Þjóðviljinn - 02.08.1986, Blaðsíða 7

ÞJOÐVIUINN
Brynjólfur Sveinsson
biskup er þekkt nafn í
íslandssögunni, meðal
annarsfyrirvarðveislu
handrita og sem kennimaður í
íslenskri kristni, en einkum þó
úrskáldverki Guðmundar
Kamban. Hittvita kannski
færri að Brynjólfur, eins og
margirhelstu lærdómsmenn
17. aldar, fékkst talsvert við
heimspeki ogýmisleg
fornfræði af þvítagi. Til
glöggvunar má minna á að
Brynjólfur var fæddur árið
1605, stundaði nám við
háskólann í Kaupmannahöfn
1624^29 og 1631-32, varð
þá yfirkennari í Hróarskeldu,
fór til íslands 1638 og var
kosinn biskup gegn vilja
sínum, en Brynjólfur hugði þá
áfrekari lærdómsiðkan
erlendis. Brynjólfurandaðist
Umsjón:
Páll
Valsson
Gunnar Harðarson.
Heimspeki
Að beita skynseminni rétt
Rætt við Gunnar Harðarson um heimspeki Brynjólfs Skálholtsbiskups
árið 1675 og hafði þá átt
stormasama ævi, enda á
ýmsu gengið í samskiptum
konungs og íslendinga, en
sagteraðfáir
Skálholtsbiskupar hafi verið
virtiraf alþýðu sem Brynjólfur.
Því er hér um Brynjólf rætt
að í síðustu viku gekkst
Heimspekistofnun Háskóla
Islands fyrir ráðstefnu um
heimspeki Brynjólfs biskups.
Viðfengum dr. Gunnar
Harðarson, starfsmann
Heimspekistofnunar, til að
segja okkur frá því sem f ram
fór á ráðstefnunni og var hann
fyrst spurður um aðdraganda
þessa nýliðna Brynjólfsþings:
„Forsenda þess er sú að
Heimspekistofnun hefur gert
áætlun um rannsóknir og útgáfu á
íslenskum heimspekiritum á 16.
og 17. öld. Á meðal þeirra eru tvö
rökfræðirit. Annað er á íslensku,
þýðing Magnúsar prúða, þess er
orti Pontusrímur sem frægar eru í
bókmenntasögunni, á Rökræðu-
list Fuchsbergers frá 1588. Hitt er
á latínu, skýringarrit Brynjólfs
Sveinssonar biskups við Rök-
ræðulist Ramusar sem hann mun
hafa lesið fyrir í Skálholtsskóla
árið 1640 og síðar. Það er varð-
veitt í handriti sem er ritað að
hluta til af Torfa Jónssyni í
Gaulverjabæ og að hluta til af
Brynjólfi sjálfum. Ramus þessi
var franskur rökfræðingur sem
var uppi 1515-1572. Rökfræði-
kerfi hans var mjög útbreitt á
seinni hluta 16. aldar og í byrjun
þeirrar sautjándu, einkum í
Íöndum mótmælenda. Pað var
grein á meiði ákveðinnar tegund-
ar rökfræði, sem var kennd við
húmanista og kallast rökræðulist
(díalektík). Það var á sínum tíma
andóf gegn því sem mönnum
þótti þyrrkingsleg skólaspeki,
byggð á rökfræði Aristótelesar.
Því má hins vegar skjóta inn að
rökfræði skólaspekinganna er
mun háþróaðri og nær nútíma-
rökfræði en húmanistana hefur
getað órað fyrir.
