Þjóðviljinn - 13.12.1983, Qupperneq 8

8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þrigjudagur 13. desember 1983__
bókmenntir
Hlutskipti mannsins
- að flýi a frelsið?
André Malraux:
Hlutskipti manns,
þýðing eftir Thor Vilhjálmsson,
Svart á hvítu 1983.
André Malraux (1901-1976) lifði
. ævintýralegu lífi. Hann var í Kína á
tíma borgarastyrjaldar árin 1923-
27, fór til Moskvu, fann merkar
fornleifar í Afríku, barðist móti
fasistum á Spáni, og nasistum í
Frakklandi og varð loks mennta-
málaráðherra hjá de Gaulle. Hlut-
skipti manns kom út árið 1933 og
varð strax fræg bók og verðlaunuð.
Þetta er spennandi skáldsaga um
uppreisnina í Sjanghæ árið 1927,
sem var barin miskunnarlaust nið-
ur af flokki þjóðernissinna (Kúom-
ingtang) undir forystu Tsjang-kæ-
séks. Um leið er sagan merkileg
heimspekipæling. Það verður að
teljast meiriháttar bók-
menntaviðburður er þetta verk
kemur nú út á íslensku í ágætri þýð-
ingu.
< Aðalpersónur bókarinnar eru
nokkrar talsins, en byltingarmað-
urinn Kyo virðist hafa einna mesta
samúð höfundar og liggur beinast
við fyrir lesandann að setja sig í
spor hans. Fyrri hluti sögunnar
fjailar um hvernig uppreisnartil-
raun undir forystu kommúnista í
Sjanghæ er skipulögð lið fyrir lið og
heppnast að lokum eftir talsverð
átök. Um sama ieyti nálgast upp-
reisnarher Kúomintang og kom-
múnista borgina óðfluga. Eftir sig-
urinn makka erlendir erindrekar
og auðmenn við Tsjang-kæ-sék og
fá hann til fylgis við sig með þeim
árangri að þjóðernissinnar slátra
kommúnistum hvar sem til þeirra
næst, og lýsir seinni helmingur
bókarinnar þeim atburðum.
Nokkrar helstu persónur sem
koma við sögu eru Kyo, faðir hans
Árni
Sigurjónsson
skrifar
Gisors að nafni, sem er ópíum-
neytandi og fyrrverandi lista-
söguprófessor, hetjan Katoff,
Tséng hryðjuverkamaður sem
skipuleggur morðtilræði við
Tsjang-kæ-sék, franski stórkapít-
alistinn Ferral og loks Clappique,
fallinn barón og hálfgerður trúður.
Þá koma við sögu fleiri byltingar-
menn, útsendarar Alþjóðasamb-
ands kommúnista og May, eigin-
kona Kyos, og loks Valérie, ást-
kona Ferrals. Öldungurinn Gisors
er notaður til að halda sögunni
saman, enda nýtur hann trúnaðar
iykilpersónanna sem sækja hann
heim. Frásögnin er að einhverju
leyti miðuð við huga Kyos, en ann-
ars er sögumaður alvitur (les hug-
sanir persóna). Sögusviðunum er
haganlega fléttað saman og lesand-
inn er borinn frá götuóeirðum yfir í
svefnherbergi og svo framvegis.
Undirstöðutemað, sem skýrir
heiti bókarinnar, varðar viðleitni
manna til að flýja örlög sín og fá
meiningu í lífið. Gisors flýr lífið
með því að reykja ópíum, og það er
hann sem segir: „Menn verða alltaf
André Malraux.
að Iáta ölvast: þetta land hefur til
þess ópíum, Islam hefur hass,
Vesturlönd konuna... Kannski er
ástin framar öðru meðalið sem
Vesturlönd beita til að losa sig
undan sínu mannlega hlut-
skipti...“. Söguhöfundur segir um
þetta: „Undir orðum hans var önd-
verður straumur mannlegra
tengsla ógreinilegur og dulinn:
Tséng og morðið, Clappique og
geggjun hans, Katoff og byltingin,
May og ástin, hann sjálfur og ó-
píurnið." Hver og einn finnur sína
leið. Ferral er holdgervingur
valdasýkinnar í sögunni. Kama lifir
fyrir listina. Sagt hefur verið að
persónur Malraux séu haldnar af
vilja, þær forðast að láta hluti
ganga yfir sig eða vera þolendur
atburðarásar og taka heldur málin í
sínar hendur, þær kjósa sér dauða.
