleysinu.
yftahringurinn verður ekki rofinn með
einu höggi, þetta er samofinn ntargra ára
vefur. Það verður að byrja á að fækka til-
efnum til frekari verðþenslu. Byrja á sjáv-
arútveginum, núverandi kerfi þar kallar á
nýjar og nýjar gengisfellingar sem spenna
síðan upp verðlag og laun. Á meðan jjað er
ekki gert þýðir lítið að krukka í aðrar hag-
stærðir. Ef það tekst að koma sjávarútveg-
inum í lag þannig að tekjur og gjöld standist
á og sjávarútvegurinn skili aftur þeim fjár-
munum sem hann hefur fengið frá samfé-
laginu, - þá er hægt að halda áfram við
aðrar skekkjur. Aukning framleiðslu er
einn hluti þessa máls.
Við komumst aldrei hjá því á íslandi að
verðafyriráföllum. Viðerum háðirerlendu
verðlagi. Hér eru sveiflur, tengdar náttúru-
öflunum. Við komumst aldrei hjá því að
vera í rúmum sjó. En það hefur verið gert of
mikið af því að auka óróleikann og þessa
sveifluáráttu í hagkerfinu í stað þess að
jafna hana út.
Á þá að fækka í flotanum?
- Það þarf að draga úr sóknarkostnaði.
Kostnaðurinn við að sækja hvert kíló af
fiski hefur farið vaxandi í stað þess að
lækka. Þetta er hnignunareinkenni í efna-
hagslífi.
Eitt ráðið væri að reyna að koma togur-
unum á veiðar annarsstaðar en á íslands-
miðum. Ég hef líka heyrt að liægt sé að
leigja skip til útlanda. Ef allt um þrýtur sé
ég ekki annað ráð en að ríkið yfirtaki þau
skip sem ekki geta spjarað sig og leggi
þeim. Ef atvinna dregst saman af þessum
sökum verður að skapa ný atvinnutækifæri
um svipað leyti.
Hvernig líst hagfræðingnum Þresti Ólafs-
syni á tilraunir núverandi ríkisstjórnar til
að eyða verðbólgunni?
- Ég tel að henni takist það ekki vegna
þess að hún gerir ekkert í fjárfestingarmál-
unum eða öðrum kerfislegum vandamálum
efnahagslífsins. Auk þess stenst þessi
launastefna ekki til lengdar. Aðferð ríkis-
stjórnarinnar mun bera takmarkaðan ár-
angur. Fyrirmyndir stjórnarinnar eru Bret-
land og Bandaríkin. Þar hefur verðbólgan
minnkað í kjölfar mikilla kjaraskerðinga og
atvinnuleysis, en vandamálin í þessum
löndum eru allt önnur en hér. Því gleyma
frjálshyggjupostular oft.
Mynd: Leifur