Þjóðviljinn - 20.03.1984, Blaðsíða 8
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJÍNN Þriðjudagur 20. mars 1984
Hótun um
takmarkað
kjamorkustríð
er meginþáttur í fœlingar-
stefnu risaveldanna
Albert Jónsson stjórnmálafræðingur, höfundur bókarinnar „Kjarnorkuvopn
og samskipti risaveldanna"
Markmiðiö með þessari bók er að
gera grein fyrir þeim grundvallarat-
riðum, sem felast í gagnkvæmri
kjarnorkuvopnafælingu risaveld-
anna og þeim vígbúnaði sem henni
er samfara, sagði Albert Jónsson
stjórnmálafræðingur í samtali við
Þjóðviljann, en hann er höfundur
bókarinnar Kjarnorkuvopn og
samskipti risaveldanna, sem er
4. bókin í ritaröð Öryggismálanefn-
darumöryggismál.
Það tók mig um tvö ár að vinna
að þessu verki, sagði Albert, en
samhliða vann hann að undirbún-
ingi doktorsritgerðar um Þorska-
stríðið við London School of Econ-
omics, þar sem hann leggur stund á
framhaldsnám í alþjóðastjórnmál-
um.
Ég leitaði víða fanga, og má
segja að heimildir mínar fyrir þessu
verki séu ferns konar: í fyrsta lagi
eru það bækur og tímaritsgreinar
sem fjalla um bæði pólitíska og
hernaðarlega hlið þessa máls. I
öðru lagi er það árbók Alþjóðlegu
friðarrannsókarstofnunarinnar í
Stokkhólmi (SIPRI) og fleiri hlið-
stæð uppsláttarrit og handbækur
um vopnakerfi og vígbúnað. í
þriðja lagi er það bandaríska tíma-
ritið Aviation Week and Space
Technology, sem virðist njóta
mjög góðra sambanda við stefnum-
ótandi öfl í Bandaríkjunum. í
fjórða lagi hef ég stuðst við opinber
gögn frá Bandaríkjunum sem hafa
að geyma mikið magn upplýsinga,
t. d. þingáheyrnir frá þinginu í
Washington og ársskýrslur varn-
armálaráðuneytisins Pentagon.
Telur þú að vígbúnaðarkapp-
hlaupið og tæknilegar breytingar í
gerð vopna hafi orsakað breytingar
í samskiptum stórveldanna á síðari
árum?
Hér hafa ekki orðið á neinar
stökkbreytingar en hins vegar má
greina ákveðna þróun sem felur í
sér að fælingin er í sívaxandi mæli
byggð á hótunum um takmarkað
kjarnorkustríð um leið og vopnin
verða nákvæmari og markvissari.
Hér er um mjög varasama þróun
að ræða að mínu mati, því hug-
myndir og tæknilegur viðbúnaður
fyrir takmarkað kjarnorkustríð
mun þannig breyta smám saman
sambandinu á milli hinnar pólit-
ísku ákvarðanatöku og hins hern-
aðarlega þáttar. Hingað til hefur
beiting kjarnorkuvopna verið talin
jafngilda sjálfsmorði. Hugmyndin
um takmarkað kjarnorkustríð felst
hins vegar í því að sveigja notkun
kjarnorkuvopna að pólitískum
markmiðum. Fræðilega dregur
þessi þróun úr stöðuleika gagnk-
væmnar fælingar, og í hættuástandi
gæti ákveðið samspil aðstæðna leitt
til þess að valdhafar risaveldanna
sæju sér ávinning í að verða fyrri til
að hefja kjarnorkustríð. Eftir sem
áður stæðu þeir frammi fyrir gífur-
legri óvissu um möguleika á að ná
pólitískum markmiðum með-
kjarnorkuvopnum. En eins og ég
rek dæmi um í bókinni, þá er sagan
full af dæmum um að valdamenn
hafa freistast til að horfa framhjá
jafnvel augljósum áhættuþáttum
við vissar aðstæður. Þessi tengsl á
milli hins pólitíska og hernaðarlega
þáttar gera það að verkum að
nauðsynlegt er að horfa á þróun
vígbúnaðarkapphlaupsins frá pól-
itískum sjónarhóli ekki síður en
hernaðarlegum. Það þarf að horfa
lengra en til vopnanna einna.
