Þjóðviljinn - 26.07.1987, Blaðsíða 14

Óskilgreind þrá orðin
að skilgreindum losla
ELÍSABET K. JÖKULSDÓHIR SKRIFAR
Líf jarðarinnar lýtur sterkum
lögmálum og sérhæfðri hringrás;
þar sem hver lífvera er annarri
háð að meira eða minna leyti.
Lífheimur jarðar er gerður úr
ótal vistkerfum. Líffræðin skil-
greinir hugtakið þannig: „Þær líf-
verur og það ólífræna umhverfi
sem er að finna á ákveðnu svæði
og öll innbyrðis tengsl á því
svæði... Vistkerfi er opið, hefur
inn- og útstreymi. Allar lífverur
er lifa í sama vistkerfinu mynda
samfélag þess.“ (!) Á vogar-
skálum vistkerfisins eru annars
vegar hinir lífrænu þættir: Fram-
leiðendur, neytendur, rotverur,
og hins vegar ólífrænir þættir sem
heita efni og orka.
Vel má orða það svo að „ógn-
arjafnvægi" ríki í náttúrunni. Þar
lifir hver á öðrum, bæði til að
halda sér og sínum á lífi, og öðr-
um í skefjum.
Manninum hefur nú tekist að
raska jafnvægi náttúrunnar,
þannig að til vandræða horfir.
Sumir fullyrða að yfir vofi ekkert
nema tortíming og dauði.
Þær götur síðan maðurinn tók
tæknina í þjónustu sína og vísind-
in, sem nánast hafa tekið á sig
guðlega mynd því að þau eiga að
vera óskeikul, hefur maðurinn
umbylt svo lífkeðjunni, sem áður
fór sína braut, einsog staðföst
stjarna kringum sól.
Það ógnarjafnvægi sem áður
var atvinnuleyndarmál náttúr-
unnar, hefur maðurinn heimfært
upp á stjórnmál sín. Þykist
stjórna þannig jörðinni.
50 ár tilað
fœgja silfrið
Spár, heimildir og rannsóknir
sem hafa gefið sig að lífsmáta
mannkynsins og afleiðingum
þess, hafa komist að því að við
eigum í mesta lagi fimmtíu ár til
stefnu, miðað við sama áfram-
hald. Ein neikvæðasta hlið máls-
ins er: Mengun og afleiðingar
hennar.
Orsakir og afleiðingar meng-
unar eru nátengdar þeim þáttum
sem að þjóðfélagshálsinum snúa.
Þannig hefur maðurinn skapað
sér sérstakan heim, sem að innri
gerð er líkt farið og með þátta-
skilgreiningu vistkerfis. Nema
allt sýnist með öfugum former-
kjum.
Maðurinn og viðfangsefni hans
krefjast fyrst og fremst orku.
Þannig hefur verið dekrað við
þátt orkunnar á kostnað annarra
þátta sem gætu heitið: Viðhald,
jafnvægi, nýting - og mannleg
samskipti. Orkan brennur og gef-
ur frá sér úrgangsefni, sem skila
sér í litrófsspannandi myndum út
í andrúmsloftið, hafið og jörðina.
Þau þjóðfélög sem við eigum
heima í, krefjast stöðugt orku til
að fullnægja þeim þjóðfélagslög-
málum sem ríkjandi eru; þar
byggist allt á hagvexti.
„Það eru einkum þrír þættir
sem valda aukinni orkuþörf. Þeir
eru aukning fólksfjölda, framfar-
ir í þróunarlöndunum og áfram-
haldandi iðnvæðing þróaðra
landa.“ (2) Og hljóta þar með að
vera lykilatriði þegar unnið er að
rannsóknum og lausnum á mál-
um mannkynsins; jarðarinnar.
Hvað er mengun?
Mengun er margs konar. í
framhaldi af því er gott að vita
hvað mengun er. í stuttu máli er
mengun: Röskun. Á jafnvægi.
Jafnvægi er eðlisfræðilegt hugtak
sem stjómast af „lögmáli“.
Lögmál eru í sjálfu sér takmörk.
