Þjóðviljinn - 10.01.1987, Blaðsíða 9

MENNING
Einlyndi og
margiyndi
Einar Már Jónsson skrifar um heimspekifyrirlestra
Sigurðar Nordal
„vandræðamaður“ og að nokkru
leyti „oddborgari" með því að
stunda „víxlyrkju“.
Það er verðugt umhugsunar-
efni að velta fyrir sér þessum
tveimur sviðum og brjóta heilann
um það að hve miklu leyti þessi
hugsjón er framkvæmanleg. Hitt
er ljóst, að þessar skilgreiningar
Nordals á togstreitu tveggja
ólíkra afla eða sviða hafa orðið
honum mjög frjóar og má nú sjá
hvernig þræðir liggja frá ýmsum
köflum og bollaleggingum í þess-
um fyrirlestrum til annarra helstu
verka hans frá sama tímabili.
Þannig mætti segja að kaflinn um
vafahyggju sé að verulegu leyti
rótin að lýsingu Nordals á Snorra
Sturlusyni: í ritinu um hann
reynir Sigurður að sýna hvernig
togstreita ólíkra eðlisþátta - lista-
manns annars vegar og ágjarns og
valdagráðugs höfðinga hins vegar
- skapaði dýpt og auðlegð verka
sagnaritarans í Reykholti. Jafn-
framt reynir Nordal að skýra þró-
un íslenskra fornbókmennta með
togstreitu milli þurra vísinda,
sem stefna í átt til sparðatínslu
fróðleiksmola, og listar, sem
hneigist stundum til yfirborðs-
legrar skemmtunar.
f sinni stórfelldustu mynd finn-
ur Sigurður baráttu tveggja meg-
inafla - og sameiningu þeirra í
Völuspá, eins og hann víkur að í
fyrirlestrunum og setur síðan
fram í skýringunum við það
kvæði. Álfur frá Vindhæli í smá-
sögunni Hel, sem er veigamesti
hluti Fornra ásta, er hins vegar
lýsing á manni sem stundar marg-
lyndi eins og frekast er unnt.
Þar sem texti þessara fyrir-
lestra er ófrágengið handrit, sem
Sigurður hefur haft til stuðnings
við munnlegan flutning og vafa-
laust farið frjálslega með, eru
þeir ekki alltaf auðveldir aflestrar
og gera stundum talsverðar kröf-
ur til lesandans. Þótt sumir fyrir-
lestrarnir séu vandlega samdir
eru aðrir ágripskenndir og
jafnvel safn af fáorðum minnis-
greinum, og bera þess stundum
merki að Sigurður hefur verið að
w

Sigurður Nordal á yngri árum.
þreifa fyrir sér um röðun efnisins
o.þ.h. Þess vegna er blaðagrein-
in, sem prentuð er í viðbæti bls.
290 og hefur að geyma í nokkuð
ýtarlegri mynd efnisyfirlitið eins
og Nordal hugsaði sér það um
það leyti sem hann hóf að flytja
fyrirlestrana, kannske besti
inngangurinn og hefði því mátt
standa fyrst í útgáfunni. Munur-
inn á frágangi fyrirlestranna gef-
ur sitthvað til kynna um vinnu-
brögð Nordals og áhugamál.
Sumir af fyrstu fyrirlestrunum,
sem fjalla um heimspekilegan
grundvöll efnisins, eru drög eða
minnisgreinar, þannig að stund-
um er erfitt að fylgjast með hugs-
uninni, en hinir seinni, sem fjalla
um ýmislegar myndir eða stig
marglyndisins eru hins vegar
mjög vandlega og ýtarlega skrif-
aðir og tvímælalaust með því
skemmtilegasta sem Sigurður
hefur samið: fer hann víða á kost-
um í þeim lýsingum.
Þorsteinn Gylfason, sem sá um
útgáfuna ásamt Gunnari Harð-
arsyni, ritar skemmtilegan og
fróðlegan formála, þar sem hann
staðsetur m.a. fyrirlestrana í
heimspekilegum umræðum síns
tíma og skilgreinir þau vandamál
sem Nordal er að fást við (því
fylgir líka breiðsíða gegn sál-
fræði, sem á trúlegast eftir að
valda nokkrum úlfaþyt). Gagn-
legt hefði þó verið að fá ýmsar
ýtarlegri skýringar við einstök
atriði og skipulegri greinargerð
fyrir handritunum og þeim
breytingum sem Nordal gerði
meðan hann vann að verkinu.
