Þjóðviljinn - 20.12.1983, Blaðsíða 4

4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN! JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJANS 1983
Gandhi og Orwell
Mohandas Karamchand Gandhi
gaf á sínum tíma út litla bók er
nefnist Um ævi mína og hefur hún
verið endurprentuð nýlega hjá
Gyldendal í Danmörku. í þessari
bók eru samandregin nokkur ævi-
atriði hans og trúarlegar athuga-
semdir hans frá ýmsum tímum. Þær
snúast flestar um kenningar hans
um a-himsa: ofbeldisleysi.
Gandhi og Kristur
Gandhi var nær áttræður að aldri
er hann var myrtur og er líf hans og
breytni hans eiginlegi boðskapur til
mannanna. Pau orð sem hann hef-
ur skrifað eða látið eftir sér hafa
eru hins vegar álíka og stuttaraleg
og hinn knappi og óræði texti Jesús
í Nýja testamentinu. Erfitt er að
finna samfelldan boðskap út úr
honum.
Líkt og með krist er það líf og
persóna Gandhis sjálfs sem gefur
skilning á boðskap hans. Hann var
fyrst og fremst maður framkvæmd-
anna. Hann átti bæði erfitt með að
tjá sig (málið er fátækur tjáningar-
máti, segir hann á einum stað) og
finna rétta afstöðu gagnvart sér-
hverju því sem á daga hans dreif:
„Lífið stjórnast af margbreyti-
legum öflum. Aldrei er hægt að
láta gjörðir sínar stjórnast af einni
ákveðinni reglu og ef maður tekur
afstöðu eftir slíkri reglu fær maður
yfirleitt strax bakþanka. En ég
minnist þess ekki í eitt einasta sinn
að það væri svo auðvelt að taka
afstöðu", segir hann lærisveinum
sínum.
Akvarðanir hans og hugmyndir
voru ekki endanlegar. „Ég get
kannski breytt þeim á morgun“,
segir hann. Og það var tilfellið.
Gandhi hafði allt sitt líf margar
skoðanir og það er þessi bók hans
bestur vitnisburður um. Hún lýsir
þróun hans frá því að vera ungur,
breskmenntaður lögfræðingur í S-
Afríku, sem þá var bresk nýlenda,
til þess að vera óumdeilanlegur for-
ingi í sjálstæðisbaráttu lands síns,
Indlandi, gegn breskri nýlendu-
stjórn en rauði þráðurinn er sífellt
staðfastari ofbeidisleysis-trúar-
brögð.
Trúarbrögð -
ekki heimspeki
Trúarbrögð en ekki heimspeki.
Gandhi undirstrikar það hvað eftir
annað, m.a. með leit eftir sjálfum
sér í hindúískum meinlætastíl.
Eftir því sem meinlætalíf hans
varð strangara fjarlægist texti hans
raunveruleikann. f fyrsta hluta
bókarinnar lýsir hann lífi sínu og
þar með hugsunum sínum en eftir
því sem líður á bókina verður hann
sjálfur æ minna sýnilegur, vafa-
laust í þeim tilgangi að þurrka sjálf-
an sig algjörlega út sem persónu.
Arangurinn verður sá að kenning-
ar hans verða naktar eins og laga-
texti án útskýringa.
Og þetta verður svo til þess að
hægt er að túlka snjöll og tær orð
hans á hvaða veg sem er ef þau eru
rifin út úr samhengi. Það er það
sem goðsögnin um Gandhi er á
góðri leið með að gera í vestrænni
mótmælahreyfingu sem þyrstir
eftir goðsögnum.
Hugsanir Gandhis fóru snemma
inn á óhlutiægar brautir. Hann
viðurkenndi að hann gæti ekki ver-
ið vinur neins því að ekki er hægt
að leyfa sér að hafa náið samband
við þann sem maður vill breyta og
bæta: „Sá sem óskar þess að vera
vinur Guðs verður annaðhvort að
vera aleinn eða gera allan heiminn
að vini sínum“, segir hann. Mjög
fallegt en hættulegt. Fólki, sem
þykir vænt um þá sem næstir því
eru, er betur treystandi en því sem
elskar mannkynið allt eins og það
leggur sig.
