Þjóðviljinn - 09.10.1986, Blaðsíða 9

Allt ofmörg börn verðafyrir ofbeldi
VERÐUM
AÐ RJÚFA
ÞÖGNINA
Skráningu á ofbeldi gagnvart börnum er mjög ábótavant á
íslenskum sjúkrastofnunum. Það er tabú að rœða þessi mál
og það er barnið sem situr uppi með sektarkenndina og
leyndarmálið sem aldrei má vitnast. Rœtt við Aðalbjörgu
Helgadóttur og Huldu Gránz, félaga í barnahópi
Kvennaathvarfsins í Reykjavík.
Getur Jþað verið að fjórðungur
stúlkna á Islandi hafí verið misnotað-
ar kynferðislega áður en þær náðu 13
ára aldri? Að 10% drengja hafi orðið
fyrir þessari reynslu í æsku? Eða get-
ur það verið að þorri manna þegi
þunnu hljóði þótt hann viti um and-
legt eða líkamlegt ofbeldi gagnvart
börnum? Finnist ekki ástæða til að
grípa í taumana?
Því miður er margt sem bendir til
að þessar hrikalegu tölur eigi við á
íslandi. Þær eru teknar úr bandarísk-
um rannsóknum og athuganir í öðr-
um löndum benda til hins sama. Hér
á landi eru kannanir á þessum
feimnismálum ákaflega frumstæðar
en allar vísbendingar hníga í þá átt að
hér sé ofbeldi gagnvart börnum al-
gengara en samfélagið vill viður-
kenna.
Eins og áður sagði eru skýrslur og
skrár um barnaofbeldi ákaflega fá-
tæklegar á íslandi. Einstaklingar
hafa á sfðustu misserum beitt sér
fyrir aukinni fræðslu um þessi mál og
m.a. verið haldnar ráðstefnur með
starfsfólki heilbrigðisþjónustu og
uppeldisstétta í því skyni. í tengslum
við Kvennaathvarfið í Reykjavík
hefur undanfarin tvö ár verið starf-
andi sérstakur barnahópur, sem hef-
ur einkum það hlutverk að styðja við
bakið á barnastarfsmanni athvarfs-
ins og ekki síður að beita sér fyrir
vitrænni umræðu um barnaofbeldi í
þjóðfélaginu. Þjóðviljinn hitti að
máli tvo félaga í hópnum, Aðal-
björgu Helgadóttur og Huldu Gránz
og þær voru fyrst spurðar hver hefðu
verið tildrögin að stofnun barna-
hópsins:
Þörfin var brýn
„Barnahópur Kvennaathvarfsins
var stofnaður árið 1984 og var hug-
myndin upphaflega sú að komast út
með börnin og sinna þeim. Fljótlega
var ráðinn starfsmaður í hlutastarfi
og aðstoðaði hópurinn hann eftir
föngum. Börnunum í athvarfinu
fjölgaði og nú er þessi starfsmaður í
fullu starfi en sjónir okkar í barna-
hópnum hafa æ meira beinst að rót-
inni að þeim vandamálum sem börn-
in eiga við að stríða. Við verðum
varar við að þau hafa verið beitt of-
beldi, líkamlegu og andlegu og okk-
ar starf miðar einkum að því að safna
upplýsingum um þau mál og hvetja
til aukinnar umræðu um ofbeldi gegn
börnum. Okkur finnst löngu kominn
tími til að svipta leyndarhulunni af
þessum málum og fá samfélagið til
að takast á við vandann“.
Konurnar í barnahópnum hafa
beitt sér fyrir auknu fræðslustarfi og
er skemmst að minnast opins félags-
fundar um sifjaspell í ágúst sl, en
hann var mjög fjölmennur. Þótti þar
ýmsum ógnvekjandi vísbendingar
koma fram. En áður en við höldum
lengra voru þær Aðalbjörg og Hulda
Hulda með soninn Egil og Aðalbjörg: samfélagið neitar að horfast í augu við hið mikla og almenna ofbeldi gagnvart
börnunum okkar. Ljósm. Ari.
beðnar um að skýra fyrir lesendum
hvað átt væri við þegar talað er um
ofbeldi á börnum:
Fjórir þættir
„Almennt má orða það svo að ill
meðferð á börnum er allt það sem
kann að skaða þau. Þetta hefur verið
flokkað í fjóra meginþætti: í fyrsta
lagi líkamlegt ofbeldi, sem oftast er í
formi líkamsrefsinga svo að áverkar
hljótast af. í slíkum tilfellum bera
foreldrar gjarnan við ólíklegum
skýringum, sem við nánari athugun
eiga ekki við rök að styðjast. í öðru
lagi tölum við um kynferðislega á-
reitni. Þar hefur barnið verið notað
til að fullnægja þörfum annars eldri
aðila og eru stúlkubörn ofast þo-
lendur. Þar getur verið um að ræða
stripl, þukl og jafnvel samfarir. í
þriðja lagi andleg kúgun. Þá er sjálfs-
mynd barnsins fótum troðin svo það
tapar öllu sjálfstrausti og gjarnan
trausti á aðra um leið. Loks flokkum
við vanrækslu undir illa meðferð.