Einnig hefðu mátt fylgja verkinu
ýmsar orðaskýringar, - en segja
má að nýyrðasmíði Sigurðar í
þessum fyrirlestrum sé kapítuli út
af fyrir sig - dæmi um hana eru
einmitt orðin Ieikhyggja“ og
„dáleysi" - og eigi fulla athygli
skilið.
e.m.j.
Gallerí Svart á hvítu
Ljóðmyndir Jóns
Sigurpálssonar
Sigurður Nordal:
Einlyndi og marglyndi
Hið íslenska bókmenntafélag
1986
f sögu íslenskra bókmennta
koma stundum fyrir e.k. „lykil-
tímabil“, þegar stóratburðir sem
lítil tengsl virðast reyndar vera á
milli, gerast svo að segja samtím-
is og kjarni heils tímabils kemur
skyndilega fram, - eða andinn fer
að blása úr annarri átt. Þannig
hefur gjarnan verið á það bent,
að á fáeinum árum í kringum
1660 orti Hallgrímur Pétursson
Passíusálmana og margt hið
merkasta af sínum skáldskap,
Jón Indíafari samdi Reisubók
sína og séra Jón Þumlungur Písl-
arsöguna. Svipað „lykiltímabil"
er í kringum heimsstyrjöldina
fyrri: á þeim árum náðu Einar
Benediktsson og Stephan G. full-
um skáldþroska (Vígslóði er ort-
ur á stríðsárunum), Jóhann Sig-
urjónsson samdi öll sín helstu
verk, Guðmundur Finnbogason
varði doktorsritgerðina Om den
sympatiske Forstaaelse, sem
vakti svo mikla athygli að hún var
umsvifalaust þýdd á frönsku, og
um líkt leyti eða stuttu síðar
komu Þórbergur Þórðarson og
Halldór Laxness fram á sjónar-
sviðið með miklum umsvifum.
Það var líka í þessum hræring-
um miðjum sem Sigurður Nordal
kvaddi sér hljóðs og lét þá
skammt stórra högga á milli: vet-
urinn 1918-19, eftir að hann kom
heim frá námi, hélt hann fyrir-
lestrana um „einlyndi og marg-
lyndi“, sem vöktu mjög mikla at-
hygli, vorið 1919 birtist smá-
sagnasafnið Fornar ástir, sem
Halldór Laxness sagði síðar að
hefði verið „fagnaðarviðburð-
ur“, því að „á þeim bókaropnum
hefði nýr heimur verið skaptur“,
ári síðar kom út ritið um Snorra
Sturluson og árið 1923 skýring-
arnar við Völuspá. Með þessu
hafði Sigurður Nordal haslað sér
völl, en hingað til hefur þó verið
erfitt að gera sér nokkra heildar-
mynd af starfi hans og hugmynd-
um á þessum tíma, því að hann
birti aldrei fyrirlestrana um ein-
lyndi og marglyndi og hafði
jafnvel við orð á efri árum að
farga handritinu svo að þeir
kæmu aldrei fram. Það gerði
hann þó ekki sem betur fer, og
hafa fyrirlestrarnir nú verið gefn-
ir út einum sextfu og átta árum
eftir að þeir voru fluttir, þannig
að menn geta nú loksins séð í
réttu samhengi það sem Nordal
var að gera í upphafi síns ferils.
Það er skemmst að segja, að
þótt þessir fyrirlestrar séu ófrá-
gengnir og að sumu leyti brota-
kenndir eru þeir lykillinn að hug-
myndum Sigurðar Nordals og
verður hver sá sem vill kynnast
kenningum hans, skáldskap og
fræðimennsku að lesa þá
gaumgæfilega, - það er eins og sú
mósaíkmynd sem þetta allt
myndar verði fyrst heil þegar
þessi brot eru höfð með á réttum
stað. Við útgáfu fyririestranna
kemur enn skýrar í ljós en áður,
að Sigurður Nordal var fyrst og
fremst hugsuður, sem hafði ákv-
eðin viðhorf til mannlífsins - og
má segja að í því birtist „ein-
lyndi“ hans sjálfs - en hann valdi
þann kostinn að setja þessi við-
horf fram í ólíku formi, í
heimspekilegum fyrirlestrum,
ljóðrænum smásögum, æfisögu
ritsnillings ogritskýringum. Þetta
mætti kalla „marglyndi" Sigurð-
ar, en einnig mætti líta svo á að
hann hafi viljað prófa grundvall-
arhugmyndir sínar á ólíkum svið-
um, sýna þær í verki á margvís-
legum vettvangi.
