Þjóðviljinn - 06.03.1987, Blaðsíða 5

Játvarður Jökull Júlíusson er nú afkastamikill rithöfundur og „skrifar með höfðinu".
var leiötogi af guðs náð
Játvarður Jökull Júl-
íusson situr ekki auðum
höndum þótt hendur
hans hvíli máttvana í
skauti. Hann hefur í
seinni tíð gerst afkasta-
mikill rithöfundur og
skrifar með höfðinu.
Lengst af pikkaði hann
með staut á rafmagnsrit-
vél, en núna notar hann
ritvinnslutöflu. Fáir hafa
kannað sögu Breiða-
fjarðareyja og norður -
hluta Breiðafjarðar betur
en Játvarður og hann hef-
ur ritað margt um þau
efni.Nú síðast réðst Ját-
varður í það stórvirki að
skrifa sögu Búnaðar-
skólans í Ölafsdal í Dala-
sýslu, ásamt ítarlegu
nemendatali skólans. Við
hittum Játvarð að máli
þar sem hann dvelur nú á
vistheimilinu að Reykja-
lundi í Mosfellssveit.
Hann
Nú er hér um að ræða tvö rit í
einni bók þ.e. r fyrsta lagi sögu
Torfa og skólans og í öðru lagi
nemendatal skólans. Hvað hefur
þú verið lengi að safna heimildum
í þessa bók og hvernig hefur þú
unnið úr heimiidum?
Eftir á undrast ég að þetta
komst í kring. Ég lofaði fyrst að
semja útvarpserindi 1980. Strax
kom á daginn hvað efnið var
áhugavert og yfirgripsmikið. Mér
dugðu ekki minna en 4 þættir til
að koma á framfæri því allra
merkasta. Vann það úr skóla-
skýrslubókinni og úr því helsta
sem prentað finnst um Torfa og
Guðlaugu konu hans. Það lagði
Tómas Helgason frá Hnífsdal
mér uppí höndur.
Snemma sá ég upphaf að skrá
yfir Bréfasafn Torfa. Þegar ég var
beðinn að skrifa bókina, var efst
á blaði að fá valin ljósrit úr því.
Það reyndist svo þrotlaus upp-
spretta, sem er hvergi nærri þurr-
ausin. Fjórði meginþáttur
heimildanna að sögunni er úr
skjalasafni Vesturamtsins. Það
tók liðlega 2 ár að fá þessar heim-
ildir heim, troðfullar 11 skjala-
möppur.
Eins og oftar, á við um bréfritar-
ana, að margir voru kallaðir en
fáir útvaldir. Og þó hreint ekki
svo fáir. Það geta þeir séð sem
kynnast sögu Torfa af bók minni.
Urmull samtíðarmanna hans
snertir þá sögu og á margskonar
sviðum. Sumir bréfahöfundar
heilluðu mig beinlínis og enn er
ég ekki laus frá þeim, svo fast
þrengdi persóna þeirra sér inn í
vitund mína. En hætt er við að ég
geti ekki sinnt þeim meira en orð-
ið er, þótt þeir séu vel þess verðir.
Ég hefi sagt það áður og segi
enn, að það veltur allt á dóm-
greind og smekkvísi þegar valið
er úr verkum annarra eins og ég
gerði. Þeir fengu æði margir að
leggja fram hver sinn skerf. Það
krefst mikils aga að leiða svo
marga fram á sjónarsviðið. Skipa
hverjum þar sem hann á erindi og
-gefa honum færi á að reka það
með sæmd. Fólk átti allt undir
smekkvísi minni og dómgrein.
Hafi mér fatast, er það ekki af því
að ég vissi ekki hvað í húfi var.
Þetta vinnulag varð nokkuð á
skjön við algengustu sagnaritun.
Enda er síst að furða, að það hef-
ur komið dálítið flatt uppá lærða
og þjálfaða sagnfræðinga. Ég hélt
mig við þann stíl sem mér fannst
henta mér og ég ráða best við.
Saga æviskránna er önnur og
öðruvísi. Ég fór á flot með þær
vorið 1982 og þá að eigin frum-
kvæði. Útgefandinn tók þær að
sér löngu seinna. Vegna þeirra
varð að leita til fólks víða á
landinu. Af því væru margar og
langar sögur, ef ætti að segja það
allt.
