Þjóðviljinn - 27.01.1984, Side 7

Föstudagur 27. janúar 1984 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7
Dr. Jón Gunnar Ottósson og dr. Sigurður Snorrason:
Meira um þorskinn
Þeir Sigurður Snorrason (th.) og Jón Gunnar Ottósson sjást hér fremst á
myndinni sem var tekin á fundi Líffræðingafélagsins í Norræna húsinu á
dögunum. Þjóðviljamynd - eik.
Jón Jónsson forstjóri Haf-
rannsóknastofnunar birti greinar-
gerð um grundvöll fiskveiðiráð-
gjafar stofnunarinnar í dagblöðum
um síðustu helgi. Greinargerðin er
skrifuð til „að leiðrétta misskilning
varðandi rannsóknir og niðurstöð-
ur Hafrannsóknastofnunar og þar
með fiskveiðistefnunnar“, einsog
fram kemur í inngangi. Hér er
meðal annars átt við þær hugmynd-
ir og spurningar sem undirritaðir
settu fram á fundi Hafrann-
sóknastofnunar og Líffræðifélags
íslands 13da janúar um fræðilegan
grundvöll þeirrar þorskveiðistefnu
sem nú er fylgt, enda urðu þærti!-
efni að blaðaskrifum. í greinar-
gerð Jóns er víða komið við. Þrátt
fyrir það höfum við enn ekki fengið
fullnægjandi svör við spurningum
okkar, aðeins fullyrðingar um að
við misskiljum Hafrannsókna-
stofnun.
Um hvað er spurt?
Á fundinum 13da janúar spurð-
um við um líffræðilegar forsendur
fyrir þorskveiðistefnunni, mark-
miðið með henni, og líffræðilegar
forsendur fyrir þeim aðferðum sem
beitt er til að ná settum markmið-
um. Veíðistefna byggist náttúrlega
bæði á líffræðilegum og hagfræði-
legum grunni. Hagfræðilegu þætt-
ina og stjórnmál leiddum við að
mestu hjá okkur, enda er þar um
annað mál að ræða.
Við erum ennþá á þeirri skoðun
að ekki sé um líffræðilega ofveiði á
þorski að ræða, og að það sé veru-
legum erfiðleikum bundið að
byggja þorskstofninn upp með
þeim aðferðum sem nú er beitt.
Einnig teljum við það markmið ó-
raunhæft að reyna að búa til þorsk-
stofn sem gefi af sér varanlegan
hármarksafrakstur, 450 þúsund
tonn á hverju ári.
Ofveiði
Forsendan fyrir þorskveiðistefn-
unni er ofveiði, ofnýting stofnsins.
Hugtakið ofveiði má skilgreina á
ýmsa vegu einsog við sýndum í
fyrirlestri okkar, og kemur einnig
skýrt fram í greinargerð Jóns Jóns-
sonar. Ofveiði getur hlotist af of
mikilli sókn í smáþorsk, og er þá
nýtingarhugtak. Einnig er hægt að
tala um ofveiði sem afstætt hugtak
sem tekur mið af flotastærð og
sóknargetu, og er þá hagfræðilegt.
í þeim skilningi er íslenski þorsk-
stofninn líklega ofnýttur, og lýsir
sér í slæmri afkomu útgerðar um
þessar mundir. Flestir leggja þó
líffræðilegan skiling í hugtakið þeg-
ar annað er ekki tekið fram, en
líffræðileg ofveiði þýðir, að með
veiðum hafi verið gengið svo á
stofninn að endurnýjunargeta hans
hafi verið skert - lýsir sér í viðkom-
ubresti og hruni þegar verst lætur.