Nú, tildrög málþingsins voru
þau, að þegar Sten Ebbesen, sem
er forstöðumaður Institut for
græsk og latinsk middelalderfilo-
logi við Háskólann í Kaup-
mannahöfn og sérfræðingur í
rökfræði fornaldar og miðalda
var hér á fyrirlestraferð í nóvem-
ber 1985, komst til tals hvort unnt
væri að efna til samvinnu milli
stofnananna um undirbúnings-
vinnu vegna þessarar útgáfu á riti
Brynjólfs, sem ég var þá fyrir
skömmu byrjaður að slá inn á
tölvu. Sten kannaði áhuga á slíku
hjá samstarfsmönnum sínum og
það varð úr að þeir Frits Saaby
Pedersen og Lars Mortensen
hófu ásamt honum að kanna ýmis
atriði í sambandi við þetta. Hér
heima fórum við Sigurður Péturs-
son lektor yfir textann og athug-
uðum dálítið það sem sneri beint
að íslandi, Frits athugaði sjálft
handritið, sem er í Kaupmanna-
höfn, og kannaði gerð þess, Lars
athugaði Ramusarhreyfinguna í
Danmörku og ýmislegt í sam-
bandi við námsár Brynjólfs úti,
því að vitað er um kennara hans
þar og margt fleira. Sten athugaði
heimildarnotkun Brynjólfs og
stöðu skýringa hans miðað við
aðrar skýringar í rökfræði. Á
málþinginu, sem Eyjólfur Kjalar
Emilsson og Jakob Benediktsson
sátu einnig, ræddum við þetta og
kynntum svo helstu niðurstöður
sl. mánudag."
- Hverjar voru svo helstu nið-
urstöður málþingsins?
„Eins og ég sagði áðan, þá
gerði Frits Pedersen grein fyrir
handritinu sjálfu og hans tilgáta
var sú að það hefði verið skrifað í
tvennu lagi, fyrst af Torfa undir
handarjaðri Brynjólfs og síðan af
Brynjólfi eftir að Torfi var farinn
út til Kaupmannahafnar að læra,
sumarið 1642. Þetta rökstuddi
hann með tilvísun til vatnsmerkja
í pappírnum.
Lars Mortensen gerði grein
fyrir hreyfingu Ramista í Dan-
mörku. Þar var Ramisminn bar-
inn niður upp úr 1600 og af-
greiddur sem laumukalvínismi.
Ramus hafði sem sé gerst kalvín-
isti og þeir gert hann að hálfgerð-
um píslarvotti. Brynjólfur ætti þá
að hafa verið laumukalvínisti og
ekki aðeins það, heldur laumu-
kaþólikki í þokkabót, því að
hann orti nefnilega kvæði til Mar-
íu guðsmóður. En hvað um það,
Brynjólfur er miklu seinna á ferð-
inni en gengur og gerist annars
staðar á Norðurlöndum. Á þess-
um tíma halda aðeins örfáir menn
í rökræðulist Ramusar og enginn
af kennurum Brynjólfs virðist
hafa verið Ramisti, og kannski
ekki við því að búast, því þeir
voru allir meira og minna tengdir
guðfræðideildinni við háskólann.
Samkvæmt því sem séra Torfi
Jónsson í Gaulverjabæ segir í
ævisögu Brynjólfs þá virðist hann
áður hafa verið Aristótelisti.
Spurningin verður þá sú, hvenær
og hvers vegna hann hafi farið að
gefa sig að rökfræði af toga Ram-
usar. Við þessu eigum við ekkert
svar enn, þó að eitt og annað gæti
bent til þess að það hefði verið á
Hróarskelduárum hans.“
- Hvar standa skýringar Brynj-
ólfs í samanburði við erlendar
skýringar sömu rita?
Skýringar við
rökræðulist
Ramusar
eftir Brynjólf Sveinsson
...Ennfremur hefur mannleg
skynsemi tvo hluta, hugvit og
dómgreind. Pví að þeir eru
með réttu og sanni sagðir hug-
vitssamir sem með meðfæddu
Ijósi sálarinnar draga hluti
fram úr myrkrinu, finna það
sem hulið er, draga fram það
sem grafið er, þ.e.a.s þeirsem
eru skarpir að finna hluti. En
fyrri hluti þessarar guðdóm-
legu listar vekur þennan hœfi-
leika, sem leynist í okkur iðju-
laus og nœstum því gleymdur
og grafinn, og kallar hann
eiginlega aftur til lífsins.