Er ekki fóigin þversögn í hug-
myndinni um gagnkvæma fælingu:
að tryggja frið með því að hóta
ófriði?
Jú, auðvitað er þetta þversögn,
sem felur í sér hættu. Veikleikinn í
röksemdafærslu fælingarinnar felst
meðal annars í því að menn þurfa
að geta hótað á trúverðugan hátt.
Þar með er komið sterk tilhneiging
til þess að leita stöðugt nýrra og
fullkomnari vopna. Hins vegar
geta menn aldrei verið vissir um
trúverðugleikann. Eina leiðin til
þess að sannprófa hann er styrjöld.
Eða grundvallarbreyting á pólitísk-
um samskiptum risaveldanna.
Rökfræði fælingarinnar er opin og
enginn sér fyrir endann á henni.
Sjálft vígbúnaðarkapphlaupið á m.
a. rætur sínar í þessari hugsun - að
tryggja frið með því að hóta ófriði.
Er það rétt skilið að þú sért ekki
trúaður á að skynsamlcgu viti verði
komið á samskipti risaveldanna
með samningum um takmörkun
vopna og þá sérstaklega kjarnorku-
vopna?
Ég held að afvopnunarviðræður
risaveldanna muni ekki bera ár-
angur nema pólitísk samskipti
þeirra breytist jafnframt. Við
sjáum að viðræðurnar um SALT-
samkomulagið stóðu í 10 ár. A
meðan þær stóðu yfir var vígbún-
aðarkapphlaupið á fullri ferð og
menn eru almennt á því að samn-
ingaviðræðurnar hafi beinlínis
verkað örvandi á vopnakapph-
laupið, þar sem menn reyndu að
bæta samningsaðstöðu sína með
nýjum og öflugri vopnum. Þá eru
örlög SALT-II samningsins dæmi
um það hvernig pólitísk staða vald-
hafa inn á við getur skemmt fyrir
árangri. Ég lít því ekki þannig á að
það sér einhver trygging fyrir ár-
angri þótt menn setjist niður við
samningaborð og byrji að tala sam-
an.
Mín þjálfun í þessum fræðum
kennir mér að meta líkur, reyna að
horfa á hlutina eins og þeir eru en
ekki eins og ég vildi hafa þá. Og ég
sé ekki líkur á verulegum árangri á
þessu sviði á næstu árum. Þó getur
hið óvænta alltaf gerst.
Er ekki hugsanlegt að slys eða
skyndileg samskiptakreppa risa-
veldanna geti knúið fram viðhorfs-
breytingu í þessum cfnum, þannig
að menn ranki við sér?
Jú, það er hugsanlegt. Við sjáum
það að Kúbudeilan 1962 leiddi
endanlega til þess að fram kom vilji
til þess að bæta samskipti risaveld-
anna. Árið eftir var t. d. gerður
samningur um bann við tilraunum
með kjarnorkuvopn í andrúmsloft-
ínu, sem markaði ákveðin tímamót
í samskiptunum. Þannig geta mikl-
ir hættutímar leitt til þess að menn
taki við sér.
Er um einhverjar afgerandi
tækninýjungar að ræða í her-
gagnaframleiðslunni sem hafa
munu róttækar breytingar í för
með sér á samskiptum risaveld-
anna?
Nei, það tel ég ekki. Þetta er
hægfara þróun. Vopnin hafa smám
saman orðið nákvæmari. Bæði
stýrisflaugar, MX-eldflaugar og
fullkomnustu landeldflaugar So-
vétmanna geta hæft afmörkuð
mikilvæg skotmörk með mikilli ná-
kvæmni og eru því vopn sem flokk-
ast fyrst og fremst undir viðbúnað
fyrir takmarkað kjarnorkustríð.