Persónurnar eru einhvern veginn
að reyna að yfirvinna sjálfar sig og
velja til þess hver sína leið. Þær eru
líka mjög meðvitaðar um gerðir
sínar.
Af þessum orðum mínum að
dæma mætti ætla að sagan sé yfir-
drifið heimspekileg og allegórísk
(þ.e.a.s. holar persónur sem eru
holdtekja dyggða og lasta); en það
er nú einmitt einn af merkum eigin-
leikum þessarar skáldsögu hvernig
athygli lesandans er haldið með því
að stöðugt er skipt á milli djúpra
hugleiðinga höfundar eða persóna
og ytri atburða, sem halda spenn-
unni uppi.
Viðleitni persónanna til að kjósa
sér örlög og fá vilja sínum fram-
gengt og yfirvinna þannig tómleika
sinn er ekki eina efnið í heimspeki-
lega átt, sem er fróðlegt í þessari
bók. Vangaveltur um'einsemdina
(í sambandi við Tséng og ranar alla
hina líka meira eða minna) og um
stjórnmál og stjórnmálaviðburði
þessa tíma eru einnig athyglisverð-
ar. Þá má nefna viðhorf Malraux til
ástarinnar, sem virðast nú ekki lýsa
mikilli bjartsýni. Tilraun Kyos og
May til að halda uppi óeigingjörnu
ástarsambandi strandar á óviðráð-
anlegri afbrýðisemi Kyos þegar
hún heldur framhjá, og botnlaus
sérplægni liggur að baki bæði hjá
Ferral og Valérie í þeirra sam-
bandi. Hetjuskapur er eitt
viðfangsefnanna í sögunni, og hef-
ur verið á það bent að eiginlega er
byltingarmaðurinn Katoff sá sem
virðist einna jákvæðastur maður í
bókinni þegar upp er staðið, þótt
hann veki ekki athygli fyrr en í
bókarlok. Fórn hans fyrir bylting-
armálstaðinn byggist á einhvers
konar hugmynd um bræðralag og
samstöðu, en ekki virðist vera pláss
fyrir ást milli karls og konu í því
samhengi.
Hugmyndir Malraux hafa al-
menna mannlega tilvísun, en bókin
er kannski sérstaklega merkileg frá
sjónarmiði sósíalista af því að sögu-
efnið er uppreisn kommúnista og
stjórnmálaátök. Mér virðist niður-
staða bókarinnar nokkuð von-
döpur um árangur og tilgang
stjórnmálabaráttu, og má á það
benda að drifkraftur í byltingar-
starfi Kyos er persónulegur og ekki
félagslegur: hann hefur gerst
kommúnisti til að efla virðingu
mannsins og komast hjá niðurlæg-
ingu hans. Engu að síður flytur sag-
an að minnsta kosti þann boðskap,
sem er í anda tilvistarstefnunnar,
að manninum beri að taka örlög sín
í eigin hendur, eftir því sem unnt
er. Allir deyja; en skárra er að
deyja fyrir gott málefni en vont. Og
frekar en að fljóta hugsunarlaust
að feigðarósi ættu menn að fljóta
þangað hugsandi.
Og ástin brá fæti
Opinbert kossamet úr dagdraumi
(Teikning eftir Önnu Cynthiu Lepl-
er við sögu Andrésar Indriða-
sonar).
Andrés Indriðason:
Fjórtán... bráðum Timmtán.
