Þjóðviljinn - 08.09.1985, Blaðsíða 4

SUNNUDAGSPISTIIl
Eru mestu forréttindahópamir bréfberar sem fá launauppbót fyrir skóslit?
Hvað eru
forréttindi?
Rit eftir franskan blaðamann veldur umrœðum og
deilum
Þegar litið er á allar aðstæður
má segja að hinir miklu kosning-
asigrar franskra sósíalista vorið
1981 hafi einkennst af allveru-
legum mótsögnum. Um það bil
áratug áður, þegar Gaullista-
flokkurinn hafði yfirgnæfandi
meirihluta á þingi og réð einn
lögum og lofum, var róttækni og
vinstri stefna af ýmsu tagi ríkj-
andi meðal franskra mennta-
manna, og þótt hún hefði þá tak-
markaðan hljómgrunn meðal
kjósenda, virtist líklegt að með
áhrifum sínum myndu mennta-
menn fá þá til að veita vinstri
öflum fylgi sitt. En í lok áttunda
áratugarins, þegar kjósendur
voru farnir að hneigjast æ meir til
vinstri, var eins og róttækni í fyrri
stíl byrjaði að fjara út meðal
menntamanna, og þegar vinstri
flokkarnir komust loksins til
valda höfðu þeir ekki lengur
sama stuðning menntaheimsins
og áður: ýmsir menningarvitar
voru búnir að breyta um skoðun,
nýjar hugmyndir höfðu komið
fram, sem voru lítt í anda vinstri
stefnu, o.þ.h. Þannig var ekki
nema eðlilegt þótt ýmsir
stjórnmálafræðingar segðu að
það væri greinilega plagsiður í
Frakklandi að menntamenn væru
tortryggnir gagnvart stjórnvöld-
um eða beinlínis upp á kant við
þau.
Þessar breytingar komu fram
með ýmsum hætti. Nýlega var hér
sagt frá ýmsum fyrrverandi rótt-
æklingum sem „umturnuðust" og
fóru að halla sér að ýmsum hug-
myndum í litlu samræmi við fyrri
skoðanir sínar. Við það má bæta í
þessu samhengi að afstaða sumra
þessara manna gagnvart sósíalist-
um Mitterrands þróaðist á þess-
um tíma á hinn hlálegasta hátt:
„róttæklingur“ einn, sem sagðist
vera andvígur Mitterrand fyrir
1975 vegna þess að sá maður
myndi áreiðanlega „svíkja" ef
hann kæmist til valda og ekki
gera kommúnista að ráðherrum,
lýsti því svo yfir eftir 1981, að
honum væri meinilla við Mitter-
rand, vegna þess að sá misvitri
ieiðtogi hefði sett þrjá kommún-
ista í ráðherrastól, og mætti
mikið vera ef skriðdrekar Var-
sjárbandalagsins kæmu ekki í
kjölfar þeirrar útnefningar!
Miklu meira máli skipti þó, að á
þessum tíma komu fram ýmsar
nýjar hugmyndir, sem brutu
mjög í bág við þá stefnuskrá, sem
sósíalistar höfðu boðað þegar
þeir unnu kosningasigra sína, og
verður nú vikið nánar að ýmsum
þáttum þeirra.
„AHtaf meira“
Ári eftir valdatöku vinstri
manna kom út í Frakklandi bók
að nafni „Toujours plus“ eða
„Alltaf meira“ og var eftir blaða-
manninn og rithöfundinn Fra-
n$ois de Closets (riddarasagna-
þýðendur 13. aldar hefðu vafa-
laust snarað nafninu og kallað
manninn „Frans úr Klósettum").
