Þjóðviljinn - 01.12.1985, Blaðsíða 17

Sagg
Hvernig dó
Mata Hari
Danmerkur?
Umdeild aftaka á danska
gagnnjósnaranum Jane Horney á
stríðsárunum er enn til umrœðu.
Sjónvarpsþœttir gerðir um feril hennar en
ekki eru allir á eitt sáttir um sannleiksgildi þeirra
Um síðustu helgi sýndi danska sjónvarpið sjötta og síðasta hluta sjónvarps-
myndar sem það lét gera um Jane Horney sem var drepin á miðju Eyrar-
sundi í lok síðari heimsstyrjaldarinnar. Þar voru að verki félagar úrdönsku
andspyrnuhreyfingunni sem töldu fullsannað að Jane stundaði njósnirfyrir
þýskahernámsliðið. Þettavarein af fjölmörgum ámóta „hreinsunum“ sem
danska andspyrnuhreyfingin stóð að en jafnramt sú umdeildasta og langlíf-
asta í umræðum manna á meðal í Danmörku og Svíþjóð og jafnvel víðar.
Danska blaðið Information birtir um síð-
ustu helgi ítarlega grein um Jane Horney
eftir Erik Nörgaard blaðamann en hann
hefur fjallað mikið um hina pólitísku neð-
anjarðarhreyfingu í Danmörku bæði fyrir
stríð og á stríðsárunum. Hann virðist hafa
öðlast fullan trúnað þeirra sem voru í
innsta hring andspyrnuhreyfingarinnar
því hann hefur oft ritað greinar sem sýna
að hann hefur aðgang að heimildum sem
aðrir hafa ekki. Og hann er mjög ósáttur
við þá mynd sem danska sjónvarpið dreg-
ur upp af örlögum Jane Horney.
Nörgaard telur upp ýmis smáatriði í
sjónvarpsmyndinni sem ekki fáist staðið
en segir þó að alvarlegasta yfirsjón
leikstjórans, svíans Stellan Olsson sem
einnig samdi handritið, sé sú að misskilja
eðli þess ágreinings sem upp kom milli
Jane og andspyrnuhreyfingarinnar. Síðan
rekur hann söguþráðinn eins og hann veit
hann réttastan.
Réttu nafni hét hún Ebba Charlotte
Horney en tók sér nafnið Jane. Hún fædd-
ist árið 1918 og giftist ung sænskum blaða-
manni sem var fréttaritari Aftonbladet í
Berlín. Þar dvaldist Jane með honum á
árunum 1941-43 og komst þá í kynni við
fjölda háttsettra þjóðverja en þau kynni
ræktaði hún síðan í starfi sínu sem virðist
hafa verið fólgið í gagnnjósnum. En þessi
kynni komu henni líka í dauðann því það
voru þau sem vöktu grunsemdir and-
spyrnunnar.
Hún skildi við mann sinn árið 1943 og
var eftir það jöfnum höndum í Berlín,
Kaupmannahöfn og Stokkhólmi. í Höfn
tók hún upp ástarsamband við Horst Gil-
bert, þjóðverja sem veitti forstöðu Skand-
inavísku fréttastofunni en var reyndar for-
ingi í SS og yfirmaður þeirrar deildar
þýsku leyniþjónustunnar í Danmörku
sem njósnaði um erlenda ríkisborgara.
Samhliða átti hún í ýmsum ævintýrum en
hér verður aðeins eitt þeirra tilfært.
Einhvern tímann bað Gilbert hana um
að útvega sér ákveðnar upplýsingar frá
íslensku sendinefndinni í Stokkhólmi.
Vilhjálmur Finsen sendiherra hefur greint
frá því að hún hafi verið á höttunum eftir
upplýsingum um bandarísku herstöðv-
arnar á Islandi. „Þetta verkefni leiddi til
þess — að sögn Jane sjálfrar — að hún
eyddi einni nótt með íslenskum sendiráðs-
manni. Því sambandi sleit hún þó hið
snarasta því íslendingurinn gerði mjög
sérstæðar kröfur í bólinu," segir Nörgaard
í grein sinni.
Grunuð af öllum
Af grein Nörgaard má ráða að Jane hafi
verið starfandi sem þýskur njósnari lengst
af árinu 1944. Þær upplýsingar sem hún
gaf þjóðverjum virðast þó aðallega vera
hernaðarlegar, svo sem um liðsafla sæn-
ska hersins við landamæri Noregs og á
Kattegat. Ekki er að sjá að hún hafi gefið
þeim neinar upplýsingar um andspyrnu-
fólk. Jafnframt þessum njósnum tók hún
að sér verkefni fyrir sænsku leyniþjón-
ustuna og beitti ma. áhrifum sínum á
æðstu stöðum í Berlín til að frelsa gyðinga
sem sátu í útrýmingarbúðum nasista.
