Þjóðviljinn - 06.07.1986, Blaðsíða 11

Húmorístar
eru óþolinmóðir
Rætt við Keld Jörgensen lektorum fyndni
“Þegar maður segist ætla að
fjalla um húmor eða fyndni fyllist
fólk væntingum. Fólk þykist vita
að nú eigi það von á einhverju
fyndnu og setur sig í stellingar.
Fljótlega kemst þó fólk að raun um
það að viðfangsefnið fyndni er
ekkert ofsalega fyndið“. Þetta
voru fyrstu orð viðmælanda við
blaðamann en viðmælandinn er
Keld Jörgensen lektor í dönsku við
Háskóla íslands.fyrrverandi Dan-
merkurmeistari í biljard og sér-
fræðingur í fyndni m.m.. Keld hef-
ur í vetur stundað rannsóknir á
fyrirbærinu samtímis því að halda
námskeið fyrir nemendur dönsku-
deildarinnar um efnið. Hann er því
um margt fróður um hið dularfulla
fyrirbæri fyndni og þess vegna fór
blaðamaður fram á það við Keld
að hann gæfi honum og lesendum
Þjóðviljans örlitla innsýn í fyrir-
bærið. Við spurðum hann fyrst
hvað hefði fengið hann til þess að
taka fyndni svona alvarlega.
Viðfangsefnið
vinsœlt
Ég fór að rannsaka fyndni sam-
fara áhuga mínum á táknfræði.
Mig vantaði eitthvað jarðbundið
fyrirbæri til þess að prófa fyrirbær-
ið á og þá datt mér fyndni fyrst í
hug. Eg hélt að lítið eða ekkert
væri búið að skrifa um fyndni en
komst fljótlega að raun um það að
fyndni var ekki einungis fyrirbæri
sem til var í samskiptum manna
heldur var það orðið að fræðilegu
viðfangsefni alls kyns fræðimanna
s.s. heimspekinga, sálfræðinga og
mannfræðinga.
Maður hugsar sig að sjálfsögðu
um tvisvar áður en maður fer að
rýna á bak við fyndni. Fyndni er jú
eitthvað lifandi sem bíómstrar á
milli manna og það er ekki vel séð
að vísindin ryðji leið sína inn á
þetta tilvistarstig. Það skoðast sem
skemmdarstarfsemi. Ég bjó því til
rök til höfuðs þessari afstöðu en
þau eru á þá leið að hin vísindalega
skilgreining getur sjálf orðið tilefni
til fyndni. Það má gera grín að
henni. Með þessi rök að baki
skipulagði ég kúrs um fyndni í
háskólanum.
Það er annars athyglisvert hvað
það er ríkt í fólki að líta á lífið sem
eitt og vísindin annað. Menn segja
að það að greina fyndni sé eins og
að kveikja ljósið til þess að sjá
myrkrið. Mér finnst, þvert á móti,
mjög athyglisvert að fást við hvoru
tveggja í senn lífið og það að greina
lífið.
Andstœður
og hraði
Rannsókn mín á fyndni byrjaði
auðvitað á hinni áleitnu spurningu:
hvað er fyndni. Ég hélt upphaflega
að ég gæti náð að skilgreina fyrir-
bærið í svona 3 setningum en mér
hefur ekki tekist það ennþá. En
þegar ég byrjaði að skoða fyrirbær-
ið ákvað ég að skoða það út frá
þremur spurningum: Er fyndni til-
finning, er fyndni leið til að skynja
og er fyndni leið til að vitkast? Við
þessum spurningum hef ég ekkert
eitt svar en ég hef samt fundið skil-
greiningu á fyndni sem ég styðst
við. Hún er sú að fyndni byggist
aðallega á tvenns konar prinsipp-
um. Annars vegar því að andstæð-
um er slengt saman. Einhverju
tvennu ólíku, fáránlegu. Sem
dæmi um þetta eru brandarar eins
og þeir um fílana og bílinn og
nunnurnar og bárujárnsþakið en
þeir eru til í þúsunda tali. Hins veg-
ar þá grundvallast fyndni á því, og
hér á ég ekki bara við brandara
fremur en í dæminu að ofan, að
atburðarásin eða frásögnin verður
að vera stutt og byggjast á hraða.