Þar er fjallað um „forréttindi" í
frönsku þjóðfélagi, - ekki aðeins
þau forréttindi forstjóra að geta
t.d. boðið kunningjum sínum út
að borða og skrifað kostnaðinn á
rekstrarreikning fyrirtækisins,
heldur líka þau „forréttindi" ým-
issa starfsmanna að geta borðað á
matstofu vinnustaðarins eða fá á
lægra verði en aðrir það sem þeir
framleiða (eins og starfsmenn hjá
rafveitum, sem borga minna fyrir
rafmagn en aðrir). Þessi síð-
astnefndu „forréttindi" og önnur
slík eru gjarnan ávöxtur langrar
hagsmunabaráttu verkalýðsfé-
laga og annarra, og þar sem höf-
undur bókarinnar gagnrýndi þau
á ýmsan hátt, var bókin að vissu
leyti árás á stéttarfélög og önnur
þjóðfélagsöfl, sem stóðu á bak
við Mitterrand og stjórn hans.
Samt varð ritið „Alltaf meira“ að
gífurlegri metsölubók, sem kom
út í mörgum upplögum og birtist
fljótt í pappírskilju, og hún
hleypti af stað umræðum, sem
stóðu lengi í Frakklandi og höfðu
mikil áhrif bæði í landinu og utan
þess. Þessi bók verður að teljast
með áhrifaríkustu ritum síðari
ára, og er því full ástæða til að
gaumgæfa hana.
Tveir þœttir
Kenningar Frangois de Closets
eru í stuttu máli á þessa leið:
Vinstri sinnaðir stjórnmálamenn
í Frakklandi, og reyndar fleiri,
hafa löngum leitast við að auka
jöfnuð í landinu og til þess hafa
þeir fyrst og fremst beint geiri sín-
um gegn launamisrétti, bæði með
því að berjast fyrir ýmis konar
tilfærslum fjármagns og með því
að draga úr muninum á háum og
lágum launum. En þessi aðferð
dugar lítið, því að hún snertir að-
eins eina hlið málsins. Raunveru-
leg kjör manna, segir höfundur,
eru nefnilega samsett úr tveimur
þáttum: annars vegar eru launin
sjálf og hins vegar eru ýmis fríð-
indi, sem starfið veitir þeim. Um
þetta seinna atriði býr hann til
lærða skammstöfun, sem á að
tákna „atriði sem ekki eru pen-
ingalegs eðlis“, en þar lendir
hann reyndar í mótsögn við sjálf-
an sig, þar sem ljóst er að hann á
einnig við alls kyns yfirborganir
og aukasporslur, sem eru utan
við venjulegar launagreiðslur. Er
því einfaldast að tala einungis um
„fríðindi" eða „forréttindi“, eins
og hann gerir líka.
Á þessum tveimur þáttum er
reginmunur. Launagreiðslur eru
opinberar, þannig að unnt er að
vita nokkurn veginn hvað hver og
einn ber úr býtum í laun fyrir
vinnu sína. Svo er heldur ekki
litið á þær sem endanlegar og ó-
breytanlegar, og sést það á því að
þær geta sveiflast nokkuð til, og
svo líka á því að talað er um að
draga úr því misrétti sem þannig
skapast, minnka muninn á háum
og lágum launum. „Fríðindin“
eru hins vegar að verulegu leyti
leynileg, það þarf a.m.k. miklar
rannsóknir og njósnir til að kom-
ast að því hvernig þeim er háttað
nákvæmlega, og þau eru yfirleitt
ekki tekin með þegar verið er að
ræða um kjör manna. Svo er jafn-
an litið á þau sem endanlegan
ávinning sem ekki megi hrófla
við. Þessi „fríðindi“ geta þó verið
svo umfangsmikil að það skiptir
meginmáli fyrir kjör manns -
miklu meira máli en sjálfar
launagreiðslurnar - að hve miklu
leyti hann hefur aðgang að þeim
eða ekki. Þættirnir tveir eru þó
gjarnan samvirkandi, þannig að
saman fara há laun og mikil fríð-
indi, og þannig skapast kjara-
munur sem er miklu illvígari og
lymskulegri en sá sem venjulegar
skýrslur ná yfir.