Nauðþurftum er ekki sinnt og örygg-
is ekki gætt þannig að barnið verður
fyrir andlegu eða iíkamlegu tjóni.
Hér veldur miklu hinn óhóflega íangi
vinnudagur íslenskra foreldra og
mjög erfiðar aðstæður barnafjöl-
skyldna. Fólk á í basli með að koma
sér upp húsnæði, dagvistirnar eru
fáar og skóladagurinn er sundur
slitinn oft á tíðum“.
En hvaða börn í samfélaginu sæta
einkum ofbeldi? Er þar eingöngu um
að ræða börn frá erfiðum heimilum?
„Nú er það auðvitað svo að oftast
komast slík börn á skrá í tengslum
við önnur vandamál. Við getum
tekið börnin hér í Kvennaathvarfinu
sem dæmi. Þegar fjölskyldan hefur
leyst upp og móðirin opnar sig hér
hjá okkur fylgja gjaman með frá-
sagnir um ofbeldi gagnvart börnun-
um. Raunar er það oft svo að konur
hafa látið kúga sig árum saman en
þegar ofbeldið beinist að barninu er
henni nóg boðið.“
í öllum hópum
„Frá því Kvennaathvarfið opnaði
fyrir fjóram árum hafa 535 börn
komið þangað með mæðrum sínum.
Það lætur nærri að um 15% kvenn-
anna telji ofbeldi gagnvart bömum
sínum eina af ástæðunum fyrir því að
þær leituðu hingað. Ugglaust er of-
beldi gagnvart börnum mun al-
gengara en þetta hér á landi og það
sem vekur furðu margra er að það
viðgengst í öllum hópum samfélags-
ins. Hinar svokölluðu betri fjöl-
skyldur eru þar engin undantekning.
Við höfum fengið að heyra hrika-
legar sögur um kynferðislega mis-
notkun á börnum og þykir nóg um en
því miður virðist flestum ljóst að of-
beldið er algengara en opinberar
tölur segja til um“.
Skráningin
í molum
„Skráningu um ofbeldi gagnvart
börnum er ábótavant á íslenskum
sjúkrastofnunum. Til skamms tíma
að minnsta kosti var ekki gerð til-
raun til að grafast fyrir um raunveru-
legar orsakir þess að foreldrar komu
með börn sín stórsködduð á slysa-
varðstofur. Oft virðast fráleitar skýr-
ingar foreldra eða tilsjónarmanna
bamanna vera látnar duga. Hér er á
ferðinni samfélagslegt vandamál
sem er fólgið í því að ofbeldi á börn-
um, sérstaklega kynferðislegt, er
sveipað þessari leyndarhulu sem við
töluðum um áðan. Það er tabú að
ræða þessi mál og það er barnið sem
situr uppi með nagandi sektarkennd-
ina og leyndarmálið sem aldrei má
vitnast. Ahrifin á barnið eru þau að
það einangrast, verður dapurt í
bragði, nær ekki eðlilegum þroska,
gengur illa í skóla og gefst oft á tíðum
upp. Síðar á ævinni koma fram alvar-
legir sálrænir brestir og jafnvel þörf
fyrir að beita aðra svipuðu ofbeldi og
það varð sjálft fyrir. Þannig verður
til þessi óttalegi arfur kynslóðanna".
Hvað ber að gera?
Bamahópurinn er að gefa út stutta
kynningarbæklinga um hvað sé átt
við með „illri meðferð á börnum'* og
„kynferðislegri áreitni", hvernig
megi búast við að börn bregðist við
og hvert fólk eigi að snúa sér í leit að
aðstoð. Ætlunin er að láta þessa
bæklinga liggja frammi á ýmsum
stöðum; opinberum stofnunum,
læknastofum og víðar. Það má gera
ráð fyrir að hér á landi sem annars
staðar séu mörg börn sem verða fyrir
kynferðislegri áreitni. Þá er oftast
um að ræða karla sem era nátengdir
barninu og þeir virðast vera úr öllum
stéttum þjóðfélagsins.