Það hefur alltaf fylgt manninum
óskilgreind þrá eftir takmarka-
leysi. Skortur á þekkingu og virð-
ingu fyrir manninum og náttúr-
unni, hefur átt sinn þátt í því að
þessi óskilgreinda þrá er orðin að
skilgreindum losta.
Því hefur einnig verið fleygt að
maðurinn hafi tilhneigingu til að
reyna að yfirvinna náttúruöfl-
in/lögmálin. Kannski er það bara
óttinn við náttúruna og heitir á
öðru máli sjálfsbjargarviðleitni.
Sem sakir standa er einsog þessi
sama viðleitni hafi snúist í and-
hverfu sína - og geti orðið mann-
inum að fjörtjóni.
Málverk
af landslagi
Víkjum nú að bláköldum
staðreyndum mengunar og síðar
verða sumar málaðar meira bláar
en aðrar. „Loftmengun í þéttbýli
af völdum útblásturs bifreiða í
formi koloxíðs (kolsýrings),
köfnunarefnisoxíða og blýsam-
banda, svo og mjög heilsuspil-
landi agnir frá asfalti og hjólbörð-
um; mengun vegna brennslu kola
og olíu —á iðjuverum og kyndi-
tækjum uúsa, en meðal úrgang-
sefna eru brennisteinsoxíð sem
falla til jarðar með úrkomu og
valda sýringu ferskvatns og jarð-
vegs oft langt frá upptökum, fyrir
utan tæringu á munum og mann-
virkjum; skolun áburðarefna,
köfnunarefna, fosfórs, úr jarð-
vegi út í ár og vötn, og getur sú
mengun leitt til vatnadauða, þ.e.
eyðingar alls lífs í ferskvatni
nema gerlagróðurs; olíumengun
úthafa og strandsvæða með gífur-
legri súrefniseyðingu í kjölfarið
auk beinna áhrifa á fuglalíf og
strandlífsvistir; mengun fersk-
vatns og sjávar með skólpi frá
íbúðarhúsum og frárennsli frá
iðjuverum; áhrif geislavirkra
efna á lífverur, ekki síst dýr ofar-
lega í fæðupýramídanum, með
beinni sýkingu og háskalegum
arfgengum breytingum; hita-
mengun frá kælivatni kjarnorku-
vera; hávaði í þéttbýli og sálræn
áhrif vaxandi fólksmergðar, fá-
tæktar og umhverfiseyðingar á
manninum.“ (3)
Enn eru ótalin þrjú afbrigði
mengunar sem eiga það sam-
eiginlegt að safnast fyrir í vefjum
og valda skemmdum, auk ann-
arra skaðvænlegra áhrifa. Það
eru DDT, kvikasilfur og kjarn-
orka.
Af framansögðu er ljóst að það
er vandlifað í þessum heimi.
Vefur um vef
Vefjabölvaldarnir fá hér sér-
staka umfjöllun. Það liggur í hlut-
arins eðli að afleiðingar þeirra
eru ekki eins sýnilegar og margar
aðrar tegundir mengunar, ekki
eins augljósar og blár reykurinn
úr verksmiðjunni eða ófiskurinn
sem er dreginn upp úr Signu á
frönskum sunnudögum.
Þó er það svo um flesta meng-
un að afleiðingar hennar eru
lengi að koma í ljós og ekki enn
vitað um allar afleiðingar. Það á
V----------------------------
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 26. júlf 1987
sérstaklega við um kjarnorkuna
sem er ein splúnkunýjasta orkan.
Orkugjafi. Helsta vitneskja um
tilgreind efni er hér sett upp til
glöggvunar.
DDT:
Hvað er: Tilbúið. Lífrænt.
Skordýraeitur.
Til hvers notað: Gegn skordýr-
um. í landbúnaði.
Áhrif: Safnast fyrir í vefjum.
Fituvef. Lifur. Talið valda lifrar-
skemmdum og krabbameini.
Hindrar myndun kalksambanda í
eggjaskurni. Hefur sambærileg
áhrif á vatnafiska.
Dreifing: í einhverjum mæli
um allan heim.