í fyrstu umferð flokkaði ég nem-
endur eftir héruðum og skrifaði,
kvabbaði og bað um upplýsingar:
úr safni Þórarins Einarssonar um
Barðstrendinga, Jón Gíslason
um Árnesinga, Guðmund Illuga-
son um Mýramenn, Þórð Kára-
son um Snæfellinga, Tómás
Helgason um Vestfirðinga, Guð-
mund Björnsson um N-
Þingeyinga og Runólf Jónsson
um Austfirðinga. Bréf til Hún-
vetnings varð gagnslaust, en
Grímur Gíslason bætti úr seinna.
Úr þessum flokki er látinn Guð-
mundur Illugason.
í annarri umferð safnaðist með
tvennum hætti: Fólk var leitað
uppi og spurt um einn og einn.
Brást það afar vel við og lagði sig
fram við að verða mér að liði,
hvort heldur sem var um skylda
og venslaða að ræða, eða um
vandalausa. Oft var égþrunginn
þakklætistilfinningu. Ég man
bara eftir einu bréfi fyrir víst, þar
sem niðjar svöruðu ekki. Oft var
aðdáanlegt hvað fólk lagði mikla
alúð við svörin. Stundum mátti
ekki tæpara standa. T.d. dó Gest-
ur skáld Guðfinnsson rétt eftir að
hann skrifaði um föður sinn.
Tómás Helgason gróf upp um
hina og aðra hér og þar og sendi
ljósrit. Þ.á m. um vesturfara úr
hópi nemenda. Hann fyliti líka í
margskonar aðrar bagalegar
eyður fyrr og síðar.
Þriðja umferð hófst svo þegar
farið var að safna myndunum. Þá
var búið að ákveða að gefa nem-
endatalið út. Þegar búið var að
leita uppi myndir í bókum, blöð-
um og á söfnum, var stór hópur
enn ófundinn. Þá var næst að
hringja til niðjanna og spyrjast
fyrir. Suma þurfti að giska á og
leita uppi í síma. Tókst það von-
um framar og oft aðdáanlega. Og
ég hlýt að dásama hve vel flestir
brugðust við. í einu tilfelli hafði
ég ekkert við að styðjast og skrif-
aði sóknarprestinum eftir
símaskránni. Það dugði prýði-
lega. í öðru tilfelli var ég að
hringja, leita að konu, einu von-
inni í því tilfelli. Fékk skakkt
númer, en út úr því samtali kom
úrræði sem dugði. Þetta var nán-
ast yfirnáttúrlegt. Hér eftir efast
ég ekki um að síminn er líka
brúklegur fyrir dularöflin.
Játvarður
Jökull segirfrá
bóksinni um
Torfa
í Ólafsdal
Þú minnist á vesturfara. Fóru
margir nemendur af landi burt?
Landflóttinn vestur um haf á
síðasta fjórðungi 19. aldar er
hluti íslandssögunnar. Saga vest-
urfara úr hópi nemenda frá ÓI-
afsdal er sérstakur kapítuli
þeirrar sögu. Þeir voru 23. Og 3
til annarra landa. Fimm fluttu
heim aftur og 1 hinna þriggja.
Þegar hér var komið sögu, vorið
1985, höfðu 4 myndir fundist á
söfnum og 6 í bókum og blöðum
en myndir 10 vesturfara vantaði.
Og þeir bláþræðir voru á, að ævi-
lok þriggja voru ókunn. Óg ég sat
heima vestur á Miðjanesi í hjóla-
stólnum. Nú voru góð ráð dýr.
Ég hafði fundið heimilisfang
forseta Þjóðræknisfélags íslend-
inga í Vesturheimi og bað hann
um liðsinni. Fékk bréf frá öðrum
nýjum og þar með utanáskrift
Nelson Gerrards. Hann, Nelson,
reyndist ágætlega. Kom mér í
samband við 3 konur, sem
reyndust hver annarri betur. Þær
sendu ekki aðeins góðar myndir
af 3 vesturförum, heldur juku
miklu við æviskrárnar. Tvær kon-
urnar voru barnabörn vesturfar-
anna. Samt skrifuðu þær ís-
lensku, en önnur greip þó til
enskunnar. Sú þriðja var fædd
vestra 1907, dóttir móður sem var
fædd vestra, Þorbjörg Áróra
dóttir Jóns búfræðings Sigvalda-
sonar skálds Jónssonar.
Tobba er glæsilegt ljóslifandi
dæmi um þá rótgrónu, rammís-
lensku menningararfleifð sem
landarnir bjuggu yfir í Kanada.
