Þjóðviljinn - 02.09.1987, Qupperneq 7

Umsjón
Ólafur Gíslason
Vildi að sólar-
hringurinn væri
þriðjungi lengri...
Rœtt við Eddu Erlendsdóttur píanóleikara
Fimmtudaginn 3. septemb-
er heldur Edda Erlendsdóttir
píanóleikari, sem búsetterí
París, tónleika í Norræna hús-
inu, og eru á efnisskránni verk
eftir Haydn, Schubert, Liszt,
Zemlinsky og Alban Berg.
Þótt Edda sé ung að árum, á
hún þegar að baki langan
tónleikaferil. Fyrstu tónleika
sína hélt hún í Reykjavík í
september 1978, og svo lék
hún í fyrsta skipti erlendis í
Uppsölum og París í apríl
1983. Síðan hefur hún marg-
oft haldið tónleika víða á ís-
landi og á ýmsum stöðum í
Frakklandiog leikiðí
Kaupmannahöfn, Stokk-
hólmi, Brussel, Berlín, á
tveimurstöðum í Úkraínu og í
Dartmouth College í Banda-
ríkjunum. Hún lék í beinni út-
sendingu í franska tónlistarút-
varpinu í júlí 1983 (og hefur
fleiri tónieikum hennar
reyndar verið útvarpað þar),
og hún frumflutti verk eftir
Karólínu Eiríksdótturí
Pompidou-safninu í París í
október1984. Eddahefurgef-
ið út eina hljómplötu með
verkum eftir Schubert og Al-
ban Berg, sem út kom í árslok
1983. í tilefni af þessum tón-
leikum hitti blaðamaður Þjóð-
viljans Eddu að máli og lagði
fyrir hana nokkrar spurningar
um verkefnaval hennar og
tónlistalmennt.
Nú ætlar þú að leika verk eftir
jafn ólíka menn og Haydn, Liszt
og Alban Berg, og svo eru á efn-
isskránni verk eftir Zemlinsky,
sem sennilega hefur aldrei áður
heyrst á tónleikum hér á landi.
Hvernig velurðu verk til að
flytja?
Ég fer mjög eftir eðlisávísun.
Ég les mikið af nótum - ég gutla
mikið, ef svo má segja, - en er
lengi að finna verk sem ég set á
efnisskrá tónleika. Ekkert er
handahófskennt, þótt tilviljanir
ráði að einhverju leyti. Maður
getur valið verk eftir tónskáld af
því að manni finnast þau eiga
heima í einhverju prógrammi, og
það eru ekki alltaf mestu meistar-
arnir sem verða fyrir valinu. Ég
vel verk sem mér finnst gaman að
spila. Það er afskaplega gaman
að spila, og reyndar auðveldara
að finnast verk skemmtileg þegar
maður leikur þau en þegar maður
hlustar á þau.
Hvað flnnst þér um þá stefnu
að taka verk Bachs og annarra
barok-meistara frá píanóleikur-
um og spila þau eingöngu á
sembal, sem þau voru reyndar
samin fyrir?
Bach er ekki rómantískt tón-
skáld og því ekki rétt að túlka
hann á rómantískan hátt. Barok-
hljóðfæri hans tíma hljómuðu
öðru vísi en þau hljóðfæri sem
notuð voru á rómantíska tímabil-
inu. Ég þekki þau, vegna þess að
Olivier Manoury, eiginmaður
minn, er hljóðfærasmiður og
smíðar barok-hljóðfæri með fé-
lögum sínum. Hann hefur
reyndar ekki smíðað sembal
heldur aðeins klavikord, en hann
hefur gert ýmis önnur hljóðfæri,
t.d. smíðaði hann snemma í vetur
tenor-fiðlu, en það hljóðfæri var
tenórinn í strengjasveit barok-
tímabilsins og e.k. stór lágfiðla.
Var tenor-fiðla þessi síðan notuð
í fyrstu upptökunni, sem gerð
hefur verið á leikhústónlist sem
Lully samdi fyrir gamanleiki Mo-
liéres. Ástæðan fyrir því að
barok-hljóðfæri eins og þau sem
notuð voru á tímum Bachs
hljóma öðru vísi en þau sem síðar
tíðkuðust er m.a. sú, að þau eru
stillt talsvert lægra, ekki 440
sveiflur heldur jafnvel minna en
400, svo eru notaðir garnastreng-
ir og öðru vísi bogi, og hafa þau
því ekki þennan rómantíska
„tón“. Þessi hljómur á betur við
stíl Bachs og annarra barok-
meistara, þar sem rómantískt „vi-
brató“ hentar honum alls ekki.
Svo bætist annað við. Barok-
stíllinn einkennist m.a. af því að
þar er ekki hægfara og stig-
mögnuð styrkleikauppbygging
heldur breiðari styrkleikafletir,
og hljómar sá stíll eðlilegar á
sembal.