Hinn hluti skynseminnar er
dómgreindin, en með henni
lögum við það sem við höfum
áður fundið og hugsað upp
með hugvitinu og eins og
höggvum það til og greypum
inn í heild verksins og
okkar, og gerum það hœft og
hentugt þannig að það bœði sé
í innbyrðis samræmi þegar um
fleiri en eitt er að ræða, og allt í
samræmi við heildina. En til
þess að við gerum þetta á þjálli
og liprari hátt, þá setur annar
hluti rökrœðulistarinnar regl-
ur, en sá hluti heyrir til Skipan-
arinnar (Dispositio) en í yfir-
færðri merkingu vegna til-
gangsorsakarinnar Dómsins
(Judicium). Fæstum er ó-
kunnugt að hlutar skynsemis-
listarinnar eru jafnmargir og
hlutar skynseminnar sjálfrar.
Því að ef þeir væru fleiri, þá
væru þeir til einskis sem ekki
snertu skynsemina. Ef þeir
vœrufærri væri öll umfjöllun-
in ófullnægjandi.
Þessa skiptingu má byggja
ekki aðeins á rökum, sem að
vísu eiga að sitja í fyrirrúmi í
rökræðulistinni eins og ígjörv-
allri heimspeki, heldur einnig
með heimildum og vitnisburði
viðurkenndra höfunda.
Platón minnist greinilega á
þessa skiptingu í Fædrosi þeg-
ar hann lætur Sókrates vera á
göngu með Fædrosi sem hafði
tekið með sér ræðu Lýsíasar
sem var nýsamin...
Þetta er brot úr skýringum Brynj-
ólfs í þýðingu Gunnars Harðar-
sonar og Sigurðar Péturssonar,
en skýringarnar eru væntanlegar
á bók með tíð og tíma.
„Sten Ebbesen fjallaði einmitt
um þetta á málþinginu. Hans
niðurstaða var að skýringar
Brynjólfs væru líklega hinar um-
fangsmestu sem til eru. Aðferð
hans er sú að taka setningu úr
díalektík Ramusar og gera síðan
ítarlega grein fyrir því hvað búi
að baki. Þetta var að vísu við-
tekin aðferð við ritskýringu, en
hjá Brynjólfi rekur hver útúrdúr-
inn annan svo handritið, sem er
562 bls. að stærð nær aðeins fram
í 10. kafla af 33 í fyrri hluta Rök-
ræðulistar Ramusar og eru þá ó-
taldir 20 kaflar í seinni hlutanum.
Brynjólfur hefur notast við ýmis
erlend skýringarrit, bæði forn og
ný, en skýringar hans eru sjálf-
stætt framlag. Þetta eru hans
eigin útskýringar á rökfræði
Ramusar. Þess má geta að hann
vísar meðal annars til íslenskra
fornrita, til Eglu og fleiri forn-
sagna.“
- Hvað geturðu sagt okkur um
heimspeki Brynjólfs Sveinssonar í
stuttu máli?
„f grófum dráttum má segja að
rökræðulist Ramusar snúist um
að kenna mönnum að beita
skynseminni rétt. Hver maður
býr yfir hæfileika til þess að hugsa
og hlutverk díalektíkurinnar var
að æfa og þroska með mönnum
þennan náttúrlega hæfileika
þeirra og gera þá hæfa til þess að
beita skynseminni rétt. Rök-
stuðningurinn fyrir þessari hug-
mynd um díalektík og hlutverk
hennar er að miklu leyti sóttur í
rit Platóns sem voru uppgötvuð
að nýju á endurreisnartímanum
og í kjölfar hans. Það má því
segja að Ramus hafi skipað sér í
flokk Platónista í heimspekilegu
tilliti og litið á rökræðulist sína að
einhverju leyti sem endurvakn-
ingu á díalektík Platóns. í með-
förum Brynjólfs verður rökræðu-
list Ramusar að eins konar af-
brigði af frummyndakenningu
Platóns. Líklega er hann einna
mestur Platónisti af þeim sem
hafa fengist við að útleggja Ram-
us.“
- Og hvenær má vænta útkomu
skýringa Brynjólfs?
„Það er alltof snemmt að segja
nokkuð um það. Við Sigurður
Pétursson erum að fara yfir latín-
utextann og þýða dálítið af hon-
um til þess að aðrir en latínugrán-
ar geti haft eitthvert gagn eða
gaman af. Þetta tekur allt sinn
tíma, en það er vonandi að það
takist að koma þessu út fyrr en
seinna. Brynjólfur á það fyllilega
skilið."
Laugardagur 2. ágúst 1986 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7