Þjóðviljinn - 08.08.1987, Qupperneq 5

Er kalda stríðinu að Ijúka?
Bandaríska vikuritið Time var
að skrifa um Gorbatsjov, leið-
toga Kommúnistaflokksins so-
véska, á dögunum og sagði sem
svo, að Gorbatsjof hafi að undan-
förnu borið fram hugmyndir um
afvopnun og sambúð risaveld-
anna svo ótt og títt að Hvíta húsið
hafi ekki haft við að hafna þeim.
Sem betur fer er þetta ekki alveg
rétt. Þeir í Hvíta húsinu hafa að
sönnu verið oftar en ekki tortryg-
gnir og neikvæðir þegar leiðtog-
inn sovéski hefur verið að gera
þeim þann snjalla grikk, að taka
m.a. upp ýmsar afvopnunarhug-
myndir, kenndar við núlllausnir
eða jafnvel tvöfaldar núlllausnir.
Snjallan köllum við þann grikk
vegna þess, að ofangreindar hug-
myndir um niðurskurð á kjarn-
orkuvígbúnaði og útrýmingu
vissra tegunda eldflauga höfðu
áður komið frá Bandaríkjamönn-'
um sjálfum - sem meintu kannski
ekkert með þeim en báru þær
fram vegna þess að þeir vissu að á
þeirri stundu voru Sovétmenn
ekki reiðubúnir til að samþykkja
þær. En semsagt: þótt lið Reag-
ans hafi verið tvístígandi, þá hef-
ur samt dregið saman með risun-
um og æ fleiri taka undir þá
skoðun, að sú þróun sem vonandi
komst á nokkurn skrið í Reykja-
vík í haust leið muni fljótlega
leiða til samkomulags um raun-
verulegan niðurskurð á kjarnork-
uvígbúnaði. Og menn vitna
gjarna í annað dæmi nýlegt um
að stórveldin geti sýnt samstöðu í
stórmálum - þá er átt við að þau
standa saman á vettvangi Sam-
einuðu þjóðanna að hugmyndum
um vopnahlé og friðargerð í Pers-
aflóastríðinu. Það er ekki langt
síðan að undirskrift beggja undir
áskoranir af því tagi hefði þótt
mjög undarleg.
Þessi tíðindi og ýmisleg fleiri
sem þeim tengjast eru þörf
áminning um að það kaldastríðs-
ástand, sem mannfólkið hefur
búið við mestallan þann tíma sem
liðinn er síðan heimsstyrjöldinni
síðari lauk, þarf ekki að reynast
einskonar óumflýjanlegt dóms-
orð örlaganna.
Sá sem ekki er með
mér
Eins og margir muna er hugar-
heimur kalda stríðsins eitthvað á
þessa leið: í heiminum fer fram
mikil barátta milli hins góða lýð-
ræðis og kommúnísks alræðis
(eða: milli þeirrar framtíðarvon-
ar sem sósíalisminn er og hnign-
andi og um leið stórhættulegs
auðvalds). í þessari baráttu mæð-
ir mest á forysturíkjum hvors afls
um sig, Bandaríkjunum og So-
vétríkjunum. Og hvort sem
mönnum líkar betur eða ver
verða þeir að taka afstöðu í þessu
uppgjöri eftir þeirri formúlu, að
sá sem er ekki með mér er á móti
mér. Ef þú ert á Vesturlöndum
og ert óþekkur við Kana, þá ertu
handbendi Rússa og laumu-
kommi. Ef þú vilt öðruvísi sósíal-
isma en sovétkerfið, þá ertu að
hella vatni á myllur auðvaldsins.
Og svo framvegis. í þessum hug-
arheimi er erfitt, ef ekki ómögu-
legt að meta ríki, flokka og menn
eftir málefnum, það er alltaf
spurt: hvorum eru tíðindi í hag,
Bandaríkjunum eða Sovétríkjun-
um?
Á undanhaldi
Þessi heimsmynd hefur að
sönnu verið á undanhaldi. Hún
varð til að mynda fyrir meirihátt-
ar skakkafölllum þegar upp kom
magnaður ágreiningur á miili So-
vétríkjanna og Kína. Fyrst á
þeirri forsendu að Kínverjar
töldu sig hina einu sönnu komm-
únista en Sovétmenn eins og
hvert annað endurskoðunar-
pakk. Síðar snerist dæmið við -
Kínverjar gengu á undan
grönnum sínum einmitt í endur-
skoðun á „alræði öreiganna“. En
hvernig sem það nú var: menn
urðu að viðurkenna að.
heimskommúnisminn (sem í
kaldastríðsheimspeki er Samsær-
ið Mikla gegn Lýðræðinu) var
eitthvað annað en menn héldu.
Kannski var hann ekki til. Það
skipti ekki öllu að bæði í Moskvu
og Peking sóru menn Marx og
Lenín hollustueiða - í raun skipti
það meiru að ríkin áttu í landa-
mæraerjum, að hagsmunir þeirra
fóru ekki saman í mörgum grein-
um, að í raun áttu Kínverjar
auðveldara með að semja við
Bandaríkin um viðskipti og fleira
en við svokallaðan pólitískan
frænda sinn í norðri.