Það fer ekki á milli mála að lög-
gjafinn og framkvæmdavaldið hafa
lagt líffræðilegan skilning í hug-
takið á undanförnum árum. í
lögum um veiðar í fiskveiðiland-
helgi íslands frá 31. maí 1976 er
vald ráðherra til þess að ákveða
heildarkvóta bundið við það, að
rökstutt álit Hafrannsóknastofn-
unar sýni að fiskistofn sé hættulega
ofveiddur og viðkoma hans sé í yfir-
vofandi hættu. Stjórnvöld hafa tak-
markað þorskafla á undanförnum
árum, og byggt þær aðgerðir á
skýrslum Hafrannsóknastofnunar
og fyrrnefndri lagagrein.
Fiskifræðingar, þar á meðal að-
stoðarforstöðumaður Hafrann-
sóknastofnunar, hafa spurt í
dagblöðum og útvarpi hversvegna
við leggjum áherslu á sambands-
leysi milli hrygningarstofns og
niðjafjölda. Þettaséuekki ný sann-
indi, þeir viti vel að þetta samband
hafi ekki fundist ennþá. Hér er
samt kjarni málsins. Ef ekki er já-
kvætt samband á milli hrygningar-
stofns og niðjafjölda, og ef við-
komubrestur hefur ekki orðið í
stofni, þá eru engar vísbendingar
um líffræðilega ofveiði. Á meðan
endurnýjunargeta stofnsins helst
söm er ekki hægt að tala um líf-
fræðilega ofveiði. Þetta viðurkenn-
ir Jón Jónsson í greinargerðinni
sem birtist í blaðinu 19da janúar,
og tekur undir með okkur að ekki
séu slík merki í íslenska þorsk-
stofninum. Einnig er vert að hafa í
huga að ef jákvætt samband væri
milli hrygningarstofns og niðja-
fjölda, hefði „ofnýtingarstefna"
stjórnvalda á undanförnum árum
orðið til þess að spádómar fiski-
fræðinga um hrun stofnsins hefðu
ræst. Þær spár áttu rætur að rekja
til hræðslu um að eins væri að fara
fyrir þorskinum og sfldinni forðum
daga. Þessi hræðsla er skiljanleg,
en samt verður að spyrja hvort
rannsóknir og tillögur Hafrann-
sóknastofnunar hefðu ekki átt .að
taka mið af því að þorskur er ekki
uppsjávarfiskur með tiltölulega
einhæft fæðuval og sterka torfu-
myndun eins og síld.
Áður en lengra er haldið er rétt
að taka fram að við höfum aldrei
sagt að fiskifræðingar hafi gert ráð
fyrir beinu sambandi á milli hrygn-
ingarstofns og niðjafjölda eins og
Jón Jónsson segirokkur gera, beint
samband er allt annað en jákvætt
samband. Eins er rétt að taka fram
það sem Jón segir um breytilegt
samband eftir umhverfisaðstæðum
á hverjum tíma, er það sama og við
sögðum á fundinum 13da janúar.
Meiri afli?
Það er fróðlegt að velta því fyrir
sér, hvort stórir stofnar gefi betri
afrakstur af sér en litlir stofnar.
Hér er nefnilega mjög útbreiddur
misskilningur á ferðinni, og kemur
ævinlega fram í fjölmiðlum. Fólk
heldur að stór þorskstofn hljóti að
gefa meiri heildarafla á ári en lítill.
Þessi skoðun er skiljanleg ef menn
gera ráð fyrir jákvæðu sambandi á
milli hrygningarstofns og niðja-
fjölda, annars ekki. Af hverju hafa
fiskifræðingar' ekki tekið af skarið
og leiðrétt þetta í eitt skipti fyrir
öll? Þegar greinar um þorsk eru
lesnar skýtur forsendan um jákvætt
samband alltaf upp kollinum öðru
hvoru. Og sama er að segja um
loforðið um 450 þúsund tonna afla
á hverju ári eftir að stofninn er
kominn upp í 2 milljónir tonna.
Hefði þá þorskafli á íslandsmiðum
orðið meiri 1973-1983 er raun ber
vitni ef stofninn hefði verið stór í
upphafi tímabilsihs, og við hefðum
miðað veiðar við endurnýjunar-
getu eins og ætlunin er að gera?