Verkefni fyrirlestranna er að
fjalla um tvær ólíkar lífsstefnur,
annars vegar það sem Nordal
kallar „einlyndi" - það að marka
sér bás á einu sviði, stefna allur
að einu markmiði í lífinu - og hins
vegar það sem hann nefnir
„marglyndi", - það að vera opinn
fyrir margvíslegum áhrifum og
lífsreynslu, eiga fjölþætt áhuga-
mál o.þ.h. Bréf sem prentuð eru í
þessari útgáfu sýna hvernig
Sigurður Nordal hefur smám
saman nálgast verkefni sitt og af-
markað það á síðustu námsárum
sínum erlendis: fyrst var vandam-
álið einungis tvenns konar mat á
bókmenntum, listrænt og siðr-
ænt, en siðan fer hann að sjá
þetta tvennt í miklu víðtækara
samhengi og átta sig á því hvað
það er sem skiptir hann máli fyrst
og fremst. í fyrirlestrunum reynir
hann svo fyrst að grafast fyrir um
rætur einlyndis og marglyndis og
lítur þá ekki aðeins á þetta tvennt
sem mismunandi lífsstefnur held-
ur sem óhjákvæmilega mótsögn í
lífi hvers einstaklings, - mótsögn
sem er fólgin í lífinu sjálfu og hver
maður verður að leysa á sinn
hátt.
Að því búnu leitast Nordal við
að sýna hvernig þessar andstæður
birtast í mannlífinu og fjallar þá
einkum um hin margvíslegu stig
marglyndisins, vafahyggju,
leikhyggju, draumlyndi og „dá-
leysi“ en það er að vera „blase-
raður“ og geta ekki dáðst að
neinu lengur. í leiðinni setur
hann fram hugmyndir sínar um
andlega reynslu og bókmennta-
sköpun og gerir upp sakirnar við
fjölmarga þætti þess tíðaranda
sem ríkjandi var á fyrstu árum
aldarinnar, ekki síst leikhyggj-
una, en það orð hefur hann yfir
það sem kallað er „dilettantismi“
á erlendum málum. Það er þessi
tíðarandi sem er bakgrunnur
margra þeirra verka, sem nefnd
voru í upphafi þessarar greinar.
Aðaláhugamál Sigurðar er
samspil tveggja ólíkra andstæðna
í sálinni og mannlífinu yfirleitt.
Við lýsingar hans og skilgreining-
ar verða hugtökin einlyndi og
marglyndi stöðugt dýpri og um-
fangsmeiri, uns þau eru orðin að
heimspekilegum „merkimiðum“
á mjög víðtæk svið mannlífsins og
virðast þá illsættanleg. En Nordal
álítur að til að geta náð fullum
þroska - en það er að hans dómi
æðsta takmark lífsins og grund-
vallarhugsun í lífsskoðun hans -
verði hver maður að reyna á sinn
hátt að sætta þessar andstæður.
Þær eru báðar jafnnauðsynlegar,
jafnvel í öfgafullum myndum, -
enda ver Nordal á mjög fyndinn
hátt bóhema og lífslystarmenn,
sem hann kallar „vandræða-
menn“. Fyrir venjulega menn tel-
ur hann þó vænlegast að losna úr
öfgunum með því að reyna að
vera til skiptis einlyndur og marg-
lyndur, vera að nokkru leyti
í dag opnar Jón Sigurpáls-
son sýningu á skúlptúrum úr
blönduðu efni í Gallerí Svart á
hvítu við Óðinstorg. Jón
stundaði myndlistarnám í 2 ár
í Myndlista- og handíðaskól-
anum og var síðan við fram-
haldsnám í Hollandi á árunum
1978-84, þar sem hann lagði
stund á skúlptúr og hug-
myndalist við Freie Akademie
den Haag og á Ríkisaka-
demíunni í Amsterdam.
