Þjóðviljinn - 19.12.1986, Blaðsíða 16

tugasta og þriðja afmælisdag Páls
Zóphóníassonar. Stéttarsam-
band bænda hafði þá boð inni
fyrir norræna bændaleiðtoga í
Framsóknarhúsinu í Reykjavík,
sem síðar nefndist Glaumbær og
bar nafn með nokkurri rentu. Nú
vill ekki betur til en svo að einn af
sterkustu hnefaleikurum landsins
í þyngsta flokki maður á besta
aldri, hafði einmitt lent í því að
fara út að skemmta sér þetta
sama kvöld. Stilitur maður og
sérlega dagfarsprúður hvundags,
en með því merki brenndur, eins
og við ýmsir og fleiri, að breytast
óhæfilega mikið við vín.
Er ekki að orðlengja það, að í
sama mund og gestir yfirgefa
samkomuhúsið, þá eigrar fyrr-
nefnt afarmenni að útidyrum,
ráði firrt og rænu, gengur að
framkvæmdastjóra danska bún-
aðarráðsins og slær hann niður og
konu hans þar á eftir. Heldur
þóttu þetta veisluspjöll og
mönnum féllust hendur gagnvart
heljarmanninum - öllum nema
öldungnum Páli Zóphóníassyni.
Eftir að hafa sjálfur meðtekið
gleraugnabrot og glóðarauga
lagði hann garpinn á hælkrók, og
hélt honum á haustaki þangaðtil
lögreglan kom á vettvang.
Viðbrögð hans voru einnig
með líkindum þegar bardaga-
maðurinn heimsótti hann daginn
eftir til þess að bjóða bætur og
þakka honum fyrir hjálpina: „Ég
gat náttúrlega ekki sagt neitt ann-
að en það að biðja hann lengstra
orða að passa sig framvegis á hel-
vítis brennivíninu fyrst það færi
svona illa í hann. En ég hef hug-
boð um að þetta sé annars nokk-
uð góður maður.“
Svo komið sé aftur að þeirri
djúprættu vísbendingu, sem ég
hafði fyrr eftir Páli'um leiðsögn
málfræðinnar til æðri menntunar,
verð ég að bæta við síðaritíma at-
hugasemd hans um gildi þeirra
fræða: „,Það getur kanski ekki bá-
biljunum mikið gildi þó þær séu
málfræðilega réttar." Og hér er
ég loks kominn að því sem flestir
kúm og eigendum þeirra. Eystra
efuðust menn ekki um að glögg-
skyggni Páls á búfé væri dular-
gáfa og frásagnir þar að lútandi
runnu saman við aðrar ófreski-
sögur af Páli Zóphóníassyni.
Ekki veit ég sönnur á því á
hvaða aldurskeiði Páll fór að
treysta hugboðum sínum og dul-
skynjunum, en það sagði hann,
að fátt eitt hefði komið sér á óvart
á prófum við landbúnaðarhá-
skólann í Kaupmannahöfn.
Eitthvað kynnti hann sér tilraunir
spíritista á skólastjóraárum sín-
um á Hólum, meðal annars fyrir
áhrif Haraldar Níelssonar vinar
síns. Sennilega hefur hann þá
fengið svör við þeim spurningum,
sem hann kærði sig um, því ekki
veit ég til, að hann hafi leitað
fregna af framliðnum á síðari
árum. Honum var ekki gjarnt að
ræða afbrigðilega reynslu sína.
Pað var helst í þeirri mynd að
eitthvað dytti upp úr honum af
tilviljun, en oft sagði hann fyrir
óorðna hluti og kallaði þá hug-
boð ef á hann var gengið.
Einusinni spurði ég Pál, hvort
hann hefði alltaf látið hugboð
ráða afstöðu sinni til mála á Al-
þingi. Hann sagðist náttúrlega
ekki hafa fengið hugboð í hverju
máli, enda mög þeirra ekki til
þess fallin. Einu sinni sagðist
hann hafa gengið á móti hugboði
við afgreiðslu á smámáli, sem
þingflokkurinn vildi standa sam-
an um. Hann bað um nafnakall til
þess að geta látið það koma fram,
að það væri fyrir flokkinn en ekki
af sannfæringu, sem hann styddi
málið. Svo gerði hann eftirfar-
andi grein fyrir atkvæði sínu:
„Ást er fædd og alin blind. Ég
segi já.“ - En raunin varð sú, að
sögn Páls, að málið varð flokkn-
um til tjóns og honum sjálfum til
leiðinda.