Brifety is the body and soul of wit
sagði Sheakspeare en hann vissi
hvað fyndni var og sem slíkur var
hann ólíkur flest öllum samtíma-
mönnum sínum. “Nú ætla ég að
skrifa stutta og hnitmiðaða grein
um...“ segir Flosi Ólafsson
gjarnan í upphafi greina sinna.
Hann veit alveg um hvað hann er
að tala. Ég er t.d. búinn að sjá það
að ég get ekki verið að rannsaka
fyndni alla ævi því það er í svo
hrópandi ósamræmi við grundvall-
arlögmál viðfangsefnisins.
Nú hlœjum við Keld og blaða-
maður veltir því samtímis fyrir sér
hvort áreitið á hláturstaugarnar
hafi búið yfir þeim leyndardómum
fyndninnar sem Keld var að lýsa.
En hvers vegna er fyndni svona
mikilvœgur þáttur í lífi okkar ?
Tilvistarstig
fyndninnar
Fyndni er nauðsynleg því hún
hjálpar okkur að greina á milli
raunveruleika og fantasíu. Mann-
eskjan hefur þörf fyrir að greina
þarna á milli og þess vegna hefur
hún þróað þetta fyrirbæri. Þegar
einhver er fyndinn þá fer hann inn
á annað tilvistarstig. Stundum er
það gefið sérstaklega til kynna að
það standi til eins og þegar fólk er
að fara að segja brandara. Þá er
t.d. gjarnan sagt: hafið þið heyrt
þennan.. eða eitthvað í þá veruna.
Það er nauðsynlegt fyrir okkur að
fara inn á þetta tilvistarstig til þess
að staðfesta fyrir sjálfum okkur
það tilvistarstig sem við erum á
þ.e. raunveruleikann. Húmoristar
eru opnar manneskjur sem eru
stöðugt að koma auga á hitt til-
verustigið. Þeir hjálpa okkur hin-
um með því að draga tjöldin frá.
Þeir eru til alls vísir. Þeir fara á
hvolf og láta okkur halda að það
séum við en ekki þeir sem eru á
hvolfi. Þeir sýna okkur að mörgu
leyti fáránleikann í lífinu. Það má
eiginlega segja að þeir séu óþolin-
móðir heimspekingar.
í fyndni gerist allt á öðru tilver-
ustigi en þversögnin í þessu öllu
saman er að raunveruleikinn er af-
stæður og á milli hans og fantasí-
unnar eru engin landamæri. Við
hringsólum því stöðugt í kringum
landamæri sem ekki eru til. Ein-
hver sagði einhvern tímann að eini
munurinn á leikhúsi og raunveru-
leikanum væri sá að í leikhúsinu
væri neyðarútgangur. Leikhús,
eins og fyndni, er nefnilega notað
sem ventill, tímabundinn neyðar-
útgangur út úr raunveruleikanum.
Við verðum samt sem áður að gera
ráð fyrir landamærunum því ann-
ars væri ekki hægt að skipuleggja
þjóðfélagið á skynsamlegan hátt
og algjör glundroði myndi ríkja.
Fyndnin er
anarkistísk
Annars virðist skemmtanalífið
vera að verða meira og meira ríkj-
andi í okkar lífi. Lykilatriðin eru
orðin Hollywood og afþreying og
manneskjan gerir helst ekkert
nema að það sé skemmtilegt. Ég
var að lesa bók um daginn sem
höfundurinn kallar Að skemmta
sér til dauða. Mér finnst hann að
vísu full svartsýnn en hitt er annað
mál að það væri kannski ástæða til
þess að skipuleggja námskeið í
háskólanum um alvöru.
/ rannsóknum þínum á fyndni
hefur þú m.a. unnið út frá spurn-
ingunni hvort hœgt sé að vitkast í
gegnum fyndni. Að hvaða niður-
stöðu hefur þú komist ?
Ég lét mig Iengi dreyma um að
hægt væri að nota fyndnina sem
vopn í baráttunni fyrir betra lífi.
Ég hef nú komist að þeirri niður-
stöðu að fyndnin getur ekki gegnt
því hlutverki. Fyndni byggir ekki á
orsakasamhengi eins og t.d. vís-
indin heldur er í fyndni gripið út í
loftið. Fólk þarf ekki að einblína á
samhengið. Fyndni er þannig an-
arkistísk. Hún sýnir ekki lit, hún er
ekkert ákveðið í sjálfu sér. Sjónar-
hornum er komið fyrir að vild og
þannig getur þú notað hana sem
vopn en nákvæmlega sama vopn-
inu getur síðan verið snúið að þér.