í þessum leiðbeiningum er að
finna ýmis góð ráð til foreldra og
annarra sem hafa með barnið að
gera. Oftast verða umsjónarmenn
barnsins varir við breytingar á barn-
inu eftir slíka reynslu: það verður
myrkfælið, fær martraðir, fer að
pissa undir, verður lystarlaust,
gengur illa í skólanum o.s.frv. Þegar
hulunni er svipt af leyndardóminum
ríður á, að sá sem barn leitar til haldi
ró sinni. Barnið verður að finna trún-
aðartraust og öryggiskennd, sem það
hefur smám saman misst eftir sína
skelfilegu reynslu.
Við spurðum þær Aðalbjörgu og
Huldu hvert foreldri 'ætti í raun að
snúa sér ef það komist að raun um
kynferðislega misnotkun sem og
annað ofbeldi á börnum:
Borgaraleg
skylda
„Það er borgaraleg skylda hvers
og eins að leita til barnaverndar-
nefnda ef hann verður var við að
barn hafi verið beitt ofbeldi. í þétt-
býli era félagsmálastofnanir fulltrúar
bamaverndarnefnda. Þetta á jafnt
við foreldra barnsins sem og þá sem
verða vitni að ofbeldi í garð barns
sem það ber enga ábyrgð á. Staðr-
eyndin er sú að þeir sem beita ofbeldi
einu sinni gera það jafnan aftur.
Kynferðisafbrotamenn láta sér sjald-
nast segjast þótt þeir fái dóm og
raunar virðast íslensk dómsyfirvöld
taka furðu mildilega á slíkum glæp-
um. í barnaverndarlögum er meira
að segja kveðið á um að hver sá sem
verði þess vís að barn sé beitt ofbeldi
eða því misboðið siðferðilega, beri
skylda til að tilkynna það félags-
málayfirvöldum. Vanræki menn
heimili barnsins. Við verðum að gefa
því meiri gaum þegar við sjáum bam
með áverka og velta fyrir okkur
hvemig það hlaut meiðslin. Sérstak-
lega er þörf á aðgæslu í þessum efn-
um á meðal heilbrigðisstéttanna,
sem gjarnan binda um sár sem bam-
ið hefur hlotið af völdum ofbeldis á
heimilinu. Sama er að segja um
kennara og fóstrur. í nútímasamfé-
lagi eyða flest börn þorra æskuár-
anna með starfsfólki dagvista og
skóla og þar eiga þau skjól ef heimil-
isaðstæður eru slæmar. Við megum
aldrei láta það bregðast að koma
barninu til hjálpar ef okkur grunar
að það hafi verið fórnarlamb ofbeld-
is því oftast á það eftir að verða fyrir
svipaðri reynslu á ný nema gripið sé í
taumana".
Margt á döfinni
Auk þeirra Aðalbjargar og
Huldu, sem við höfum hér rætt við,
hafa sjö konur verið starfandi í barn-
ahópi Samtaka um Kvennaathvarf.
Þær eru Hrefna Þórarinsdóttir,
Bergljót Baldursdóttir, Hólmfríður
Aradóttir, Oddbjörg Jónsdóttir,
Ingibjörg Georgsdóttir, Jenny Bald-
ursdóttir og Jenny Bjarnadóttir. Við
spurðum þær Aðalbjörgu og Huldu
að lokum hvað væri nú á döfinni í
starfi barnahópsins:
„Það er margt sem við erum með á
prjónunum en ef til vill minna sem
hægt er að gera eingöngu í sjálfboð-
aliðastarfi. Við erum að taka upp
nánari samvinnu við Unglingaat-
hvarfið sem Rauði krossinn rekur
við Tjarnargötu og innan tíðar ætlum
við að vera með símatíma einu sinni í
viku, þangað sem börn og unglingar
geta hringt og tilkynnt um ofbeldi
sem þau hafa orðið fyrir eða rætt sín
vandamál að öðru leyti. Þá viljum
við benda krökkum á að hafa sam-
band við Unglingaathvarfið ef
eitthvað bjátar á, en síminn þar er
622266 og opið allan sólarhringinn.
Hvað fræðslustarfið varðar og bar-
áttu okkar fyrir aukinni umræðu um
vanda barna í samfélaginu dreymir
okkur um ráðstefnu sérfræðinga úr
öllum stéttum þar sem þeir gætu
miðlað upplýsingum og borið saman
bækur sínar um þessi vandamál. Við
höfum ekki aðstöðu til að koma slíku
á laggirnar en viljum aðstoða eftir
föngum. Hins vegar er ráðgert að
barnahópur og ráðgjafahópur um
nauðgunarmál, sem einnig starfar
innan Kvennaathvarfsins, haldi
námskeið með Guðrúnu Jónsdóttur
lektor um sifjaspell nú í haust og er
þetta hluti af virkara fræðslustarfi
um ofbeldi gagnvart börnum í samfé-
laginu“. -v.