Myndir Jóns eru eins konar
ljóðmyndir, þar sem hugmyndir
og tilfinningar listamannains eru
ráðandi í hinni efnislegu útfærslu,
og kalla hver um sig á ólíkar leiðir
og ólík efnistök. Jón sagði í sam-
tali við Þjóðviljann að hann hafi
verið samtíma þeim Sigurði Guð-
mundssyni, Kristjáni Guðm-
undssyni og Hreini Friðfinnssyni
í Hollandi, og bera myndir hans
vott um hugmyndalegan skyld-
leika við þessa brautryðjendur
hugmyndalistar í íslenskri mynd-
list. Jón hélt sýningu á verkum
sínum í Galleri Magstræde í
Kaupmannahöfn fyrir áramótin,
og sýnir hann að mestu sömu
verkin nú í Gallerí Svart á hvítu.
Jón Sigurpálsson er nú búsett-
ur á ísafirði, þar sem hann starfar
sem safnvörður við Byggðasafnið
auk þess sem hann rekur þar sýn-
ingarsalinn Slunkaríki í samvinnu
við fleiri áhugamenn. Gallerí
Slunkaríki er til húsa í húsnæði
Brunabótafélagsins á ísafirði, og
hefur nú starfað samfleytt í á 3.
ár. Sagði Jón að myndlistaráhugi
væri mikill og vaxandi á ísafirði,
og að Brunabótafélagið ætti þökk
skylda fyrir stuðning sinn við
myndlist á staðnum.
Sýningin í Gallerí Svart á hvítu
opnar í dag, laugardag kl. 14 og
er opin alla daga nema mánudaga
frá kl. 14-18.
ólg.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 10. janúar 1987
Þegar leikbrúðan öðlast líf
Rætt við Helgu Stef-
fensen leikbrúðu-
smið, sem nú sýnir
verk sín í Gerðubergi
(dag opnar Helga Steffensen
leikbrúðusmiður sýningu á
um 100 leikbrúðum sem hún
hefur gert á undanförnum 15
árum ífélagsmiðstöðinni
Gerðubergi. Jafnframt sýn-
ingunni mun leikhús Brúðu-
bílsins gangast fyrir sýningum
um þessa helgi og næstu þar
sem börnum á öllum aldri
gefsttækifæri til þess að ryfja
upp kynni við þetta ágæta
leikhús, sem nú hefur starfað í
10 ár á vegum Reykjavíkur-
borgarvið miklarvinsældir
yngstu borgaranna.
Við hittum Helgu Steffensen
að máli í vikunni uppi i Gerðu-
bergi og spurðum hana fyrst að
því hver fýrstu kynni hennar hafi
verið af brúðuleikhúsi og
leikbrúðugerð.
Þetta byrjaði veturinn 1968
þegar Kurt Zier fyrrverandi
skólastjóri Handíða- og mynd-
listaskólans og sjónvarpi gengust
í sameiningu fyrir námskeiði í
leikbrúðugerð. Þarna hittumst
við Bryndís Gunnarsdóttir og
Erna Guðmarsdóttir og réðumst í
að stofna Leikbrúðuland með
Hallveigu Torlacíus, sem bættist
síðar í hópinn. Það var dýrmæt
reynsla að læra af Kurt Zier,
natni hans og nákvæmni við
brúðugerðina var einstök. Ann-
ars er það Jón Guðmundsson sem
telst faðir íslensks brúðuleikhúss,
og hann hefur einnig aðstoðað
okkur og kennt, meðal annars
kenndi hann okkur gerð skaftb-
rúða. Síðan höfum við einnig
tekið hátt í norrænu námskeiði
sem haldið var í leikbrúðugerð,
en það fór fram í Stokkhólmi,
Skælskör í Danmörku og Vasa
Finnlandi. Annars byggist
Helga Steffensen með aðalpersónunum í Risanum draumlynda. Ljósm. Sig.
sáum hann leika listir sínar í sjón-
varpinu nýlega. Og svo mætti
einnig nefna Þjóðverjann Roser,
sem einnig hefur haft mikil áhrif á
mig, en hann verður líka í ís-
lenska sjónvarpinu á næstunni.
