Þjóðviljinn - 11.01.1984, Blaðsíða 6

6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 11. janúar 1984
Minning
Ólafur Jónsson
ritstjóri
Fæddur 15. júlí 1936 - Dáinn 2. janúar 1984
Óvænt fráfall Ólafs Jónssonar,
ritstjóra og gagnrýnanda, á miðj-
um aldri er ekki einungis persónu-
legt áfall vinum hans og velunnur-
um, heldur er það tilfinnanlegur og
nánast óbætanlegur skaði allri bók-
menntastarfsemi í landinu, því
hann var tvímælalaust einhver
glöggskyggnasti, réttsýnasti og á-
hrifamesti gagnrýnandi um sína
daga, hvort sem menn voru honum
samdóma í einstökum tilvikum eða
ekki. Vandvirkni hans, heiðarleik
og næma skynjun báru fáir brigður
á, þeir sem á annað borð fylgdust
með skrifum hans opnum og for-
dómalausum huga. Maður gat ver-
ið ósammála honum eða sviðið
undan dómum hans, ef þeir
beindust harkalega að eigin verk-
um, en hann kom þannig orðum að
ályktunum sínum, að maður fann
að þær voru á traustum grunni
reistar, áttu sér forsendur sem hægt
var að virða, þó þær færu í bága við
eigin röksemdir eða viðhorf. Skrif
hans voru ögrandi, vekjandi og
létu mann sjaldan ósnortinn. Aðal
hans og meginstyrkur sem
gagnrýnanda var hæfileikinn til að
greina sundur verk, leitast við að
grafast fyrir kjarna þeirra og leggja
fram niðurstöður sínar í skilmerki-
legu máli, sem gat verið tyrfið eða
torlesið, en launaði lesanda jafnan
erfiðið ef hann lagði á sig að þræða
þau einstigi sem næm skynjun og
innsæi gagnrýnandans mörkuðu.
Náin kynni okkar Ólafs tókust
fyrst fyrir réttum tveimur ára-
tugum þegar hann var nýkominn
heim frá námi erlendis og við hóf-
um að skrifa leiklistargagnrýni,
hvor á sínu blaði. Vorum við sessu-
nautar í leikhúsi heilan áratug og
áttum margar ánægjulegar og eftir-
minnilegar samverustundir bæði í
Þjóðleikhúskjallara og heimahús-
um, aukþess sem við sátum saman í
stjórn Félags íslenskra leiklistar-
gagnrýnenda allan þann tíma og
áttum samstarf sem aldrei bar
nokkurn skugga á, enda var hann
hugkvæmur og tillögugóður og ein-
stakt ljúfmenni í persónulegum
samskiptum.
Ólafur var .að eðlisfari ákaflega
dulur og flíkaði ógjarna eigin til-
finningum, átti jafnvel til að henda
kaldranalegt gaman að orðaflaumi
og tilfinningagosum opinskárra
vina, en hann bjó yfir sérkennilegri
hjartahlýju sem birtist í orðum
hans og æði, bæði dagsdaglega á
förnum vegi og þó einkum þegar
svo bar undir að hann svipti burt
þeim kaldsama hjúpi sem hann
sveipaði um ofurnæmt geð og fun-
heitar tilfinningar. Vafalaust áttu
ýmsir erfitt með að átta sig á þessu
tvíræði í dagfari hans, en þeim sem
kynntust honum náið duldist áreið-
anlega ekki hvern mann hann hafði
að geyma.
Leiftrandi vitsmunir Ólafs komu
ekki aðeins fram í skrifum hans
margvíslegum, sem öll báru vitni
skerpu og rökfimi, heldur var hann
líka sérlega aðlaðandi og áheyri-
legur á öldum ljósvakans, hvort
heldur var í sjónvarpi eða útvarpi,
yfirvegaður í málflutningi, rökvís
og sannfærandi. Það var einsog
hvorki væri hægt að koma honum á
óvartnéúrjafnvægi. Hannkomoft
og einatt að umræðuefninu úr
óvæntri átt, gerði sér far um að sjá
það af öðrum sjónarhóli en við-
mælendur hans, og þá gjarna með
snöggtum víðari yfirsýn, enda var
hann bæði víðlesinn, fjöl-
menntaður og frjór í hugsun. Mér
er það í minni að einhverju sinni
eftir umræðuþátt í sjónvarpi, þar-
sem allhart var deilt, lét kona
nokkur svo ummælt að Ólafur væri
gæddur óvenjulegum „vitsmuna-
legum kynþokka" og þótti snjall-
mæli.