Fríðindi
Frangois de Closets ver svo
miklu máli í að rekja hin ýmsu
fríðindi. Hann bendir á að yfir-
leitt séu fríðindi miklu langlífari
en ástæðurnar fyrir því að þau
voru upphaflega veitt - t.d. fái
járnbrautarstarfsmenn enn
launauppbætur fyrir að vinna við
skítugar kolavélar, sem löngu er
hætt að nota, - og hafi starfsmenn
í lykilstöðum miskunnarlaust
notað aðstöðu sína til að krækja
sér í fríðindi af ýmsu tagi. Jafn-
framt rekur hann aragrúa af
dæmum um ýmislegt sem hann
telur „fríðindi", og ægir þar
reyndar öllu saman, þvf að hann
tilnefnir atriði eins og auka-
greiðslur og launauppbætur, at-
vinnuöryggi (þ.e. æviráðningu
eða ekki), vinnutíma og frítíma,
eftirlaunaaldur, félagsleg atriði
eins og aðgang að mötuneytum á
vinnustöðum, sumarbústöðum,
barnapössun o.þ.h., alls kyns sér-
stök fríðindi eins og rétt þeirra
sem starfa hjá flugfélögum til að
ferðast á lægra fargjaldi, og
margt fleira af þessu tagi.
Lokaniðurstaða höfundar er
sú, að þetta „fríðindakerfi“ sé
mjög skaðlegt, þar sem í því felist
oft mikið óréttlæti og það geti oft
kornið í veg fyrir nauðsynlega að-
lögun atvinnugreina að nýju á-
standi. Þess vegna heldur hann
því fram að í fyrsta lagi sé nauð-
synlegt að hætta öllu pukri með
fríðindi og gefa þau upp eins og
gert er með launagreiðslur, og í
öðru lagi verði menn að hætta að
líta svo á að fríðindi sem einu
sinni hafa verið veitt séu endan-
leg og óhaggandi, - það verði að
vera hægt að fella þau niður eins
og laun eða kaupmáttur eru
lækkuð þegar ástæður krefjast
þess.
Rafmagns-
og skóslit
í þeirri hægri sveiflu, sem varð í
Frakklandi á þessum tíma, fór
umræðan, sem fylgdi í kjölfar
bókarinnar „Alltaf meira“, inn á
heldur undarlegar brautir. Ýmsir
blaðamenn og menningarvitar
fóru skyndilega að belgja sig út
vegna hinna geigvænlegu „for-
réttinda" manna eins og starfs-
manna við rafveitur, sem borga
minna verð fyrir rafmagn, eða
bréfbera, sem fá sérstaka
launauppbót fyrir skóslit, þótt
þeir fáist ekki við annað en aka
póstbílum. Gjarnan var haft á
orði að þetta væru hinar raun-
verulegu „forréttindastéttir“ og
nauðsynlegt væri að ganga milli
bols og höfuðs á þeim til að skapa
réttlæti í þjóðfélaginu... Menn*
voru svo hneykslaðir að það
gleymdist að tala um stöðu for-
stjóra og annarra slíkra hálauna-
manna, sem urðu hvort sem var
að borga rafmagnið fullu verði og
fengu engar uppbætur fyrir
skóslit.
Samt sem áður verður að telja
verk Frangois de Closets gagnlegt
á margan hátt. Hann bendir ekki
aðeins á tilveru ýmissa fríðinda,
sem lítinn rétt eiga á sér og þörf
væri a.m.k. að ræða um - hann
nefnir t.d. skattafríðindi sem
franskir blaðamenn (eins og hann
sjálfur) fá að njóta - heldur sýnir
hann líka hvernig ýmis konar
forréttindi stuðla að því í kreppu-
þjóðfélagi nútímans að magna
stéttaskiptingu á hinn órétt-
látasta hátt. Skýrasta dæmið um
það er sú tilhneiging, sem mjög
hefur gætt hin síðari ár víða á
vesturlöndum, að nota í verstu
verkin erlenda verkamenn, sem
eru útilokaðir frá þeim fríðindum
sem aðrir starfsmenn á sama
vinnustað hafa. Margir aðrir, t.d.
konur, ungt fólk og lítt menntaðir
menn, eru reyndar undir sömu
sökina seldir.