Trident II kafbátaeldflaugar
Bandaríkjamanna munu hafa
sömu hæfni, og samkvæmt síðustu
fréttum munu Sovétmenn vera
langt komnir með smíði stýriflauga
sem eru sambærilegar við þær
bandarísku. Á sama tíma hefur
þróunin í fjarskipta- og
sjórnkerfum verið ákaflega ör, en
„takmarkað“ kjarnorkustríð krefst
mjög fullkominna fjarskipta. Sá
galli er þó á þessum fjarskiptakerf-
um, að þau eru mjög viðkvæm fyrir
truflunum og eyðileggingu, og
möguleikinn á eyðileggingu þeirra
eykur m. a. á freistinguna að vera
fyrri til að beita takmarkaðri kjarn-
orkuárás. Þannig geta tækniný-
jungarnar aukið á óstöðugleikann í
heild.
Þar við bætist að nú eru í heimin-
um viðkvæm svæði þar sem til stór-
veldaátaka getur komið hvenær
sem er , Persaflóinn, Líbanon og
fleiri svæði, einkum í þriðja
heiminum. Þegar hættuástand
skapast getur komið fram tilhney-
ging til þess að losa um þau höft
sem eru á heraflanum til þess að
auka á viðbragðshæfnina. Við það
verður stjórnkerfið viðkvæmara
fyrir öllum bilunum og hættan á
slysi af mistökum eykst. Þá má í
þessu sambandi geta þess að fjar-
skipti við kafbáta hafa alltaf verið
vandkvæðum háð, og eftir þvf sem
meiri áhersla er lögð á að kafbáta-
vopn geti gegnt hlutverki í tak-
mörkuðu kjarnorkustríði, þeim
mun meiri ástæða er til þess að ótt-
ast um fjarskiptin við þá.
Þú segir í bók þinni að bæði al-
mannavarnir og eldflaugavarnir
valdi óstöðugleika í samskiptum
risaveldanna. Hvers vegna?
Raunverulegar almannavarnir
eru að mínu mati ekki raunhæfur
valkostur, en væri hann fyrir hendi
þá veldur hann óstöðugleika að því
marki að hann dregur úr trúverð-
ugleika hótunarinnar um ger-
eyðingu - því endanlega er það
þjóðfélag og íbúar risaveldanna
sem eru gíslarnir í kerfi hinnar
gagnvirku fælingar.
Á sama hátt draga eldflauga-
varnirnar úr trúverðugleik hótun-
arinnar, séu þær tæknilega mögu-
legar. Bandaríkjamenn leggja nú
töluverða áherslu á rannsóknir á
möguleika eldflaugavarna úti í
geimnum. Að þessum rannsóknum
loknum verða teknar ákvarðanir
um frekara áframhald. En það
verður að segjast að slíkum eldf-
laugavörnum fylgja gífurleg tækni-
leg vandamál og jafnvel þótt þau
yrðu leyst mundi kostnaðurinn við
að koma upp slíkum vörnum verða
margfaldur á við það sem kosta
myndi að gera þær óvirkar með
annars konar vopnum eða fleiri
eldflaugum en slíkur búnaður gæti
annað.
Telur þú að munur sé á afstöðu
valdhafa í Bandaríkjunum og So-
vétríkjunum til kjarnorkuvopn-
anna og hinnar gagnkvæmu
fælingar?