Uppruni Páls og brennandi
áhugamál skipuðu honum sjálf-
krafa í Framsóknarflokkinn þótt
ekki væri hann í hópi stofnenda
haus. Tryggð hans við flokkinn
verður heldur ekki dregin í efa,
jafn oft og hugboðin leiddu hann
til andstöðu við flokksforystuna í
meginmálum og þó engu fremur
en Nató-málinu. Pá eggjaði Páll
Zóphóníasson okkur unga Fram-
sóknarmenn lögeggjan að kosta
til öllu sem við mættum, að koma
í veg fyrir að Alþingi samþykkti
inngönguna í Atlantshafsbanda-
lagið, sem hann hafði „rökstutt
hugboð“ um að yrði þjóðinni til
mikillar bölvunar. Það gerðum
við, þótt fyrir lítið kæmi. Sjálfur
fór hann ekki dult með þá fyrir-
ætlan sína, ef duga mætti til að
hindra framgang málsins, að
skilja við flokkinn og skipa sér í
aðra sveit. En það þurfti meira til
svo ginnkeyptir sem flestir
landsfeðranna voru fyrir amer-
ískum stríðsáróðri og peningum.
Sjálfur greiddi hann svo atkvæði
gegn málinu á Alþingi, einn þing-
manna Framsóknarflokksins.
Feginn var ég því þá, eins og ég er
enn, að Páll skyldi sitja eftir í
Framsóknarflokknum, þar sem
hann átti ennþá heima, þótt ég
ætti það ekki lengur, og kunn-
ingsskapur okkar varð nánari
eftir þetta en áður.
Það var nokkru seinna, á þeim
árum þegar ég ferðaðist hvað
mest um landið að safrta útvarps-
efni á segulbönd, að ég mun hafa
látið það út úr mér í einhverju
ósjálfræði, að næstur á eftir Páli
Zóphóníassyni væri ég kannski
málkunnugastur flestum íslend-
ingum. Ekki voru þetta vísvitandi
ósannindi, heldur nær því að vera
spaugilegt gort, að nefna þekk-
ingu mína á þessu sviði í sömu
andránni og nafn Páls, því til hans
leitaði ég upplýsinga árum saman
um menn og málefni til undirbún-
ings þessum ferðalögum og bar
aldrei við að hann kynni ekki að
segja skil á hverjum manni, ætt
hans og uppruna þótt ýmsa hefði
hann aldrei séð. Er því ekki að
leyna að mér virtist hann stund-
um beita svipuðum aðferðum við
mat á ýmsum grundvallareigin-
leikum sumra manna og við
Hjónin Guðrún Hannesdóttir og Páll Zóphaníasson.
dóma á búfé - athugun erfða-
eiginleika og sérkenna með
stuðningi hugboðs, sem var þá
kannski skýrt með tilgátu um frá-
vik frá eðlilegri feðrun einhvers-
staðar í grenndinni, og alltaf
hlaut ég að finna orðum hans
nokkurn stað.
Heimildir eru nægar um merki-
leg störf Páls í þágu íslenskra
bænda og skoðanir á málefnum
þeirra og þá fyrst í ritgerðum
hans, sem birtust nær 100 að tölu,
þá í fágætlega stóru og merkilegu
bréfasafni og loks í fjölmörgum
þingræðum, sem lesa má í Al-
þingistíðindum. Allt það bíður
skynsamlegrar umfjöllunar þrek-
mikils rithöfundar, sem fyndi hjá
sér köllun til að skilgreina þann
veikleika okkar ættgöfugu og gáf-
uðu sagnaþjóðar að vera þvínær
ætíð og óaflátanlega fyrirmunað
að velja sér til æðstu valda þá
menn, sem reyndar eru helst til
þess fallnir að sækja þau.