Skrif Ólafs Jónssonar um bók-
menntir og leiklist mundu efalaust
fylla margar þykkar bækur, væri
þeim saman safnað, en þau hafa
enn sem komið er einungis birst á
víð og dreif í blöðum og tímaritum,
nema hvað hann gaf út lítið úrval
bókmenntagreina árið 1979 og
nefndi Líka líf. Annað rit eftir
hann um bókmenntir kom út 1982
og nefndist Bækur og lesendur, um
lestrarvenjur. Loks færði hann í
letur æviminningar Brynjólfs Jó-
hannessonar leikara og nefndi
Karlar eins og ég (1966).
Af öðrum þjóðþrifaverkum í
þágu íslenskra bókmennta ber að
nefna, að Ólafur stofnaði og rit-
stýrði ásamt Sveini Skorra Hösk-
uldssyni menningartímaritinu Dag-
skrá 1957-58 og þótti merkilegt
framlag til menningarumræðunn-
ar. Síðan ritstýrði hann Félagsbréfi
AB 1963-64, en tók við ritstjórn
Skírnis 1971 og ritstýrði þessu elsta
tímariti Norðurlanda til dauða-
dags. Er almennt viðurkennt að
brotið hafi verið blað í sögu Skírnis
þegar Ólafur tók við ritstjórninni,
enda hefur það verið annað helsta
bókmenntatímarit landsins æ síð-
an. Auk alls þessa skrifaði Ólafur
mikið um íslensk menningarmál í
norræn tímarit og safnrit, meðal
þeirra Nordisk tidskrift og Ord och
bild.
Það fer því ekki milli mála að við
sviplegt fráfall Ólafs Jónssonar er
stórt skarð höggvið í fámenna sveit
athafnasamra og atkvæðamikilla
menningarfrömuða í þessu landi og
verður ekki fyllt um fyrirsjáanlega
framtíð. Hann hafði það tvennt til
að bera sem fátíðast er meðal
þeirra sem um menningarmál
fjalla, var óháður öllum
stjórnmálalegum og menningar-
pólitískum flokkadráttum og lét
sannfæringuna eina stjórna um-
fjöllun sinni um menn ogmálefni. í
þröngsýnu, hleypidómafullu og
klíkuhrjáðu samfélagi íslendinga
eru þessir eiginleikar dýrmætari en
menn virðast almennt gera sér '
grein fyrir. Þeim mun sárari er
harmur og söknuður þeirra sem
meta kunnu þessa eiginleika í fari
hins látna gáfumanns.
Ólafur Jónsson var fæddur 15.
júlí 1936, sonur hjónanna Jóns
Guðmundssonar skrifstofustjóra
og Ásgerðar Guðmundsdóttur
kennara. Hann varð stúdent frá
Menntaskólanum í Reykjavík 1956
og fil. kand. frá Stokkhólmshá-
skóla 1962. Hann var blaðamaður
við Tímann 1956-60, bókmennta-
og leiklistargagnrýnandi við Al-
þýðublaðið 1963-69, Vísi 1969-75,
Dagblaðið 1975-81 og Dagblaðið-
Vísi frá 1981. Hann var stunda-
kennari í bókmenntum við Há-
skóla íslands frá 1974. Ólafur var
tvíkvæntur. Fyrri kona hans var
Vilborg Sigurðardóttir og eignuð-
ust þau tvo syni. Þau slitu samvist-
ir. Eftirlifandi kona hans er Sigrún
Steingrímsdóttir sem nú syrgir
mann sinn ásamt ungri dóttur.
Um leið og ég kveð kæran vin
með trega og sárum söknuði votta
ég aðstandendum hans dýpstu
hluttekningu og bið þeim velfarn-
aðar.