Samdráttur
Og nú hefur semsagt dregið
talsvert saman með þeim ríkjum
sem aðalhlutverkum gegndu í
kalda stríðinu og notuðu það ó-
spart til að hafa aga á banda-
mönnum og skjólstæðingum. En
um þessi ríki hafði því reyndar
verið spáð sextíu árum fyrir
rússnesku byltinguna, að „Rúss-
land og Bandaríkin virðast til
þess kvödd samkvæmt einhverri
leynilegri áætlun forsjónarinnar
að ráða hvort um sig örlögum
hálfs heimsins" (Alexis de Tocq-
ueville). Það er verulegur skriður
kominn á afvopnunarviðræður
sem fyrr segir: Bandaríkjamenn
hafa kinkað kolli yfir fleiri niður-
skurðarhugmyndum en þeir ætl-
uðu sér, Sovétmenn eru ekki eins
harðir á því og í fyrrahaust að
gera svonefnda Stjörnustríðsá-
ætlun að forsendu fyrir
samkomuiagi um einstaka þætti
vígbúnaðar. Þar með eru ekki all-
ir birnir af velli lagðir nátttúrlega.
Til dæmis að taka halda risaveld-
in sem fyrr uppi harðri skothríð
hvort á annað fyrir útþenslu-
stefnu og heimsveldabrölt í
þriðja heiminum og eru þá Nicar-
agua og Afganistan efst á blaði.
Samt er eins og mestallur trúð-
boðsákafi sé úr stórveldunum -
þau munu að sjálfsögðu halda
áfram að bítast um áhrif í þriðja
heiminum, en frekar í gömlum
stórveldaanda en í anda þess trú-
boðs sem heimtar að breiða út sitt
eigið pólitfska mynstur. Og gáum
að því að Sovétmenn hafa sýnt lit
á að koma sér út úr Afganistan og
að ævintýramennska Reaganliðs-
ins í Nicaragua hefur orðið fyrir
skakkaföllum. Og sem fyrr segir:
að einhverju leyti eru risaveldin
samstíga í Persaflóastríðinu og
báðir veita þessir aðilar nú aðstoð
stjórninni í Mósambik, sem áður
var stimpluð sem einskonar er-
inddreki Moskvuvaldsins í Afr-
íku. Að því er varðar viðskipti og
efnahagslegt samstarf, þá hafa
Sovétmenn m.a. lýst áhuga á að-
ild að GATT og Alþjóða gjald-
eyrissjóðnum og ýmislegt fleira
hangir á þeirri spýtu.
Margt hjálpast að
Það er margt sem ýtir undir
þessa þróun. Ronald Reagan hef-
ur að vísu margt sagt og gert sem
réttlætir að hann sé kallaður
harðasti andkommúnisti á forset-
astól um langan aldur. En rás at-
burða, eigin mistök og innbyrðis
ágreiningur í Hvíta húsinu, sem
kemur m.a. mjög rækilega fram í
vitnaleiðslum um íransævintýrin,
hafa lagst á eitt um að draga úr
Reagan kaldastríðsvfgtennurnar,
eða amk losa um þær. Það er svo
sjálf innanlandsþróunin í Sovét-
ríkjunum sem þar ýtir undir já-
kvæða þróun sambúðar við
Bandaríkin. Það vantar reyndar
ekki að harðir hægrimenn þar
vestra sjái heimskommúnískan
fláttskap einnig í umbótastarfi
Gorbatsjofs. En þær raddir eru
þó miklu sterkari sem telja að
einmitt þörf og vilji sovéskra
ráðamanna til að hressa upp á so-
véskt efnahagslíf og lífskjör í
landinu renni öflugum stoðum
undir samkomulagsvilja þeirra
um afvopnun og frið.
í annan stað má benda á það,
að Bandaríkin og Sovétríkin eru
að því leyti ólík öðrum keppi-
nautum, að ekki er um verulega
hagsmunaárekstra þeirri í milli
að ræða á mörkuðum. Þá er og
rétt að hafa það í huga, að frá því
kalda stríðið stóð sem hæst hafa
þær breytingar orðið í heiminum,
að risaveldin geta ekki skipað
öðrum ríkjum fyrir í þeim mæli
sem áður var. Kjarnorkuvald
þeirra hefur ekki sömu áhrif á
heimsmálin og áður blátt áfram
vegna þeirrar þversagnar, að það
er ekki hægt að beita kjarnorku-
vopnum án þess að allur heimur
farist. Og að því er varðar hlut-
deild þeirra í heimsframleiðslu og
viðskiptum, þá hefur hún rýrnað
verulega.
Hin smœrri ríki
Sú þróun sem hér er gerð að
umtalsefni er vitanlega mjög já-
kvæð fyrir flesta aðra en þá sem
græða á að höndla með vopn.
Hún er enginn endanlegur sigur
skynseminnar vitanlega, margt er
enn á kreiki sem gæti leitt til nýs
kuldaskeiðs í sambúð risavelda.
Og það hlýtur að vera hagsmuna-
mál smærri ríkja að fylgjast sem
best með þeim háska og beita
áhrifum sínum í smáu sem stóru
til að vinna gegn honum. Því vit-
anlega hafa þau margt að vinna
við undanhald þeirra sambúðar-
hátta sem kalda stríðið mótaði.
Með því losna æ fleiri ríki og pól-
itískar hreyfingar úr nauðhyg-
gjunni sem áðan var lýst með orð-
unum „sá sem ekki er með mér er
á móti mér“. Með því skapast
aukið svigrúm til að menn geti á
eigin forsendum glímt við sósíal-
isma, markaðsbúskap, lýðræði
og annað það sem sagan og að-
stæðurnar hafa lagt á vinnuborð
manna.
Árni Bergmann.
Laugardagur 8. ágúst 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5