Ég spila ekki Bach á píanó á
tónleikum sjálf, - ekki ennþá.
Kannske er það af því að verk
hans voru svo mikil skylda á tón-
listarskólanum, að ég hef ekki
haft kraft til að æfa þau aftur. En
mér finnst gaman að hlusta á verk
Bachs leikin á píanó. Segja má að
hann hafi lifað á tímamótum,
þegar e.k. píanó var að taka við
af sembal, og því má spila hann á
bæði hljóðfærin. Tónlist hans er
svo opin, að hægt er að leika hana
á mjög mismunandi hljóðfæri, -
jafnvel tölvu, þó ég sé ekki að
mæla með því. Hún er svo
fullkomin í sjálfri sér, að ekki
þarf mjög sterkan þátt túlkanda.
En fyrst sú stefna er alltaf að
ryðja sér meir og meir til rúms að
spila barok-verk á það hljóðfæri
sem þau voru gerð fyrir, má þá
ekki búast við því að eins fari með
verk Haydns og Mozarts. Voru
þau ekki líka samin fyrir sembal?
Á dögum Haydns og Mozarts
var þegar komið e.k. píanó sem
nefndist pianoforte. Én það er
rétt, að nú þegar er farið að leika
verk þeirra á upprunaleg hljóð-
færi. Það er reyndar alveg nýtil-
komið að smíðaðar séu eftirlík-
ingar pianoforte 18. aldarinnar.
Svo virðist sem þau hafi ekki enst
eins vel og sembalar: þessi síðar-
nefndu hljóðfæri hafa oft varð-
veist fullkomlega fram á þennan
dag, en það er eins og pianoforte-
hljóðfærum hafi verið kippt í
burtu, þegar píanóið kom fram á
sjónarsviðið. Þau voru eiginlega
ófullkomin píanó, og mér finnst
píanóforte hljóma illa: þau eru
eins og hljóðfæri sem búin eru að
vera uppi á háalofti í hundrað ár,
- hljómurinn er holur. Þá finnst
mér betra að nota píanó. Þó
finnst mér að nútímapíanó séu oft
of kraftmikil og þung fyrir tónlist
frá tímum Haydns og Mozarts.
Hljóðfærasmiðir hafa lagt metn-
að sinn í að smíða sem kraftmest
hljóðfæri, sem krefjast þungs á-
sláttar, og var þetta í samræmi við
stefnu bæði tónskálda eins og
Rachmaninovs og píanóleikara.
Þetta átti við, þegar mikið var af
stórum tónleikasölum, en það
hefur breyst. Og það er betra að
nota léttari áslátt á verkum Ha-
ydns og Mozarts. Menn verða
jafnan að hugsa um hljóminn en
ekki það hvort tónlistin hafi
hljómað svona eða svona þegar
hún var samin. Ástæðan fyrir því,
að barok-tónlist er nú flutt á ann-
an hátt en áður liggur ekki í
hljóðfærunum einum, heldur því
að menn hafa hætt að túlka hana
á rómantískan hátt og farið að
leita að nýjum túlkunaraðferð-
um, sem væru meira í samræmi
við anda hennar.
Ef sú stefna heldur áfram að
leika alla tónlist á upprunaleg
hljóðfæri, verður lítið eftir handa
píanóleikurum annað en rómant-
ísk tónlist og yngri. En ertu ekki
líka mjög hrifln af rómantískri
tónlist, þótt hún sé ekki mjög í
tísku?
Sú þróun fer nú eftir því hvern-
ig píanóleikarar bregðast við. En
mér er sama, þótt ég sé ekki í
tísku, - það er ekki hægt að lifa í
tískufyrirbærum. Mérfinnst róm-
antísk tónlist hrein, fögur, tján-
ingarík og mjög einlæg, og hún
§efur túlkandanum mikið frelsi.
:g leik gjarnan verk eftir Schu-
bert, Schumann og Mendelsohn,
og þessi stefna heldur svo beint
áfram í átt að Vínarskólanum
síðari.
Hvar staðseturðu Zemlinsky í
þessari þróun?
Zemlinsky var tengiliður milli
rómantískrar tónlistar og atónal-
tónlistar, enda var hann kennari
Schönbergs. Sennilega hafa verk
hans aldrei áður verið leikin hér á
landi. Hann samdi ekki mikið
fyrir píanó, og hef ég æft tvö ein-
leiksverk, en svo samdi hann
strengjakvartetta, lýríska svítu
o.fl. Þetta eru síðrómantísk verk,
og er áhugi manna á þeim nú að
aukast. Tónverk eldast á mjög
mismunandi hátt. Mahlervart.d.
uppgötvaður mjög seint í Evr-
ópu, og fóru verk hans ekki að
heyrast að ráði á tónleikum fyrr
en upp úr 1970. Á sama hátt eru
verk Zemlinskys að heyrast meir
og meir núna.