Tvenns konar
merking
En gallinn á kenningum Fra-
ngois de Closets - og hefur hann
enn ágerst í umræðunum, sem
sprottið hafa upp í kjölfar þeirra
- er sá að hann skilgreinir hvergi
hugtakið „forréttindi" og grautar
eiginlega saman tvenns konar
merkingu þessa orðs. Það merkir
nefnilega annars vegar eitthvað
sem einhver hefur og aðrir hafa
ekki, án nokkurs tillits til þess
hvernig það er til komið, og má
t.d. segja að það séu mikil „for-
réttindi" að vera garðyrkjumað-
ur og vinna úti meðan svo margir
verða að þræla í menguðu verk-
smiðjulofti. Hins vegar merkir
orðið eitthvað sem einhver hefur
sölsað undir sig á óréttlátan hátt
og eiginlega tekið frá öðrum, og
leiðir sú merking hugann mjög
gjarnan að forréttindum aðals-
manna á fyrri öldum, sem þurfti
heila stjórnarbyltingu til að af-
nema.
Með því að gera engan
greinarmun á þessu tvennu kemst
höfundur eiginlega hjá því að
velta því fyrir sér hver kunni að
vera réttlæting ýmislegs af því
sem hann kallar einu nafni „forr-
éttindi", og þannig setur hann
undir einn hatt margvísleg atriði
sem eiga í rauninni ekkert sam-
eiginlegt. Ýmsir þeirra sem vegið
var að í bókinni áttu því auðvelt
með að svara: það kom t.d. fram í
umræðunum að þótt hið fræga
lága rafmagnsverð þeirra sem
vinna við rafveitur væru hlunn-
indi sem aðrir höfðu ekki, var
það atriði sem samið hafði verið
um á eðlilegan hátt og komið
hafði í stað launahækkana. Það
var því engan veginn hægt að
kalla það „forréttindi" í seinni
merkingu þess orðs.
Hvað þessi ruglingur getur ver-
ið hættulegur sýndi svo hin fárán-
lega árás á kennara og „forrétt-
indi“ þeirra, sem fylgdi í kjölfar
bókar Frangois de Closets og
breiddist reyndar út um fleiri
lönd en Frakkland. Skyndilega
var sem sé farið að básúna það út í
fjölmiðlum hvað kennarar hefðu
„litla vinnuskyldu" og mikinn
frítíma og var látið að því liggja
að þetta væru ótæk „forréttindi",
sem ætti að afnema eða a.m.k.
láta kennara borga fullu verði.
Hins vegar gleymdist alveg að
rekja hvað kennarar hefðu mikla
vinnuskyldu þegar litið er á árið í
heild, og má nefna sem dæmi um
það hve fáránlega var um málið
fjallað, að því var haldið fram
fullum fetum að háskólakennarar
ynnu ekki nema frá þremur og
upp í sex tíma á viku, - en hvergi
var minnst á það að þessir tímar
þarfnast undirbúnings, háskóla-
kennarar þurfa einnig að sinna
stjórnunarstörfum og svo fást
þeir yfirleitt við rannsóknir.
Kenningar eins og þær sem
Fran§ois de Closets setti fram
geta vakið þarflega umræðu, en
það er illa farið ef þær eru notað-
ar til að slá ryki í augu manna eða
sem átylla til árása á stéttir sem
menn vilja af einhverjum ástæð-
um ná sér niðri á.
e.m.j.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 8. september 1985