Hvað á brúðuleikhúsið sér
langa hefð, og hvar hcfur það
staðið með mestum blóma?
Brúðuleikhúsið á sér trúlega
ríkasta hefð á Thailandi og á Bali,
þar sem það er í rauninni grund-
völlur að hinni þjóðlegu menn-
ingu. Sömuleiðis í Japan og Kína
eru til ævafornar hefðir fyrir
leikbrúðugerð. Elstu heimildir
um brúðuleikhús í Evrópu koma
fram hjá gríska sagnfræðingnum
Heródótos, sem uppi var á 5. öld
f. Kr., en hann talar um að hafa
séð hreyfanleg guðalíkneski í eg-
ypskum hofum. Evrópska brúð-
uleikhúsið þróaðist víða í götu-
leikhús, og á 17. og 18. öldinni
var brúðuleikhús ekki í minni
metum en hefðbundið leikhús f
Frakklandi, svo dæmi sé tekið.
En brúðuleikhúsið hefur öðlast
fastmótaða hefð víða í Suður-
Evrópu og í austanverðri álfunni
einnig.
Hvernig sérð þú framtíð ís-
lensks brúðuleikhúss?
Ég er bjartsýn á framtíð þess og
trúi því að það eigi eftir að verða
metið hér á landi á borð við aðrar
listgreinar. Það hefur verið sér-
lega ánægjulegt að taka þátt í
þessari þróun og finna vaknandi
áhuga fyrir þessari listgrein hér á
landi.
Sýningin á leikbrúðum Helgu
Steffensen í Gerðubergi stendur
til 19. janúar. Leikhús Brúðubfls-
ins mun sýna fyrir almenning á
laugardögum og sunnudögum kl.
15.00. Jafnframt verða sérstakar
sýningar alla daga kl. 9.30 og
13.30 fyrir börn á leikskólum og
skóladagheimilum. Það er því
ekki að efa að margir Reykvík-
ingar munu leggja leið sína í
Gerðuberg á næstunni, en því má
einnig bæta við að bókasafnið
hefur sett upp sýningu á dúkkum
af þessu tilefni, og eru þær elstu
frá því á fyrstu áratugum aldar-
innar.
ólg.
hálfum huga sem hálfgert smá-
barnaleikhús. Yfirleitt líður ekki
langur tími þangað til þeir eru
farnir að lifa sig inn í leikinn að
fullu, ekki síður en yngstu börn-
in. Ég er þeirrar skoðunar að
starfsemi eins og Brúðubíllinn sé
ákaflega þörf. Þetta er oftast
fyrsta leikhúsreynsla barnanna,
og það má segja að nú orðið hafi
myndast viss leikhúsmenning á
gæsluvöllum borgarinnar. Börn-
in vita alveg hvað er í vændum
þegar við komum og setjast
skipulega fyrir framan bílinn.
Það væri kannski ástæða til
þess að gera brúðuleikhúsi hærra
undir höfði í skólum landsins?
Já, brúðuleikhúsið er auðvitað
upplagt uppeldis- og kennslutæki
og möguleikar þess við kennslu
eru alls ekki fullnýttir. Engu að
síður höfum við orðið varar við
miklar viðhorfsbreytingar til
brúðuleikhússins frá því að við
byrjuðum 1968. Við líðum kann-
ski fyrir það að brúðuleikhúsið á
sér ekki hefð hér á landi eins og
víða erlendis. Eina hefðin sem
við eigum eru bókmenntirnar, og
mér finnst við eigum að byggja á
þeim í íslensku brúðuleikhúsi.
Ekki síst þegar við förum með
íslensk brúðuleikhús til útlanda,
þá þurfum við að vera með ís-
lenskt efni. Það hefur verið
draumur minn að fá skáldin okk-
ar til þess að yrkja fyrir brúðu-
leikhúsið, en það hefur ekki tek-
ist nema að litlu leyti. Brúðuleik-
húsið gerir kröfur til allt annarrar
tegundar af texta en hefðbundið
leikhús. Mér hefur einnig þótt
mikilvægt að hafa leikstjóra til að
stjórna sýningunum, og í þeim
efnum hafa þau Þórhallur Sig-
urðsson, og Bríet Héðinsdóttir
og Hólmfríður Pálsdóttir komið
okkur að góðu liði. Brúðuleik-
húsið er sérstök listgrein, sem
lýtur sínurn eigin lögmálum.