Sigurður A. Magnússon
Svo vildi til, að við Ólafur Jóns-
son snerum heim frá námi um svip-
að leyti fyrir tuttugu árum og byrj-
uðum að skrifa í blöðin. Það tókust
fljótt með okkur góð kynni, sem
voru bæði laus við þann ríg, sem
skapast gjarna milli ungra manna
sem vinna að svipuðum verkefnum
í litlu samfélagi, og svo við þá
spennu og tortryggni sem oftar en
skyldi sprettur af þeirri íslensku ár-
áttu að negla menn gróflega upp
við flokkapólitík þeirra blaða sem
þeir starfa við.
Starfsvið okkar var ekki hið
sama, nema hvað við skrifuðum
báðir heilmikið um bókmenntir -
Ölafur í Tímann, Alþýðublaðið,
Vísi og DV. Eins og menn vita er
starf gagnrýnanda vanþakklátt. Því
fylgja tíðar glósur um að þeir sem
gagnrýni stunda séu öfundsjúkar
vanmetaskepnur sem hafi kannski
lesið yfir sig. Ólafur fékk slík skeyti
enn oftar en aðrir - og ég held það
hafi verið einmitt vegna þess hve
alvarlega hann tók starf sitt og hve
mikinn metnað hann hafði fyrir
þess hönd. Og Ólafur átti manna
drýgstan þátt í að lyfta íslenskri
bókmenntaumræðu upp úr skelfi-
lega útbreiddri lágkúru hugmynda-
snauðrar endursagnar, ræfildóms
þjónustulundar, latrar sáttfýsi við
hina fyrirferðarmiklu miðlungs-
mennsku og hina upplognu hæfi-
leika. Hann leitaðist við að stækka
sjónarhornið ef svo mætti segja -
um leið og textinn varð fyrir áleitn-
ari og greindarlegri skoðun en
menn áttu að venjast - að minnsta
kosti í dagblöðum. Það sem nú síð-
ast var nefnt tengdist þeirri gleði-
legu staðreynd að Ólafur bjó ekki
einungis yfir afburða góðri greind-
hann var einhver mesti ástríðu-
maður í lestri sem ég hefi kynnst og
örfáa menn hefi ég þekkt sem gátu
orðið jafn fallega hrifnir af því sem
var í raun og veru vel skrifað, glæsi-
lega hugsað.
Það var því skemmtilega ögrandi
og örfandi að vera samferðamaður
Ólafs um bókmenntaslóðir. Stund-
um urðum við beinlínis samstarfs-
menn eins og þegar efnt var til bók-
menntaverðlauna dagblaðanna:
gagnrýnendur þeirra komu saman
árlega og veittu hest úr silfri, sem
Jóhannes Jóhannesson smíðaði,
höfundi þeirrar bókar næstliðins
árs, sem þeim leist best á. Ólafur
átti hugmyndina að Silfurhestinum
og hafði forgöngu um framkvæmd
hennar. Eins og vænta mátti vakti
þetta tiltæki ekki óskiptan fögnuð
(glósurnar venjulegu um „sjálf-
skipaða dómara“). En ég leyfi mér
að halda því fram, að engin íslensk
viðurkenning fyrir bókmenntir hafi
sloppið eins vel við mistök og lág-
kúru og einmitt Silfurhesturinn,
sem úthlutað var í sjö ár.
Ólafur Jónsson skrifaði margt
um samtímabókmenntir, um stöðu
þeirra og þróun og hefur komið út
úrval þeirra greina (Líka líf, 1979).
Hann var atkvæðamikill leiklist-
argagnrýnandi. Hann var ritstjóri
Skírnis og sneri því riti með rót-
tækum hætti til nútímans. Hann
kenndi mikið við Háskólann hin
síðari ár - og vann þá prýðilegt
verk að stofnun samtaka stunda-
kennara og að því að bæta þeirra
hag. Hann kannaði lestrarvenjur og
dreifingu bóka um þjóðfélagið og
hefur skrifað um þau efni ritið
„Bækur og lesendur". En hvort
sem lengur eða skemur er sagt frá
störfum Ólafs Jónssonar, þá er það
víst að mikill skaði er að fráfalli
hans, menningarumræða í landinu
verður öll dauflegri, litlausari og
óskynsamlegri eftir að hans nýtur
ekki lengur við.
Og nú þegar góður drengur er
skyndilega horfinn af vettvangi eru
mér efst í huga samverustundir
okkar Ólafs, sem urðu því miður
alltof stopular. Sem betur fór töl-
uðum við Ólafur um margt í góðri
vinsemd, en ég harma það að við
sátum ekki saman lengur.