Ég kann margar sögur að segja
frá vinnubrögðum Páls í þágu
skjólstæðinga sinna frá þing-
mannsárunum þegar hann var í
senn ambassador bænda og send-
isveinn í Reykjavík og mikið lá
við. Hér verða tvær að nægja,
dæmigerðar og eru góðir að þeim
heimildarmennirnir. Þá fyrri
sagði mér Hilmar Stefánsson í
Búnaðarbankanum. Til hans
kom Páll að tala máli ungs nýbýl-
ings á Austurlandi, sem sokkinn
var að eyrum í skuldafenið og
þurfti enn lán, ef hann átti ekki
að missa jörðina. Hilmar svaraði
málinu tafarlaust á þá lund, að
bóndi væri tæpast borgunarmað-
urfyrir því, sem hann skuldaði nú
þegar, hvað þá fyrir viðbótar-
skuld, og þetta væri fráleitt. Við
það fór Páll og ekki léttbrýnn.
Enn sat hann fyrir Hilmari í
biðstofunni morguninn eftir, og
nú sagðist hann hafa gert sér von-
ir um að geta greitt betur úr er-
indi vinar síns en síðast. En erindi
Páls var þá bókstaflega hið sama
og áður, að leita ásjár fyrir sama
skuldunaut, og svar Hilmars varð
á sömu lund og áður, að ekki væri
nokkur leið að lána þessum unga
manni meira, og fór Páll við það.
Þriðja morguninn sat hann enn í
biðstofu bankastjóra og nú sagð-
ist Hilmar hafa heilsað honum
býsna glaðlega og sagt: „Nú hlýt
ég að geta gert eitthvað fyrir þig
Páll“. Páll hýrnaði allur við og
sagði: „Já, það getur þú gert.
Þetta er út af málinu hans nafna
míns á Felli. Ég vil fá svar.“ Nú
sagðist Hilmar fyrst orðið hissa
og sagt umbúðalaust, sem satt
var, að Páll hefði svo sannarlega
fengið svar, og það tvisvar. Svar-
ið væri nei. „Og þá sagði Páll dá-
lítið undrandi en blátt áfram:
„Heldur þú að ég kalli það svar.“
Og fékk hann þá eitthvað, sem
hann gat kallað svar?“ spurði ég.
„Hvað heldurðu maður!" sagði
Hilmar.
Hina söguna sagði mér Ólafur
heitinn í Brautarholti:
Það var í júlíbyrjun, eftir eitt
þurrkavorið vestanlands og
síðsprottin túnin, að Ólafur sá
það á þriðjudagsmorgni að ein-
hver var að bogra við sláttuvélina
hans undir hlöðuveggnum og
gengur til hans. Þar var þá kom-
inn Páll Zóphóníasson kunningi
hans og þingmaður Norðmýlinga
með skiptilykil að sýsla við slátt-
uvélina og setja í hana nýtt stykki
að Ólafi gjörsamlega forspurð-
um. Þetta kvaðst Páll mundu
skýra fyrir honum yfir kaffibolla
á eftir. Málavextir reyndust þá
svolátandi:
Á Jökuldal var ágæt gras-
spretta og tún orðið úrsér sprott-
ið hjá nafngreindum bónda þar í
sveit, en sláttuvélin biluð. Stykk-
ið, sem brotnað hafði í sláttuvél-
inni var ekki fáanlegt, en von á
því með skipsferð að utan á föstu-
dag, en þann sama dag átti Esja
að fara frá Reykjavík austur um
land. Páll vissi af samskonar slátt-
uvél hjá Ólafi, svo að hann tók
sér leigubíl upp á Kjalarnes,
hafði ekki tíma til að gera vart við
sig á bænum, heldur tók stykkið
úr vélinni, ók sem hraðast til
Reykjavíkur og náði því rétt
naumlega að koma stykkinu um
borð í Esju. „Auk þess var ég alls
ekkert viss um að þú myndir vilja
lána stykkið, þó enn sé að
minnstakosti hálfur mánuður í
slátt hjá þér,“ sagði Páll svo í lok-
in.
„Og hvernig brást þú við?
spurði ég.
„Hvað heldurðu að ég hafi get-
að annað en dáðst að honum,"
sagði Ólafur.
Svo er það þriðja sagan til
dæmis um það með hvaða hætti
Páll gekk til þeirra verka, sem
þurfti að vinna:
Þetta gerðist að kvöldi 6. ágúst
1959, þremur mánuðum fyrir sjö-
16 SlÐA - ÞJÓÐVILJINN