Ekki verður annars vart en þessi
kona, sem fór að heiman 16 ára,
hafi viðlíka vald á íslenskunni
eins og við. Hún var alin upp ís-
lensk í anda. Nú er hún ekkja
útlendings. Jón faðir hennar vildi
verða kennari við búnaðar-
skólann á Eiðum. Fyrst ekki var
þörf fyrir hann, fór hann alfarinn
af landi burt 1892. Svona er hægt
að rekja dæmin, en 6 blaðsíðna
bréf Tobbu Áróru talar sínu máli.
Mér reyndist Nelson Gerrard
vel í öllu. Hann var venslaður
Snjólfi vesturfara Sigurðssyni,
sem dó á vesturströndinni 1903.
Ekki dugði þó hann skrifaði
manni af ætt systur Snjólfs, lækni
í Bandaríkjunum. En fleira dugði
ekki, svo sem að skrifa íslenskum
presti í USA og biðja um hjálp.
Svar kom aldrei. Aldrei kom
heldur svar við bréfi til Haraldar
prófessors Bessasonar, sem ég
bað um ráð og leiðbeiningar
löngu fyrr.
Betur tókst að skrifa vini Ein-
ars Olgeirssonar á vesturströnd-
inni. Hann hafði upp á Bent
Gesti Sivertz, bróðursyni Þórólfs
búfræðings Sigurgeirssonar Si-
vertz, sem sendi afbragðs mynd.
Líka sendi hann mér æviágrip og
vesturfarasögu Kristjáns föður
síns, sem ég kom á framfæri í út-
varpinu undir heitinu Vestan um
haf. Vinur Einars komst það
lengst varðandi Snjólf, sem ég
nefndi fyrr, að hann fann fólk
sem þekkt hafði Stefán heitinn
son Snjólfs, barnlausan mann.
Það vantar því mynd af Snjólfi.
Efamál að myndir hafi verið til af
tveimur sem dóu af slysförum
1894, nýlega komnir vestur. Ekki
þýðir að tala um hina tvo, hverra
dánardægur og myndir vantar.
Ekki veit ég hvort fólk hefur
áhuga á þessum frásögnum. Þetta
var nú einu sinni viðfangsefni
mitt og metnaðarmál. En fór ég
rétt að? Átti ekki að leita til
Ríkisskjalasafnsins í Ottawa til
að finna dánardægrin sem vant-
aði? Það var reynt fyrir milli-
göngu Magnúsar Elíason borg-
arráðsmanns í Winnipeg. En lið-
in eru nær 2 ár, svarið ókomið og
bókin komin út.
Allra ánægjulegust er sagan
um 5. myndina vestan um haf
sumarið 1985. Guðmundur Sig-
urðsson frá Möðrudal fór til Am-
eríku 1902 og lét aldrei móður
eða systkini frá sér heyra. Eina
sem af honum fréttist eru frá-
sagnir Rjúpnafellsbræðranna
Björgvins og Páls í Winnipeg
1912. Jónas Thordarson á Akur-
eyri las um vanda minn í viðtali í
Mbl. 16. júlí 1985. Skrifaði mér
og bauð alla aðstoð sem væri á
hans færi að veita. Ég sendi hon-
um lista yfir vesturfarana, þ.ám.
Guðmund. Nema hvað. Jónas
frétti að Vestur-íslendingur hefði
komið á Amtsbókasafnið á Ak-
ureyri að leita upplýsinga um
ættingja föður síns, Guðmundar
Sigurðssonar frá Gilsbakka í
Öxarfirði. Þarna hafði komið
David Snidal, 73 ára sonur Guð-
mundar sem vestur hvarf fyrir 83
árum og enginn vissi um og allra
síst að hafði nefnst Snidal. Jónas
lét mig strax vita þetta, en konan
á Amtsbókasafninu vissi hvorki
hvað maðurinn hét né hvar hann
átti heima. Og hann horfinn úr
landi. Þá gátu tókst ekki að ráða
fyrr en Tómás Helgason frá
Hnífsdal komst í málið og aði
til dóttur Vigfúsar Sigurös: nar
Grænlandsfara. Þá frænku sína
hafði David fundið og hitt. Fyrir
bragðið er æviskrá Guðmundar
meðal þeirra nákvæmustu og
mynd af honum með þeim bestu.
Þessi saga er miklu, miklu lengri
og er vonandi ekki lokið enn. Da-
vid og Myrtle kona hans hyggja á
nýja Islandsferð í sumar. Nú veit
hann einnig um fjölda móður-»
frænda sinna í Vestmannaeyjum,
um Suðurland og víðar.
Torfi Bjarnason virðist hafa
Föstudagur 6. mars 1987 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 5