Dæmi: Móðurmjólk í USA,
mörgæsir á Suðurheimskauti,
neyslukjöt.
Pýramídatrappa: Mest lífverur
í efri lögum.
Séreinkenni: Skordýrin hafa
myndað mótefni gegn eitrinu sem
gerir það enn hættulegra.
Kvikasilfur:
Hvað er: Jarðefni. Lífrænt.
Eiturefni.
Til hvers: Sem orkugjafi í sam-
bandi við bfla, eyðingarlyf í land-
búnaði og orkugjafi við iðjuver.
Áhrif: Safnast fyrir í vefjum.
Getur eyðilagt taugakerfið.
Dreifmg: Kvikasilfurssambönd
berast út í ferskvatn og heimshöf-
in. Sum sambandanna skila sér
aftur með úrkomu til jarðar, eftir
að hafa blandast andrúmsloftinu.
Maðurinn leggur til jafn mikið af
kvikasilfri og náttúran gerir við
veðrun, en kvikasilfursmengun
af mannavöldum verður víða
staðbundin. Ekki nema 18% nýt-
ast á nýjan leik.
Dæmi: Hefur fundist nær um
allan heim samkvæmt mælingum.
Sjávarmið í Japan eru mjög illa
farin. Fiskur illa kvikasilf-
ursmengaður. Svíar bönnuðu
notkun þess 1966.
Pýramídatrappa: Leggst mest
á dýr ofarlega í pýramídanum.
Séreinkenni: Minamataveikin.
Kennd við Japan. Sýkir fyrst
taugakerfi og dregur auðveldlega
til dauða.
Kjarnorka:
Hvað er: Orka sem losnar við
klofnun atóms. Lífrænt.
Til hvers: Stórtækur orkugjafi
við iðjuver, raforkuver ofl. Einn-
ig eru til geislalækningar. Notað í
hernaði.
Áhrif: Geislavirk úrgangsefni
hafa áhrif á sýrustig í loftslagi,
valda vefjaskemmdum í
mönnum. Geislavirkni getur
valdið stökkbreytingum, húð-
krabba og hvítblæði, en geisla-
virkni sest að í beinvef þar sem
hvítu blóðkornin verða til. Veld-
ur loftslagsbreytingum í kringum
stórborgir og gerir veður af-
brigðileg. Myndar „varmaeyjar".
Dreifing: Ekki verið gerð ná-
kvæm úttekt á allsherjardreif-
ingu, en geislavirkni gætir mjög
víða í heiminum og finnst langt
frá upptökum sínum sem flest
mengun. Hlutfallslega mikið
magn getur drepið eða eyðilagt á
styttri tíma en önnur mengun.
T.a.m. ef slys verður við kjarn-
orkuver eða í kjarnorkustríði.
Dæmi: Yfir Los Angeles kvos-
inni sem er 10 þús. ferkm. að
flatarmáli er nú sleppt úrgangs-
varma sem nemur um 5% sólar-
orkunnar sem yfirborð svæðisins
tekur til sín. Ef úrgangsvarminn
eykst sem hingað til, verður hann
orðinn 18% sólarorkunnar árið
2000. Varminn sem myndast,
hvenær sem þessi orka er fram-
leidd, er þegar farinn að segja til
sín í loftslagi á staðnum. Átakan-
legt dæmi geislavirkni eru fórnar-
lömb Hírósímasprengjunnar. Af-
komendur þeirra sem eftir lifðu
eru taldir bera merki vansköpun-
ar ofl. galla. Geislavirkum úr-
gangsefnum er oft komið fyrir á
djúpsævi og er talið stórhættulegt
lífríki sjávar.
Séreinkenni: Geislavirkur úr-
gangur eyðist mjög hægt. Kjarn-
orka er mikið notuð í pólitískum
tilgangi. Sem þýðir að afleiðingar
geislavirkni eru látnar heita
„hemaðarleyndarmál".
Um veldisvöxt
Það sem áður var ekki vitað,
stendur nú svart á hvítu: Margar
náttúruauðlindir og orkugjafar