Svarið er nei. Heildarafli hefði
ekki orðið meiri, jafnvel minni.
Afrakstur á hvern nýliða er að lík-
indum verri í stórum stofni en litl-
um. Af hverju er þá verið að reyna
að byggja stofninn upp?
Stór þorskstofn
Af hverju er reynt að búa til stór-
an þorskstofn ef hann kemur ekki
til með að gefa meiri heildarafla en
lítill stofn? Stórir stofnar hafa ýmsa
kosti eins og fram hefur komið hjá
fiskifræðingum. Það er ódýrara að
ná í aflann, fiskurinn verður að-
gengilegri og fljótlegra að ná í
hann, eins og dr. Sigfús Schopka
skýrði vel út á fundinum 13da janú-
ar. Veiðiferðir verða styttri og afli
kemur ferskari að landi. Einnig er
auðveldara að ráða við 1-2 ára
sveiflur í nýliðun þannig að ekki
verði miklar sveiflur í afla milli ára,
eins og dr. Jakob Jakobsson benti
réttilega á. Sveiflur sem taka lengri
tíma eru erfiðari viðureignar, en að
því verður komið síðar - enda
valda þær öðrum meiri vandamál-
um, t.d. því að erfitt er að halda
stofni stórum án þess að drága
verulega úr veiðum.
Stórir stofnar hafa líka galla.
Skipin eru tiltölulega fljót að ná í
leyfilegan afla, og leiðir til fjölgun-
ar á skrapdögum. Ef skipin og
áhafnir hafa ekki aðra fiska að
sækja í verður yerkefnaskortur og
atvinnuleysi. Einnig er hætta á að
vaxtarhraði einstaklinga verði
minni vegna aukinnar samkeppni
um fæðu, og leiðir til minnkandi
afla í tonnum talið. Þetta gæti einn-
ig komið niður á öðrum nytjastofn-
um, t.d. fiskum sem þorskur nærist
á svo sem loðnu sem er kjörfæða
hans núna. Og fiskum sem nýta
sömu fæðulindir og þorskurinn.
Getur verið að síldveiðarnar forð-
um daga hafi átt þátt í að minnka
afrakstrargetu þorskstofnsins?
Hér verður að vega og meta
kosti og galla. Fljótt á litið virðist
hagkvæmara að nýta stóran stofn
en lítinn, og vegur þar þungt að
verð á þorski er hátt miðað við aðr-
ar fisktegundir. Þetta er þó flókið
mál og krefst betri gagna. Nú er
stofninn lítill, getum við náð hon-
um upp? Og ef það tekst, getum
við þá haldið honum stórum til
lengdar?
Stóri stofninn
og 450 þúsund tonnin
Er hægt að byggja upp stofn sem
gefur af sér 450 þúsund tonna afla á
hverju ári? Hér erum við aftur
komin að sambandinu á milli
hrygningarstofns og niðjafjölda.
Það væri einfalt mál að byggja
stofninn upp ef jákvætt samband
væri þarna á milli, þá myndi nýlið-
um fjölga eftir því sem hrygningar-
stofninn stækkaði - og ef veiði er
minni en endurnýjunargeta stofns-
ins er hægt að koma heildarstofni
upp í „kjörhæð“ á tiltölulega fáum
árum. Er það þetta sem fiskifræð-
ingar eiga við þegar þeir segja: „...
tillögur Hafrannsóknastofnunar-
innar miðast við að byggja upp
hrygningarstofninn á 4-5 árum í
500 þúsund lestir. Til þess að
þorskstofninn gefi af sér varan-
legan hámarksafrakstur þ.e. 450
þúsund lestir á ári þarf að byggja
upp heildarstofninn úr 1500 þús-
und lestum sem hann er í dag í
a.m.k. 2 milljónir lesta og hrygn-
ingarstofninn í 500-600 þúsund
lestir“? Þetta er skrifað árið 1980
og birtist í tímaritinu Sjávarfréttir.