Mál og menning. Reykjavík 1983.
Indriði Úlfsson: Sumarið 69.
Ástarsaga fyrir unglinga. Skjaldborg
1983.
Það fylgir víst tímum sérhæfing-
ar, að hugsanlegir lesendur bóka
skiptist í æ fleiri hópa með sérþarf-
ir. Og einn þáttur í þeirri þróun er
sá, að þeim sögum fjölgar sem eru
beinlínis skrifaðar fyrir vissa ald-
ursflokka. Til að mynda unglinga.
Og hvað er meira spennandi á þeim
aldri en fyrsta ástin? Ekkert. Enda
fjaljar þessar sögur tvær báðar um
hana.
Sumarið 69 segir frá Viðari, sem
var að Ijúka við skylduna og fær
vinnu við breikkun sumarbústaðar
við Þingvöll. Skólabræður hans
Árni
Bergmann
skrifar
nokkru yngri, hlálegir hvolpar með
drjúg mannalæti, vilja draga hann
á kvennafar og helst fyllirí, en
Viðar sinnir því engu. Hann hefur
allan hugann við Onnu, sem er í
næsta bústað með móður sinni.
Það dregur saman með þeim fljótt
og vel. Engu líkara en lagt sé upp
með tiltölulega auðvelda sælu í
hinu geðslegasta umhverfi. Svo er
þó ekki: Indriði Úlfsson stillir sig
um farsæl málalok, það er alltaf
eitthvað í vegi fyrir að draumarnir
rætist, stundum eigin vandræða-
skapur Viðars, stundum meinleg
slysni, stundum foreldravandamál-
ið sem aldrei lætur unglinga í friði.
Elías, sem Andrés Indriðason
skrifaði áður um í „Viltu byrja með
mér“, er enn í sögunni „Fjórtán...
bráðum fimmtán" í vandræðum
með sjájfan sig og bróður sinn, sem
er nýlegur faðir, og heiminn yfir-
fyrir þá
leitt. Og kemur varla til mála að
reyna að kynnast Evu af Skagan-
um, þótt hún sé aðlaðandi og ein-
hverjir neistar fljúgi fljótt á milli.
Samt sem áður tekst smám saman
að yfirstíga feimni og annan ves-
ældóm og áður en sögunni lýkur
hafa þau unglingarnir verið ein
saman um nótt - en það var allt
saklausara samt en þið kannski
haldið. Það hefur líka komið á dag-
inn að í mikilli sorg sem Elías verð-
ur fyrir reynist Eva skilningsríkur
félagi.
Hvorug þessara unglingasagna
er átakamikil. Báðar eiga það sam-
eiginlegt að vera trúverðugar- eins
þótt sneitt sé hjá „ljótleika" ef svo
mætti segja og sá heimur sem Páll
Pálsson skrifar um (Hallærisplan-
Hlemmur) sé hvergi nálægur. Þetta
eru semsagt góðir krakkar allt-
saman. Höfundum lætur vel að lýsa
feimni þeirra og vandræðaskap,
einnig að sjá skoplegu hliðina á
þeim hnútum öllum.
í báðum sögum leyfist ungling-
unum ekki að einangra sig í ástinni,
eins og þeir kannski helst vildu -
erfiðleikar þess lífs sem er í vænd-
um koma inn í dagdrauma þeirra
og heimta svör. Þetta er sýnu meira
áberandi í sögu Andrésar Indriða-
sonar, enda eru erfiðleikarnir þar
fyrst og síðast tengdir við fjöl-
skyldu aðalpersónunnar sjálfrar.
Andrési Iætur og einkar vel að
halda striki í málfari (þótt það
komi fyrir að honum verði fóta-
skortur) og að fylgja eftir geðbrigð-
um og hugrenningatengslum. Elías
karlinn er stundum skoðaður utan-
frá, en fær stundum orðið sjálfur og
ganga þau skipti vel og greiðlega.