þetta getur það hreinlega varðað
sektum eða fangelsi allt að tveimur
árum. Á vegum félagsmálastofnana
er sérhæft starfsfólk og til þess ber
skilyrðislaust að tilkynna alla vit-
neskju um ofbeldi í garð barnanna.
Þau geta sjaldnast borið hönd yfir
höfuð sér og m.a. þess vegna er of-
beldi í þeirra garð eins mikið og raun
ber vitni".
15 árum á eftir
Þær Aðalbjörg og Hulda eru sam-
mála um að öll umræða um barnaof-
beldi sé 10-15 áram á eftir því sem
gerist í nágrannalöndum okkar. Hér
séu rannsóknir á þessum óttalega
leyndardómi rétt að byrja, skráning
ofbeldis í sjúkraskýrslur sé öll í brot-
um, almenningsálitið loki augunum
meira og minna fyrir vandanum og
upplýsingarit um þessi efni sé vart að
fá hér á landi.
„Okkur finnst fyrir löngu kominn
tími til að rjúfa þögnina. Umræðan
hefur verið talsvert í gangi að undan-
fömu en við leggjum áherslu á að
neikvæð umræða er verri en engin.
Hún má ekki festast í hefnigirni
gagnvart einum skúrki í skúmaskoti
því við skulum ekki gleyma að vett-
vangur þessara atburða er oftast
Ef þig grunar að bam sæti illri meðferð þá ber þér skylda til að láta barnaverndarnefndir
vita. Viðurlög eru allt að 2ja ára fangelsi.
FLÓTTAMENN 86
LÁTUM ÞÁ EKKI ÞURFA AÐ LÍÐA OG BÍÐA •••
Álfheiður Ingadóttir: grundvöllur okkar starfsemi er nafn-
leynd og hana er ekki hægt að veita ef opinberir aðilar sjá
um reksturinn.
Hvers vegna fleiri börn?
Konur leita fyrr hjálpar
Álfheiður Ingadóttir gjaldkeri Kvennaathvarfs: fleiri börnfyrri helmingþessa árs
en allt árið ífyrra. Hér rekum við heimili - ekki stofnun
Það er óhætt að segja að við
sem stöndum að rekstri Kvenna-
athvarfsins vorum ekki undir það
búnar að taka við þessum fjölda
barna og unglinga sem koma
hingað í fylgd mæðra sinna.
Bamafjöldinn hefur farið vax-
andi og má nefna að fyrri hluta
þessa árs höfðu komið jafnmörg
böm í athvarfið og allt árið í
fyrra.
Þetta segir Álfheiður Ingadótt-
ir gjaldkeri Samtaka um Kvenna-
athvarf er Þjóðviljinn innti hana
álits á vaxandi barnafjölda í at-
hvarfinu. Hún var spurð um skýr-
ingar á þessari þróun:
Æ yngri konur
„Þegar við stofnuðum Kvenna-
athvarfið fyrir tæpum fjórum
árum var ásóknin mest frá eldri
konum. Ugglaust hefur þar verið
uppsafnaður vandi á ferðinni,
konur sem höfðu þolað ofbeldi
heima fyrir lengi og höfðu fengið
nóg. Hins vegar hefur þróunin
verið sú að konurnar sem hingað
leita eru æ yngri og hafa þá eðli-
lega með sér fleiri börn. Skýring-
in liggur trúlega m.a. í því að við-
horf til athvarfsins hafa breyst,
fleiri konur vita um þessa starf-
semi og þær leita því fyrr hjálpar
en áður var. Til marks um ástand-
ið hjá okkur má nefna að hér hafa
dvalið samtímis allt að 16 börn á
öllum aldri, allt frá 2ja mánaða
upp í 18 ára. Okkar starfsemi var
ekki miðuð við þennan fjölda í
upphafi. Einu og hálfu ári eftir að
athvarfið opnaði réðum við sér-
stakan starfsmann til að annast
börnin og er hann í heilu starfi nú
eins og nærri má geta“, sagði Álf-
heiður.