Ef ekki er skýru sambandi á milli
hrygningarstofns og niðjafjölda til
að dreifa, eins og raunin virðist
vera, þá verður málið flóknara.
Hvaða aðferðum er beitt til að
leysa það núna? í þeim líkönum
sem nú eru notuð er yfirleitt
reiknað með meðalnýliðun: um
220 milljónir 3 ára þorska bætast
við stofninn að meðaltali á hverju
ári. Við efumst um að þessi aðferð
sé nothæf. Einnig teljum við vafa-
samt að nota slembitölur með logn-
ormal dreifingu til þess að líkja
eftir sveiflum í nýliðun, eins og
reynt hefur verið, þó svo sú aðferð
virðist í fljótu bragði raunhæfari en
sú fyrri. Við fáum ekki séð að sú
vitneskja sem nú er til um nýliðun í
þorskstofninn, og sýnd er á mynd
2, réttlæti notkun slíkra aðferða.
Það er ekki að sjá að um lognormal
dreifingu sé að ræða í nýliðunart-
ölum. Algengast er að nýliðunin sé
annaðhvort vel undir meðallagi
eða vel yfir meðallagi. Rétt er þó
að leggja áherslu á, að gögnin eru
takmörkuð. Það sem mælir mest á
móti notkun beggja þessara að-
ferða er það, að allmiklar líkur
virðast á því að vond og góð ár
komi í kippum, oft tvö eða þrjú í
röð, og stundum fjögur (sjá töflu).
Vert er að minnast tímabilsins þeg-
ar stóri heildarstofninn frá 1955
minnkaði, og allri sökinni skellt á
„ofveiði". Þá komu 7 ár af 9 í röð
með nýliðun undir meðallagi
(1955-1963).
Þegar sveiflurnar í nýliðun eru
orðnar þetta langar, og farnar að
nálgast að vera af sömu stærðar-
gráðu og sá tími sem mest er veitt
úr hverjum árgangi (um 4 ár; 5-8
ára þorskur), þá skapast verulegir
erfiðleikar og óvissa um farsæla
uppbyggingu stofnins. Tökum
dæmi.
Hvað gerist ef við drögum úr
sókn núna og næstu 6 árin, í þeim
tilgangi að byggja stofninn upp svo
hann fari að gefa af sér varanlega
hámarksafraksturinn, 450 þúsund
tonna afla á ári? Hættum alveg að
veiða 3 ára þorsk og minnkum
veiði í aðra aldurshópa sem hér
segir (tölur sýna fiskveiðistuðla): 4
ára úr 0.15 í 0.12-5 ára úr 0.33 í
0.30 - 6 ára úr 0.45 í 0.40 - 7 ára
óbreytt 0.55 - 8 ára og eldri: 0.55
fyrir alla árganga, sem er veruleg
minnkun. Gerum ráð fyrir að
fyrstu 2 árin (1984 og 1985) verði
nýliðun yfir meðallagi, t.d. 250
milljón 3 ára þorskur hvort ár, en
síðan komi 4 ár í roð með lélegri
nýliðun, t.d. 150 milljón 3 ára þor-
skar ár hvert. Þetta er ósköp eðli-
legt dæmi eins og reynslan sýnir.
Heildarstofninn mun stækka
næstu tvö ár og verða um 595
milljónir fiska 3 ára og eldri í upp-
hafi árs 1985. Eftir það fer stofninn
að minnka á nýjan leik, og verður í
lok tímabilsins sá sami og í upphafi.
Hrygningarstofninn lagast svolítið
um tíma, en minnkar síðan aftur.
Athugið að meðalnýliðun þessi 6 ár
er nálægt því að vera söm og með-
alnýliðun áranna 1955-1963 þegar
stóri heildarstofninn minnkaði
verulega, úr 2600 tonnum í 1500
þúsund tonn.