Okkar tímar hafa einmitt alið af
sér hræðileg dæmi um pólitíska
hugmyndafræðinga sem elska
mannkynið svo mikið að þeir víla
ekki fyrir sér að grípa til vopna til
að sanna ótakmarkaða elsku sína.
Þetta er ekki aðferð Gandhis en
samt sem áður er þarna skyldleiki á
milli. Ef maður getur ekki kastað
Orwell - Friðarsinnarnir krefjast
þess ómögulega og krefjast þess
vegna í raun og veru mjög lítils. En
Gandhi var þó - öfugt við evrópska
lærisveina sína - svo heiðarlegur að
hann vék sér aldrei undan því að
svara óþægilegum spurningum. ,
Nafn Gandhis er ofarlega á
baugi hjá mörgum friðarsinnum
nú til dags og kvikmyndin um
hann, sem m.a. hefurveriðá
bíótjaldinu í Reykjavík að
undanförnu, hefur orðið til þess
að nafn hans er á hvers manns
vörum. En hvað getum við lært
af manninum, sem stakk upp á
þvíað þýskirgyðingarfremdu
fjöldasjálfsmorð til að mótmæla
Hitler. Rithöfundurinn George
Orwell, samtíðarmaður
Gandhis, skrifaði töluvert um
hann á sínum tíma og varaði við
að draga of ákveðnar ályktanir
af kenningum hans.
því öllu frá sér sem næst manni er
getur maður það ekki heldur í al-
heiminum.
Ofbeldisleysið
Ofbeldisleysi Gandhis er ekki
alltaf sjálfu sér samkvæmt. Hann
viðurkennir það t.d. í S-Afríku að
hjarta hans var með uppreisnar-
mönnum Búa (sem nú ríkja yfir
landinu) þó að hann styddi bresk
yfirvöld. Hins vegar getur hanri
þess ekki hvort hjarta hans var með
meirihluta svartra í landinu.
Seinna og við önnur tækifæri
segir hann kannski að hann elskaði
allt mannkynið jafnt hvort sem það
væri svart eða hvítt, kristið eða
gyðinglegt o.s.frv. Elska hans nær
til mannkynsins í heild en þegar til
kastanna kemur eru það sem sagt
Búarnir.
Hann taldi ofbeidisleysi ekki
eiga við í öllum tilfellum. Hann
fékk t.d. martraðir yfir því að as-
hram hans yrði neytt til að stöðva
apaflokk sem ætlaði að éta upp alla
ávexti jarðarinnar. Apar - öfugt
við mannfólkið - láta hungurverk-
fall tæplega hafa áhrif á sig.
Einnig sú hugmynd að kálfur
yrði gripinn af þjáningarfullum,
banvænum sjúkdómi og Garidhi
viðurkennir að þá sé best að binda
enda á þjáningar hans með því að
slá hann í hel. Það er ekki ofbeldi
að binda enda á óþolandi þjáning-
ar, álítur hann.
„Ef dóttur minni yrði ógnað með
nauðgun sem ekki væri nokkur léið
að forða henni frá, tel ég að besti
vegurinn fyrir ahimsa af minni
hálfu væri að binda enda á líf henn-
ar og láta æði óþokkanna bitna á
mér“, telur hann.
Skyldi þetta falla í geð („Women
for pease“) „Konum fyrir friði“
sem hafa nú á nýjan leik tekið upp
hvíta friðarfánann í stað rauðu
sokkanna?