Sigrúnu, börnum Ólafs, öllum
vandamönnum sem nú eiga um sárt
að binda, færi ég mínar einlægustu
samúðarkveðjur.
Arni Bergmann.
„Tíminn vill ei tengja sig við
mig“, kvað Jónas á nýjársdag 1845
og kaus þó heldur að „kenna til og
lifa“.
Að enduðum fyrsta degi þessa
árs hvarf vinur minn Ólafur Jóns-
son frá lífsins borði, fullu gleði og
þjáningar, inn í það tímalausa
myrkur sem dauðinn er.
Þó hverfur enginn, og Hannes
hefur ort:
Svo er því farið:
Sá er eftir lifir
deyr þeim sem deyr
en hinn dáni lifir
í hjarta og minni
manna er hans sakna.
Peir eru himnarnir
honum yfir.
Þannig mun og Ólafur lifa áfram
í hug okkar sem þekktum hann
lengi.
Tímarnir breytast og við
breytumst í tímanum, sögðu þeir
gömlu.
Eða breytumst við ekki?
Tíminn er orðinn býsna langur
síðan við Ólafur kynntumst fyrst
við eitt gleðinnar borð síðsumars
1956.
Þrátt fyrir allt höfum við líklega
ekki breyst að mun til orðs og æðis
síðan.
Mér finnst nú að hann hafi setið
með gleðina á aðra hönd og þján-
inguna á hina, en sjálfur var hann
framar öðru hinn skarpi vitsmuna-
maður, sem beitti gagnrýnum hug
sínum til að sjá gegnum yfirborð
umhverfisins, hvort heldur það
birtist í mannlegri breytni, orð-
ræðum eða bókfest á blaði í svörtu
og hvítu.
Þá var hann ungur stúdent, glað-
beittur og þrætugjarn, og ósköpin
öll þráttuðum við þetta fyrsta
kvöld.
Hann kom frá miklu menningar-
heimili foreldra sinna á Smára-
götunni og bar alla ævi einkenni
þess uppeldis: siðfágun í fram-
göngu, ást á fögrum listum myndar
og orðs.
En hann var maður mikilla and -
stæðna og lifði einnig myrkar stund-
ir einhvers konar vitsmunalegs ní-
hilisma, þegar hann hratt í rústir
öllum gildum - afneitaði þeirri
skörpu hugsun og skýru sjón sem
endranær var aðalsmerki hans alla
tíð.
Vinátta okkar, sem báðum entist
til hinstu stundar lífs hans, festist
þegar við ritstýrðum tímaritinu
Dagskrá á árunum 1957-58. Þá átt-
um við saman nokkrar nætur, sem
kenndar hafa verið við heiða
drauma. Þau ár koma aldrei aftur.
Ólafur hóf nám við Stokk-
hólmsháskóla haustið 1957 með al-
menna bókmenntasögu og fagur-
fræði sem aðalnámsgreinar og lauk
þaðan fil.kand.-prófi vorið 1962.
Á námsárunum 1956-60 var
hann í leyfum sínum blaðamaður á
Tímanum, en eftir heimkomuna
réðst hann til Alþýðublaðsins 1963-
69 og fjallaði þar um bókmenntir
og leiklist sem og síðar við Vísi
1969-75 og Dagblaðið eftir 1975,
síðustu árin einkum um leiklist.
Hann var ritstjóri Félagsbréfa
Almenna bókafélagsins (ásamt
Baldvin Tryggvasyni) 1963-64 og
síðan 1968 var hann ritstjóri
Skírnis, tímarits Hins íslenska bók-
menntafélags.
Þá annaðist hann oft útvarps- og
sjónvarpsþætti um bókmenntir og
menningarmál, flutti erindi í út-
varpi, skólum og víðar um skáld-
verk og leikhúsmál.
Hann átti sæti í dómnefnd um
bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs 1974-76 og sótti ýmsa
fundi og ráðstefnur norrænna
gagnrýnenda og rithöfunda. Hann
var mjög virkur í samtökum ís-
lenskra gagnrýnenda sem og í fé-
lagi stundakennara við Háskóla ís-
lands, eftir að þau samtök komust
á, og beitti sér mjög fyrir hags-
munaefnum þeirra.