Aðrar þarfir
„Það gefur auga leið að þegar
svo mörg börn eru saman komin
á öllum aldri eru þarfirnar ólíkar
og þeim verður að mæta eins og
kostur er. Leikrými yngstu barn-
anna verður að vera fyrir hendi,
næði til lærdóms fyrir þau eldri og
auk þess þurfa unglingarnir svig-
rúm í sínum tómstundum því eins
og við vitum er ekki allt of mikið
gert fyrir þann aldurshóp af hálfu
hins opinbera. Ég get hins vegar
fullyrt að börnunum í Kvennaat-
hvarfinu líður eftir atvikum vel
og okkar hlutverk er að skapa
þeim heimilislegt umhverfi, sem
þau gjarnan hafa farið á mis við.
Þetta breytir eðlilega talsvert því
starfi sem við höfum unnið hér
um hartnær 4urra ára skeið því
börnin eru oft illa farin þegar þau
koma hingað og þurfa mikla
umönnun, sem mæðurnar hafa
oft takmarkaða möguleika á að
veita.
Samvinna við aðra
„Auðvitað höfum við í Kvenna-
athvarfinu ekki unnið þetta með-
ferðarstarf einar enda ekki með
sérþekkingu á slíkum vandamál-
um. Við höfum hins vegar leitað
til félagsmálastofnunar borgar-
innar og fengið mikla og góða að-
stoð og að undanfömu höfum við
tekið upp góða og vaxandi sam-
vinnu við Unglingaathvarfið sem
rekið er á vegum Rauða krossins í
Tjarnargötu. Fyrir skömmu var
tekin upp sú nýbreytni að ung-
lingar sem dvelja hjá okkur geta
verið í Unglingaathvarfinu á dag-
inn í sambýii við félaga sína og
notið þess stuðnings sem þar er
að fá. Þá er verið að taka upp
símaþjónustu sem unglingarnir
geta nýtt sér. Verður auglýstur
símatími tvisvar í viku til að byrja
með og gefst unglingum sem búa
við ofbeldi heima fyrir eða önnur
vandamál, kostur á að hringja og
leita aðstoðar.“
Ofbeldi á börnum
Álfheiður vitnar í skýrslur sem
hún hefur lesið þar sem kemur í
ljós að konur leita til Kvennaat-
hvarfsins eftir að hafa orðið fyrir
ítrekuðu ofbeldi af hálfu sambýl-
ismanns. „En það er athyglisvert
að í þessum skýrslum er oftast
aðeins getið um ofbeldi gagnvart
barninu einu sinni. Það segir okk-
ur að konan þolir ítrekað ofbeldi
gagnvart sjálfum sér en henni er
nóg boðið þegar barnið hennar
verður fyrir því. Hins vegar eru
hin dæmin því miður einnig fyrir
hendi þar sem börnin hafa orðið
fyrir ofbeldi æ ofan í æ, bæði
líkamlegum meiðingum og sifja-
spelli. I slíkum tilfellum leitum
við auðvitað til sérfræðinga og
taka þeir á málunum. Neyðar-
síminn og unglingaathvarfið eru
vonandi leiðir sem opnast fyrir
þessi börn þótt eflaust verði það
fyrst og fremst þau eldri sem nýta
sér þá möguleika".
Nú hafa átt sér stað umræður
um rekstur Kvennaathvarfsins og
menn m.a. sett fram þá skoðun
að það eigi ekki að reka sem
sjálfseignarstofnun eins og nú er
gert heldur sjálfsagða þjónustu af
hálfu sveitarfélaga. Hvað segir
Álfheiður Ingadóttir um þessar
hugmyndir:
„Ég er þeim algerlega andvíg.
Við rekum Kvennaathvarfið í
Reykjavík eftir fyrirmynd frá
Osló, en þar var fyrsta kvennaat-
hvarfið á Norðurlöndum stofnað
í maí 1978. Öll kvennaathvörfin
sem rekin eru á Norðurlöndun-
um í dag eru sjálfseignarstofnanir
en ekki stjórnað af félagsmála-
stofnunum. Ástæðan er einföld.
Grundvöllur starfseminnar bygg-
ir á nafnleynd og það er útilokað
fyrir opinbera stofnun að veita þá
leynd. Hingað koma konur sjál-
fviljugar, þær eru hvergi á skrá.
Við bjóðum þeim heimili um
stundarsakir 'og þær hafa það
ekki á tilfinningunni að þær dvelji
á stofnun. Því miður er ég
sannfærð um að árangurinn yrði
ekki sem skyldi ef athvarfið yrði
rekið sem deild innan fé-
lagsmálastofnunar, eins og hug-
myndir hafa komið um,“ sagði
Álfheiður Ingadóttir að lokum.
-v.