Það var í þessum anda sem hann
lagði til að gyðingar í Evrópu frem-
du fjöldasjálfsmorð gegn ógnunum
SMASAGA
Peningaseðillinn
Ég er ekki fæddur, heldur hann-
aður af mannverum, síðan prent-
aður, sem sagt búin til. Fullu nafni
heiti ég tíukrónuseðill, en er venju-
lega kallaður „tíkall“ (ísiensk
mynt). Ég er hvítur og blár á lit með
tölustafinn 10 á mér. Á mér eru
myndir af mannverum. Á fram-
hliðinni er mynd af lærðum manni,
íslending: Arngrími Jónssyni
lærða. Bakhliðin á mér sýnir fólk í
íslenskri baðstofu við vinnu. Ég er
númer 04595396. Það er mitt sér-
kenni, þótt ég eigi marga bræður
þá er enginn þeirra eins og ég, því
allir höfum við sitthvort númerið,
scm skilur okkur að.
Það er ekki borin mikil virðing
fyrir mér í veröld mannanna. Af
hinum mannlegu verum hef ég
kynnst nokkrum tegundum: börn-
um, unglingum, konum og
karlmönnum. Þessi mannskapur
gegnur undir ýmsum nöfnum, sem
dæmi: pönkarar, pæjur, fínar frúr,
karlrembusvín og svo eru það elli-
lífeyrisþegar. Allt þetta fólk hefur
meðhöndlað mig en á ákaflega
misjafnan hátt.
Er ég kom inn í þessa veröld var
ég mjög fínn, sléttur og hreinn.
Mig þyrsti að komast út í hin stóra
heim, sjá sólina, blómin og birtuna
miklu, því á mínum heimaslóðum
var mjög dimmt. Ég var settur í
peningaskúffu hjá bræðrum mí-
num og fleiri stystkinum í banka.
Fimir fingur gjaldkerans með ra-
uðum nöglum handfjötluðu okkur
öll daglega, en ég fór lengi vel alltaf
ofan í skúffuna aftur. Þótt mér
þætti vænt orðið um þessa fingur
sem struku mér blíðlega, langaði
mig út í hin stóra heim. Ég var orð-
in óþolinmóður er dag einn
fingurnir fimu tóku mig upp og ýttu
mér yfir borðbrúnina. Hvflík birta.
Það tók snökkt yfir, því aðrir fingur
tóku við mér, ekki eins mjúkir og
gjaldkerans, sneru mér og settu
mig ofan í seðlaveski með öðrum
seðlum. Þótt mér liði svosem ekk-
ert illa þarna hjá systrum mínum og
bræðrum, þá var þetta enn verra en
í peningaskúffunni í bankanum því
þarna var svo þröngt.
Nú gekk hin mannlega vera af
stað, upp, niður, upp, niður,. Þetta
gat varla verið heimurinn???. Allt í
einu var ég þrifin upp úr veskinu og
ýtt út á klístrugt borð, oj, en ógeðs-
legt. Tekinn snökkt upp aftur og
settur í gamla skúffu, ég var allur
orðinn skítugur. Þarna voru margir
af bærðrum mínum saman komnir,
ósköp var að sjá þá alla meira og
minna krumpaðir og rifnir. Þú
stansar ekki lengi hér bróðir, sagði
einn af þeim við mig. Þú ert í
sjoppu. Ég átti eftir að fara í þær
margar um ævina, sjoppurnar. Ég
var fjótlega tekinn upp úr og ýtt
aftur yfir klístrugt borðið, litlir f-
ingur tóku við mér, krumpuðu mig
saman í blautum lófa og síðan hlup-
um við af stað, upp, niður, upp,
niður. Er ég slapp úr þessum litla
lófa kom smá rifa á mig, á, það var
sárt, ósköp var ég orðinn sjú-
nasista. Hann áleit að það mundi
vekja upp samvisku heimsins og
sérstaklega fyrirlitningu þýsku
þjóðarinnar á ofbeldi Hitlers. Þó
að örlög gyðinga yrðu langtum
verri í Þýskalandi en Gandhi óraði
fyrir er hugmyndin mjög abstrakt.