Sá sem var unglingur um 1950 er
ekki viss um það, hvort ástfanginn
jafnaldri hans var um 1970 eins og
Viðar eða eins og Elías upp úr
1980, enda verður hverri kynslóð
ekki komið fyrir í einum samnefn-
ara. En altént kannast eitt mið-
aldra fól mætavel við margt í þess-
um táningaástum, sem til siðs er að
hafa í flimtingum, en eru náttúr-
lega hin merkilegustu ævintýri.
Barnæska mín í Marokkó
Mohamed Choukri:
Á einu brauði saman.
Halldór B. Runólfsson þýddi.
Svart á hvítu 1983.
Er þetta ekki fyrsta verk nútíma-
höfundar úr arabíska heiminum
sem þýtt er á íslensku? Ekki vitum
við betur (leiðréttingar velkomn-
ar). Höfundurinn er fæddur í Mar-
okkó og lýsir í þessari grimmu bók
bernsku- og uppvaxtarárum sínum
á landi sem þá er enn undir
spænskri og franskri yfirstjórn.
Bókin minnir iesandann á það
fyrst, hve fáfróður hann í rauninni
er um þann heim sem við tekur
sunnan Miðjarðarhafs. En af því
að þetta er sjálfsæfisögulegt verk,
tengt uppvexti í örbirgð, þá leiðir
það hugann fyrr en varir að
skyldum verkum sem samin voru í
Árni
Bergmann
skrifar
Evröpu nálægt aldamótum - til að
mynda að Barnæska mín, Hjá
vandalausum og Háskólar mínir
eftir Rússann Maxím Gorkí. Og
þótt mikil fátækt og grimmd setji
framar öðru svip sinn á uppvaxtar-
ár hins rússneska og hins arabíska
höfundar; þá er samt ólíku saman
að jafna. Nísjní Novgorod á upp-
vaxtarárum Gorkís fyrir hundrað
árum er mikið menningarpláss í
samanburði við Marokkó Moham-
eds Choukris fyrir 30-40 árum.
Allsleysið er yfirgengilegt. Fólk-
ið virðist varla efni í persónur,
enda verður þessum höfundi ekki
hælt fyrir það að hann reyni að
skapa persónusafn á við það sem
t.a.m. Gorkí hefur geymt handa
okkur. Aftur á móti er lýsing Cho-
ukris eftirminnileg sem túlkun á
næstum því fullkomlega „siðlausri"
tilveru, ef svo mætti að orði kveða.
Drengurinn elst upp á milli ösku-
tunna sem eru misjafnlega hagstæð
„forðabúr“, eftir því hvar í hverfi
þær standa. Faðir drengsins drepur
bróður hans og gerir varla vart við
sig öðruvísi en með drykkjulátum
og misþyrmingum. Leiðin liggur á
milli nokkurra ömurlegra plássa í
Marokkó í þjófnaði, rakvélablaða-
orustum, hassi og brennivíni og
viðskiptum við hórur. Það skín
varla sól í þessari sögu. Hungrið og
kynhungrið ráða yfir ríki og deila
því ekki með neinum. Undir lokin
eru þó einhver kynni af þjóðerms-
hyggju og bókum á leiðinni, mjór
vísir að því að Mohamed Choukri
er nú rithöfundur.
Þessi bók er semsagt nokkuð sér-
stæð reynsla. Halldór B. Runólfs-
sort hefur þýtt bókina. Er ýmislegt
vel um verk hans að segja - skal þó
fram tekið, að hann leggur sig eftir
einhverskonar framandleika í stíln-
um, sem verkar ekki nógu
sannfærandi á þennan lesanda hér.
Kommusetningin er alveg út í hött.
Það er að sönnu alltaf álitamál,
þegar texti er fluttur hingað heim
um langan veg í tíma og rúmi að
finna þá íslensku sem hæfir - held-
ur vissri fjarlægð án þess að verða
annarleg eða sérviskuleg úr hófi
fram.
ÁB.