Þess vegna getur fyndni t.d. ekki
verið sósíalísk. Fyndnin getur hins
vegar verið notuð í sósíalískum til-
gangi en hún getur líka verið notuð
í andsósíalískum tilgangi.
Karlmenn hafa t.d.í gegnum tíð-
ina notað fyndni til þess að niður-
lægja konur en nú hafa konur tekið
sér sama vopnið í hönd og semja
brandara um karlmenn. Þetta er
svæði á landakortinu sem konur
hafa ekki kannað að ráði áður. Ég
man reyndar eftir einum brandara
af þessari tegund sem Karen Blix-
en lét einu sinni falla en hann var á
þessa leið: „Ég skil mjög vel af
hverju Guð skapaði manninn á
undan konunni. Þegar ég er að
skrifa geri ég alltaf uppkast fyrst“.
í Danmörku eru konur farnar að
gefa út heilu bækurnar með brönd-
urum sem þessum en ég á t.d. eina
sem heitir Dósahlátur. Titillinn
vísar í orðið dós sem karlmenn
hafa notað á niðurlægjandi hátt um
kynfæri kvenna. Hér taka konurn-
ar orðið og nota það sér í vil.
/Cttfrœði
fyndninnar
Hvað er annars hœgt að flokka
undir fyndni ?
Fyndnin er heil ætt og margar
Keld Jörgensen: Fyndni er nauðsynleg því hún hjálpar okkur að greina á milli raunveruleika og fantasíu. Ljósm.: Sig.
kynslóðir og það sem hefur flokk-
ast undir fyndni hefur verið mis-
munandi eftir ólíkum sögulegum
tímabilum. Á ættartrénu má
greina fyrirbæri eins og gaman-
leiki, skopstælingu, ádeilu, háð
o.s.frv. en fyrirbærið fyndni eins
og við þekkjum það í dag er tiltölu-
lega nýlegt. Það var eiginlega fyrst
með rómantíkerunum að hugtakið
verður til og fyrirbærið verður að
sérstökurannsóknarefni. Áðurvar
fyrirbærið svo til eingöngu tengt
gamanleikjum og þar áður háði.
Heimspekingar hafa t.d. fyrst og
fremst tengt fyndni háði en þann
þráð hafa þeir tekið upp hjá Sókr-
atesi sem er e.t.v. mesti háðfugl
sem við þekkjum. Fyrir tíð róm-
antíkeranna hafði Sheakspeare
reyndar unnið með fyndni eins og
við þekkjum hana í dag og gerði
hann það á mjög meðvitaðan hátt.
Brandarabœkur
og Karl Marx
Að lokutn Keld, þið Danir hafið
haft orð á ykkur fyrir að vera húm-
oristar. Ert þú húmoristi ?
Nei ég held að ég sé enginn sér-
stakur húmoristi en ég er
bjartsýnismaður. Húmoristar
þurfa reyndar á þeim eiginleika að
halda. Hins vegar ólst ég upp hjá
miklum húmorista, honum föður
mínum.
Blaðamaður skáskítur augunum
á sand af brandarabókum á borð-
inu hjá Keld og spyr: En slærðu
ekki einstaka sinnutn fratn léttum
bröndurum eftir lestur allra þessara
bóka ?
Nei ég segi nánast aldrei brand-
ara ekki nema þá í faglegum til-
gangi. Annars get ég orðið veikur á
því að lesa of mikinn brandaratex-
ta í einu. Það er eins og að borða of
mikinn rjóma.
Skellirðu aldrei uppúr ?
Júenaðeinsþegar églesgóða
brandara um Karl Marx. Ég las
einn teiknimyndabrandara um
daginn sem fékk mig til þess að
skella upp úr. Karl Marx stendur
ofan í gröf sinni og aðeins höfuðið
stendur upp úr. I textanum með
myndinni segir: Öreigar allra
landa, hafið mig afsakaðan.
Og Keld sem aldrei þykist segja
brandara! Blaðamaður var alla
vega leystur út með þessum í
kveðjuskyni og gekk út með svo
breitt bros á vör að hann varð að
fara skáhallt í gegnum dyrnar eins
og Daninn Benny Andersen forð-
um í ljóði sínu Bros.
—K.Ól.
10 S(ÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 6. júlí 1986
Sunnudagur 6. júlí 1986 þjóðvILJINN - SÍÐA 11