Þjóðverjar grunuðu Jane hins vegar um
að starfa fyrir englendinga en Nörgaard
dregur mjög í efa að svo hafi verið. Hann
bendir á að eitt þeirra verkefna sem hún
tók að sér fyrir Gilbert hafi verið að út-
vega honum stefnumót við blaðafulltrúa
sovéska sendiráðsins í Stokkhólmi. Þá og
síðar á fundum Gilberts og Alexöndru
Kollontaj sendiherra mun Gilbert hafa
viðrað hugmyndir um sérstaka friðar-
samninga þjóðverja og sovétmanna.
Þetta var í ársbyrjun 1944 og englend-
ingar höfðu allar ástæður til að taka slík-
um hugmyndum af mikilli varúð. Herir
þjóðverja áttu í kröggum á austurvíg-
stöðvunum. Ef þeir losuðu sig úr þeim
gætu þeir beitt sér af fullum krafti á vest-
urvígstöðvunum og sú tilhugsun geðjaðist
bretum skiljanlega illa.
Grunsemdir dönsku andspyrnu-
hreyfingarinnar og leyniþjónustu dönsku
lögreglunnar í Svíþjóð jukust að mun þeg-
ar Jane tók upp náið samband við
Gestapo-manninn Axel Feldtmann í
Kaupmannahöfn. Menn óttuðust að hún
gæfi honum upplýsingar um flóttaleiðirn-
ar yfir Eyrarsund sem voru jafnt dönskum
andspyrnumönnum sem sænsku og ensku
leyniþjónustunni afar mikilvægar, bæði til
að smygla flóttamönnum og upplýsingum
út úr Danmörku og til að smygla vopnum
og öðrum gögnum til Danmerkur. Jane
var síðar yfirheyrð um þetta samband af
sænsku leyniþjónustunni og sagðist hún
hafa ætlað að notfæra sér kynnin við
Feldtmann til að frelsa vin sinn, danska
andspyrnumanninn Jörgen Winkel, úr
fangabúðum nasista í Horseröd á Sjá-
landi. Reyndar fékk hún því framgengt
um jólaleytið 1944 að Winkel var sleppt
en það var of seint til að bjarga lífi Jane.
Tilboð um bátsferð
í ágúst 1944 ákvað danska andspyrnu-
hreyfingin að láta til skarar skríða og naut
í þeirri ákvörðun fyllsta stuðnings ensku
ogsænsku leyniþjónustunnar. Einn félagi
hreyfingarinnar var sendur með byssu til
Stokkhólms til að taka Jane af lífi. Ekkert
varð þó úr því og heldur ekki í öðrum
tilraunum sem gerðar voru um haustið.
Loks var ákveðið að breyta þyrfti áætlun-
um um aftöku Jane því ekki þótti ráðlegt
að hún ætti sér stað á sænsku yfirráða-
svæði.
Þegar leið á haustið og veturinn varð
Jane það ljóst að hún væri ekki beinlínis
vinsæl meðal dönsku andspyrnunnar og
gerði hún nokkrar tilraunir til að vinna sig
í álit en þær báru ekki árangur. Hún átti
td. fund með yfirmanni leyniþjónustu
danskra stúdenta, Arne Sejr, þar sem til
tals kom að Jane reyndi að fá nokkrum
dönskum föngum í þýskum útrýmingar-
búðum sleppt. Einn af þeim var bróðir
Arne. Arne spurði hvers hún krefðist í
staðinn og greip Jane þá servíettu og skrif-
aði á hana að hún vildi fá nákvæmar
upplýsingar um það hvar og hvenær þýsku
eldflaugarnar V-1 og V-2 spryngju í
London. Þessar upplýsingar átti að senda
í ákveðið pósthólf í Stokkhólmi sem við
nánari eftirgrennslan kom í ljós að til-
heyrði þýska sendiráðinu.
Jane varð ljóst að hún beinlínis varð að
sannfæra andspyrnuhreyfinguna um sak-
leysi sitt og að hún hefði tekið sinna-
skiptum. Nú vildi hún vinna fyrir and-
spyrnuhreyfinguna gegn þjóðverjum.
Þess vegna tók hún feginshendi tilboði um
leynilega bátsferð yfir Eyrarsund frá
Málmey til Hafnar í janúar 1945. Þetta
tilboð var hins vegar liður í áætlunum um
að drepa hana.
Þegar leið á haustið 1944 fóru englend-
ingar að reka á eftir því að eitthvað yrði
gert í málum Jane Horney og sú krafa
mætti fullum skilningi hjá dönum og sví-
um. Þess vegna var búin til ný áætlun sem
gekk út á að fá Jane með í bátsferð yfir
sundið og taka hana af lífi á miðri leið.
Ýmsar ástæður urðu svo til þess að þessi
áætlun komst ekki til framkvæmda fyrr en
í janúar 1945.