Þetta dæmi sýnir að það er af-
skaplega erfitt að byggja þorsk-
stofninn upp, og þótt við næðum
honum í „kjörhæð" er næstum ó-
framkvæmanlegt að ná úr honum
hámarksafrakstri (450 þ. tonn ár-
lega) og halda hrygningarstofnin-
um (og heildarstofninum) uppi um
leið, en þetta er einmitt langtíma-
markmið Hafrannsóknastofnunar.
Þær aðferðir sem nú er beitt byg-
gjast á „heppni“. Spádómar sem
byggja á meðaltölum eru mjög var-
hugaverðir.
Önnur markmið
Það sem hér hefur verið sagt
sýnir að óhjákvæmilegt er að gera
ráð fyrir sveigjanlegri sóknarstefnu
í framtíðinni, ekki síst eftir að búið
er að byggja þorskstofninn upp;
hvenær sem það nú verður. Slík
sveigjanleg stjórn er óframkvæm-
anleg nema menn búi yfir hald-
góðri vitneskju um þá nýliðun sem
í vændum er hverju sinni. Reyndar
hafa menn þegar gert sér nokkra
grein fyrir því hvað slík vitneskja
gæfi í auknum arði af þorsk-
veiðum, samanber grein dr. Þor-
kels Helgasonar í Ægi 1979.
íslendingar, og þar með taldir
fiskifræðingar, tala gjarnan um
góðan árgang sem „happ“, saman-
ber dr. Jakob Jakobsson um sum-
argotssíld í Ægi 1979. Vissulega er
það heppilegt fyrir þjóðarhag þeg-
ar náttúran gerir vel við okkur. í
fyrirlestri okkar í Norræna húsinu
13da janúar veltum við því fyrir
okkur hvort ekki mætti með grund-
vallar rannsóknum á afkomu
þorskseiða og ungviðis gera sér
grein fyrir þeim þáttum sem ráða
nýliðunarferlinu. Við settum
reyndar fram hugmynd sem ekki er
hægt að rekja hér. Okkur er það
vel ljóst að hér er um viðamiklar
haffræðilegar og vistfræðilegar
rannsóknir að ræða, og að óvíst er
um skjótan árangur. Þrátt fyrir það
teljum við að ekki verði hjá því
komist að ráðast í þetta verkefni af
fullum krafti.
Nú væntum við þess að fá
skammir fyrir greinina, í ljósi þess
sem á undan er gengið. Vafalítið
verður okkur núið um nasir að allt
tal um vistfræðirannsóknir sé
„gamlar lummur" sem fiskifræð-
ingar hafi þekkt árum saman, og
því óþarfi að tíunda hér. Því er til
að svara, að við lestur á ástands-
skýrslum og ýmsum öðrum
plöggum Hafrannsóknastofnunar,
og greinum eftir fiskifræðinga, hef-
ur okkur ávallt fundist að það vant-
aði vistfræðilegan bakhjarl í um-
ræðuna. Grunntónninn í skrifum
fiskifræðinganna er á þá lund að í
sjónum ríki einhverskonar stöðugt
meðaltalsástand, þannig að með
jafnri sókn í fiskistofn megi fá úr
honum jafnan og góðan afla um
aldur og ævi. Rannsóknaáherslur
sýna þetta sama.
Fyrr á árum var því einlægt hald-
ið fram að flókin vistkerfi væru í
eðli sínu stöðug, og þessi skoðun á
sér málssvara ennþá. Á seinni
hluta sjöunda áratugarins fóru vist-
fræðingar sem fylgdust með stofn-
sveiflum dýra að efast um þessar
hugmyndir, og á þeim áttunda hafa
fjölmargar greinar verið birtar og
reyndar heilar bækur, þar sem
þessar jafnvægishugmyndir eru
hraktar. Rannsóknir á þorski
verða að taka mið af þessu og
beinast í ríkari mæli að sveiflum í
fjölda einstaklinga og lífþyngd - og
að leita að ástæðum fyrir þessum
sveiflum. Meðaltalsdæmin ogjafn-
vægishugmyndir ganga seint upp.
dr. Jón Gunnar Ottósson
dr. Sigurður Snorrason