En þó að orð Gandhis séu toguð
og teygð (hann býður upp á það
með sinni sjálfvöldu alheims-
hyggju) er hann einn af mestu per-
sónuleikum okkar tíma. Það verð-
ur enginn nema hann sýni mikið
hugrekki. Hann virðist aldrei alla
sína löngu ævi hafa látið sér neitt
vaxa í augum né vikið sér undan því
að takast á við erfiðleikana, hvorki
í S-Afríku né seinna á Indlandi.
Hugrekki hans var ekki síður fólgið
í því að standa gegn valdbeitendum
meðal sinna eigin stuðningsmanna
og segja að það frelsi, sem Indland
gæti náð með blóðsúthellingum,
væri ekkert frelsi.
Áhrif Gandhis
Ekki er hægt að segja að þjóð-
frelsishreyfingar 3. heimsins á
síðari árum né þjóðir yfirleitt hafi
lagt sig eftir kenningum Gandhis.
Það rýrir þessar þjóðir samt ekki.
hin spillta náttúra valdsins er t.d.
greinileg í nýkommúniskri
heimsvaldastefnu Víetnams og
hinu óskiljánlega blóðbaði Pol
Pots á stund sigursins í Kampútseu.
Dæmin eru legio.
Hægt væri að deila um það hvort
Gandhi átti mestan þátt í sjálfstæði
Indlands en hann var með og átti
sinn þátt í að tryggja að frelsunin
varð ekki blóðugri en hún var og
gott samband hélst við Bretland.
Margir breskir heimsvaldasinnar
glöddust í laumi yfir guðspjalli
Gandhis um ofbeldisleysi því að
þeir héldu að það framlengdi völd
þeirra í hinni stóru nýlendu. Þess
vegna m.a. gerðu Bretar allt til að
vernda Gandhi þó að þeir berðust
gegn honum. Hann var vinur og
fjandmaður meðan hinir þjóðern-
issinnarnir voru bara fjandmenn.
Jafnvel þótt ný valdaklíka í Ind-
landi haldi nafni Gandhis á lofti er
kenningum hans ekki eins hamp-
að. Hún man kannski orð hans, er
hún kallar sína eigin kjarnorku-
sprengju „friðarsprengju". Hann
sagði eftir Hiroshima-sprengjuna
að ef heimurinn gengist ekki inn á
ofbeldislausa stefnu þýddi það
sjálfsmorð mannkynsins. En sjálf
tilvera hinnar indversku sprengju
er kannski vitnisburður um að Ind-
land verður ekki alltaf tilbúið að
rétta fram hina kinnina.
Það sem Gandhi skildi eftir sig
hefur e.t.v. mun meiri áhrif á Vest-
urlöndum nú til dags heldur en í
hans eigin heimalandi og það ein-
mitt innan friðarhreyfingarinnar.
Alræði og
undanlátsstefna
Þess vegna er vel þess virði að
skaður. Ég var lagður á hárautt
borð og yndisleg birta lék um mig.
Þarna voru blóm og góð lykt. Hér
vildi ég vera, en ég tíkallinn var
ekki lengi í paradís. Aðrir fingur
tóku mig, tróðu ofan í buxnavasa,
þar lá ég ásamt smápeningum,
fimmkrónupeningum,
einnarkrónupeningum,
tíuaurapeningum og eitthvað var af
fimmeyringum líka. Þarna í vasa-
num leið mér ósköp illa, við rák-
umst hern á annan æ ofan í æ. Ég
lenti aftur í sjoppu, út aftur og oft
aftur í buxnavösum, í verslunum
margskonar og stöku sinnum aftur
í banka. Ég var orðinn ansi þvæld-
ur og rifinn er ég lenti í litlu veski
sem var skrítin lykt í.
Þar fór vel um mig. Er ég var
tekinn upp úr þessu veski hand-
fjölluðu mig mjúkir fingur, struku
mig og réttu úr öllum hornum,
límdu saman rifurnar á mér, síðan
var ég lagður í gluggakistu þar sem
mér var vel heitt. Birtan streymdi á
móti mér, blóm allt í kringum mig.
Mér leið vel. Þarna var ég nokkuð
Iengi og kynntist töluvert af