Skot í hnakkann
í byrjun janúar var Jane í Stokkhólmi í
slagtogi með tveimur dönskum and-
spyrnumönnum sem gegndu nöfnunum
Litlibjörn og Stóribjörn. Þau ástunduðu
hið ljúfa líf af miklum eldmóði og fengu til
liðs við sig danska konu að nafni Bodil
Frederiksen en hún vissi þá þegar hvað til
stóð í málum Jane.
Þann 18. janúar komu þau fjögur til
Málmeyjar í því skyni að fara með leynd
til Danmerkur. Karlmennirnir tveir vissu
ekkert af líflátsdóminum yfir Jane og
dönsku útsendararnir í Málmey komu því
þannig fyrir að þeir urðu viðskila við Jane
og Bodil. Aðfararnótt þess 19. stigu þær
Bodil og Jane ásamt dönskum andspyrnu-
manni sem nefndur var Jens um borð í
fiskibát sem danskur fiskimaður gerði út
frá smábænum Höganes norðan við Hels-
ingjaborg. Þaðan var lagt af stað til Dan-
merkur í haugasjó og var Jane sagt að
samkvæmt venju kæmi danskur fiskibátur
til móts við þau á miðri leið og flytti þau til
Danmerkur.
Eftir tveggja tíma stím kom hásetinn
sem einnig var dani niður í lúkar og til-
kynnti að danski báturinn væri kominn.
Jane fór fyrst upp á dekk og hélt sér í
mastrið til að detta ekki útbyrðis í velt-
ingnum. Jens kom á eftir og hélt á byss-
unni. Hann skaut Jane í hnakkann og lést
hún samstundis en til öryggis skaut hann
öðru skoti. Jens og Bodil fóru aftur niður í
lúkar en bátsverjar bundu þung lóð við
líkið af Jane og sökktu því í Eyrarsund.
Þannig gekk aftaka Jane Horney og að-
dragandi hennar fyrir sig í stuttu máli. Að
mati dönsku andspyrnuhreyfingarinnar
var þetta einungis ein af fjölmörgum af-
tökum sem nauðsynlegar reyndust í bar-
áttunni gegn þýska hernámsliðinu. Það
voru margir danir reiðubúnir til að að-
stoða þjóðverja á alla lund, ekki síst með
því að njósna um félaga andspyrnu-
hreyfingarinnar. Þeir sem stóðu í andóf-
inu vissu sem var að ef upp um þá kæmist
byði þeirra ekkert nema pyntingar og svo
dauðinn. Þess vegna áttu þeir ekki annars
úrkosti en að drepa eða vera drepinn.
Jane Horney var bara eitt fórnarlamb
þessa grimmilega hugarfars sem stríðið
fóstraði.
Þegar stríðinu lauk gerði andspyrnu-
hreyfingin samning við yfirvöld um að öll
voðaverk sem unnin voru í stríðinu skyldu
liggja í þagnargildi fram til ársins 2005.
Leiðtogar hennar vonuðust til þess að
þessi verk myndu gleymast og enginn
reyna að ýfa upp sárin. Sú varð líka
reyndin um flest það sem gerðist í
stríðinu.
En sagan af Jane Horney fékk hins veg-
ar vængi og löngu eftir lát hennar voru
menn að sj á hana 1 j óslifandi hér og þar um
heiminn. Vegna leyndarinnar sem hvfldi
yfir máli hennar fengu alls kyns sögusagn-
ir byr og lengst af reyndi enginn að
leiðrétta þær. Það var svo ætlun danska
sjónvarpsins að segja sögu Jane Horney
eins og hún var í veruleikanum og greina
hismið frá kjarnanum í öllum gróusögun-
um. Erik Nörgaard harmar það hins vegar
að ekki skyldi leitað til þeirra sem gerst
vissu áður en lagt var út í þær „sögufals-
anir sem kostuðu miljónir" eins og Nör-
gaard nefnir sjónvarpsþættina.
„Afar heillandi..."
Það er hins vegar lítill vafi á því hvers
vegna þessi mikli áhugi hefur ríkt á máli
Jane Horney umfram önnur fórnarlömb
stríðsins í Danmörku. Jane Horney hefur
verið nefnd Mata Hari Danmerkur og allt
bendir til þess að hún hafi staðið undir því
nafni. Hún var glæsileg og vel gefin kona
sem notfærði sér útlitið og þau áhrif sem
það hafði á karlmenn til hins ýtrasta. Sam-
anber hennar eigin orð um samband
hennar við íslenska sendiráðsmanninn og
þýska Gestapo-manninn.
í viðvöruninni sem gefin var út í Stokk-
hólmi í júlí 1944 og birtist í blaðinu Frjáls-
ir danir en því var dreift ólöglega í Dan-
mörku er Jane Horney lýst’þannig:
„Hún er hávaxin, grönn, rauðhærð,
mjög heillandi, vergjörn...Jane Horney
er talin vera njósnari á alþjóðlegan mæli-
kvarða...“
Það er engin furða þótt ýmsar fiski-
sögur komist á loft um slíka konu.
—ÞH endursagði
Sunnudagur 1. desember 1985 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 17