segir
Albert
Jónsson
stjórnmála-
frœðingur
Nei, það held ég ekkií grundvall-
aratriðum. Kjarnorkusprengjan
breytir ekki um eðli eftir því hver
heldur á henni. Sovétmenn hafa elt
Bandaríkin í tæknilegri þróun
vopnanna, þótt nokkur áherslu-
munur hafi verið á samsetningu
heraflans. Þannig hafa Sovétma-
enn mun fleiri landeldflaugar á
meðan Bandaríkin hafa lagt meiri
áherslu á kafbátaeldflaugar og
vopn í flugvélum. Úr báðum her-
búðum höfum við heyrt yfirlýsing-
ar um hugsanlega beitingu kjarn-
orkuvopna í pólitískum tilgangi
með „takmarkaða" kjarnorkust-
yrjöld í huga og úr báðum herbúð-
um höfum við jafnframt heyrt
gagnstæðar yfirlýsingar. Stefna
beggja virðist einkennast í vaxandi
mæli af hernaðarlegum undirbún-
ingi sem miðar að því að hafa
möguleika á að heyja takmarkað
kjarnorkustríð. Þetta er gert til
þess að draga úr óvissu, styrkja trú-
verðugleika og stöðugleika og
reyna að sveigja notkun kjarnork-
uvopna í átt til einhverra pólitískra
markmiða ef átök brytust út engu
að stður.
Er um afgerandi mun að ræða á
tæknilegri hernaðargetu risaveld-
anna eða er hætta á að slíkur mun-
ur skapist?
Munurinn er að mínu mati ekki
afgerandi. Báðir aðilar hafa gnæð
kjarnorkuvopna og einungis um
fimmti hluti af þeim jafngildum
megatonna sem eru í strategíska
(langdræga) heraflanum mundi
duga til að gjöreyða þjóðfélögum
beggja risaveldanna. Á heildina
litið ríkir að segja má tölulegur
jöfnuður á milli þeirra. Hins vegar
hefur bandaríski herinn ætíð haft
tæknilegt forskot og yfirburði, en
þeir eru ekki afgerandi lengur.
Hvað varðar gagnkafbátahernað
eru yfirburðir Bandaríkjanna þó
miklir. Þar er einnig um aðstöðu-
mun að ræða. Sovétmenn skortir til
dæmis aðstöðu til þess að koma við
kafbátaeftirliti á meðan Bandarík-
in njóta slíkra aðstöðu t. d. hér á
landi, og njóta aðstoðar banda-
manna í Noregi, Japan og víðar.
Kafbátar Vesturveldanna eru mjög
hljóðlátir og fullkomnir að öðru
leyti. Bresk hernaðaryfirvöld hafa
lýst því yfir að sovétmönnum hafi
aldrei tekistð að fylgja breskum
kafbáti eftir, þrátt fyrir ítrekaðar
tilraunir.
Var það ekki vandkvæðum
bundið að fjalla um þessi mál á ís-
lensku, þar sem lítil eða engin hefð
er fyrir umræðu um hernaðar-
tækni á íslensku máli?
Jú, þar komu upp ýmis vanda-
mál varðandi þýðingu á erlendum
hugtökum og tækniorðum. Við
þetta naut ég aðstoðar Guðna Kol-
beinssonar íslenskufræðings, og
kom hann með ýmsar góðar hug-
myndir. Til dæmis er orðið fæling
nýyrði í íslensku máli í þeirri merk-
ingu sem það er notað hér: að
tryggja stöðugleika með ógnun.
Geta lesendur bókar þinnar vænst
þess að geta lagt hlutlægt mat á
hápólitískar spurningar um kjarn-
orkuvígvæðinguna og stöðu Islands
í valdatafli risaveldanna út frá le-
stri hennar?
Ég veit ekki hvort hún mun
breyta skoðunum þeirra sem þegar
hafa mótað afstöðu. Hún ætti þó að
hafa almennt upplýsingagildi auk
þess sem hún er hugsuð sem veg-
arnesti fyrir fólk til þess að mynda
sér skoðanir um þessi mál. Bókin
ætti að geta skapað traustari grund-
völl undir almenna umræðu um
þessi mál, en mér finnst að stund-
um hafi orðið brestur þar á. Flestir
mynda sér einhverja skoðun á
þessum málum, og óneitanlega
varða þau okkur íslendinga jafnt
og aðrar þjóðir.
ólg.