Eru einhvcrjir erlendir leik-
brúðuhöfundar eða leikhús sem
þú hefur lært meira af en öðrum?
Ég held að Drake-brúðuleik-
húsið frá Tékkóslóvakíu taki
flestu fram sem ég hef séð. Þá er
Bandaríkjamaðurinn Bruce
Schwarz einnig frábær, en við
leikbrúðugerð mikið á reynslu,
sem maður aflar sér í starfi.
Hver er aðalgaldurinn við gerð
góðrar leikbrúðu?
Aðalatriðið er ekki að brúðan
sé falleg, heldur að hún hafi kar-
akter og láti að stjórn. Það er
hreyfingin sem gefur leikbrúð-
unni líf. Leikbrúðan verður sem
hluti af manni sjálfum þegar búið
er að smíða hana, skrifa fyrir
hana texta og stjórna henni. Það
hefur komið fyrir að ég hef gert
leikbrúður fyrir auglýsingar eða
óviðkomandi aðila, þar sem ég
ræð engu um framhaldið. Ég fæ
alltaf samviskubit þegar ég læt
slíkar brúður frá mér og geri það
helst ekki ótilneydd.
Er leikbrúðuvinnan þitt eina
starf?
Já, þetta er fullt starf og meira
en það. Viz erum tvær sem störf-
um við Brúðubílinn, Sigríður
Hannesdóttir og ég, og við höfum
starfað saman að þessu í 7 ár. Það
er Sigríður sem semur allar vís-
urnar sem fluttar eru í Brúðubíln-
um, auk þess sem hún stjórnar
brúðunum með mér. Við förum á
milli gæsluvallanna í Reykjavík 2
mánuði á sumri hverju, og síðan
höfum við farið hringferð um
landið og leikið í samkomuhús-
um og á leikskólum. Það er erfitt
en ákaflega ánægjulegt að ferðast
þannig um landið og kynnast
ólíku fólki.
Frá 1972 höfum við Bryndís
Guðmundsdóttir, Hallveig
Thorlacíus og ég síðan rekið
Leikbrúðuland, og meðal annars
ferðast mikið með sýningar þess
erlendis, og þá sérstaklega með
sýninguna Tröllaleiki. En sú sýn-
ing byggist á 4 verkum, Risanum
draumlynda og Egginu, sem ég
hef gert, en þær sýningar eru lát-
bragðsleikir fyrir fullorðna með
tónlist eftir Áskel Másson og De-
bussy, og Búkolla eftir Bryndísi
og Ástarsaga úr fjöllunum eftir
Hallveigu við sögu Guðrúnar
Helgadóttir, en þær sýningar eru
jafnt fyrir börn og fullorðna.
Tröllaleiki höfum við sýnt víða,
meðal annars á brúðuleikhúshá-
tíðum erlendis, s.s. í Frakklandi,
Austurríki, Noregi, Finnlandi og
nú síðast á Spáni. Það hefur verið
okkur ómetanlegt að komast í
þetta alþjóðlega samstarf.
Fyrir utan þessa vinnu, þá
starfa ég alltaf talsvert fyrir sjón-
varpið á hverjum vetri.
Er Leikbrúðuland með ein-
hverjar nýjar sýningar í undir-
búningi núna?
Já, við höfum fullan hug á því
að vinna upp ný verk í vetur. En
þetta er tímafrek vinna, og það
tekur minnst 2-3 mánuði að koma
upp nýrri sýningu. En okkur
langar til þess að hafa nýja sýn-
ingu tilbúna næsta haust.
Hvernig hafa viðtökur áhorf-
enda verið við sýningum ykkar?
Ég get ekki annað sagt en að
þær hafi verið mjög sterkar, sér-
staklega frá yngstu kynslóðinni.
Brúðuleikhús höfðar sérstaklega
til barna, og þau eru gagnrýnir
áhorfendur og láta ófeimin í ljós
álit sitt. Ég hef ekki síst gaman af
því að sýna stálpuðum krökkunt,
sem gjarnan nálgast þetta með

Jón Sigurpálsson við myndverk úr gleri, sem hann kallar „Aria“. Ljósm.: Sig.
Laugardagur 10. janúar 1987 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9