Þú leikur einnig gjarnan nú-
tímatónverk eftir tónskáld „Vín-
arskólans síðari“, Schönberg, Al-
ban Berg og Webern.
Mér finnst þessi nútímatónlist
rómantísk á sinn hátt: hún er
mjög ljóðræn, í henni er mikil
spenna, mikið frelsi í hljómfalli
og miklar hraðabreytingar. Þessi
tónlist hefur ekki átt upp á pall-
borðið hjá almenningi, og hefur
tekið mikinn tíma að koma henni
á framfæri, en ég held að hún eigi
eftir að eldast vel. Ástæðan fyrir
því að almenningur var ekki með
á nótunum í byrjun var e.t.v. sú,
að þessi tónlist var túlkuð mjög
kaldranalega á sínum tíma og
jafnvel á vélrænan hátt. En ég
hugsa mér hana eins tjáningar-
fulla og rómantíska tónlist, og
þess vegna er mér það ekkert
vandamál að túlka hana.
I raun og veru ferð þú út á nýj-
ar brautir með því að túlka þessa
tónlist á rómantískan hátt. En er
það ekki gagnstætt anda þessara
tónskálda, sem vildu einmitt rjúfa
hefðina?
Webern sagði um tilbrigði sín,
að þau væru eins og „intermezzi"
í anda Brahms. Ef maður hugsar
þessa tónlist sem mjög ljóðræna,
af hverju þá að túlka hana á
kaldranalegan hátt? Ég upplifi
Boulez sem mjög ljóðrænt tón-
skáld, - ég hef hlustað mikið á
verk hans og er á leiðinni til hans.
Kannske finnst mér öll góð tón-
list vera ljóðræn. Af yngri tón-
skáldum finnst mér einnig gaman
að hlusta á Stockhausen. En ég
hef ekki enn spilað verk hans á
tónleikum, - ég er ekki komin
svo langt. Webern er minn tengil-
iður: hann opnar svo margar nýj-
ar víddir í sambandi við styrk-
leikabreytingar, tónhæð og -lit.
Nú höfum við mest talað um
þýsku tónlistarhefðina, en þú hef-
ur einnig fengist við að túlka verk
franskra tónskálda.
Franska tónlistarhefðin í pí-
anóleik hefst eiginlega á Chabri-
er og Fauré. Þeir eru brautryðj-
endur á sviði vissrar hljómröðun-
ar og „hljóma-lita“, og á vissan
hátt eru þeir að brjótast undan
dúr og moll kerfinu, en á allt ann-
an hátt en Mahler og Schönberg.
Ég er mjög spennt fyrir þessu
tímabili, sem er mikið ólgutíma-
bil í tónlist, því að þá eru menn
alls staðar að losa sig undan gam-
alli hefð. Ravel er afskaplega gott
tónskáld og hann er mjög „pían-
istískur". En Debussy hefur sinn
frumleika og nútíma anda: hann
finnur upp ákveðið kerfi sem vís-
ar veginn áfram, eins og Webern.
Tónlist Debussys og Ravels er
léttari en þýsk hefð (t.d. Brahms)
og ekki eins „massíf", og hefur
Debussy þó orðið fyrir miklum
áhrifum frá Wagner. Debussy og
Ravel spila meira á ákveðna lita-
fleti. Hægt er að setja tónlist
þeirra á svipaðan bás og impressi-
ónismann í málaralist, en það er
samt erfitt að finna nein ákveðin
tengsl, því að tónlist er svo ab-
strakt. Verk þessara tónskálda
eru ekki eins mikil „prógramm-
verk“ og þau virðast vera - þrátt
fyrir titlana: eitthvert smáatriði í
daglegu lífi verður kveikja og
myndast af því örlítil hugmynd
um stef, en svo fylgir allt hitt á
eftir. Það er svo mikil skáld-
skapargáfa í Debussy. Síðan hef-
ur Debussy haft áhrif á nútíma-
tónskáld frönsk, og þar rís hæst
Olivier Messiaen, sem ég met
mjög mikils.
Þú hefur dálítið fengist við að
kynna íslenska nútímatónlist.
Eitt verk er ég búin að ganga
með á ótal tónleikum: það er eftir
Hafliða Hallgrímsson og heitir
„Fimm lítil stykki fyrir píanó".
Mjög gott verk og því hefur verið
vel tekið erlendis. En ég hef líka
spilað mörg önnur íslensk verk.
Mér finnst mikilvægt að flytja
hvers konar nútímatónlist og
flytja hana vel: vegna þess að
ekki er til nein hefð hættir
mönnum til að gera minni kröfur,
bæði flytjendum og áheyrendum.
Þér verður tíðrætt um verk
sem nauðsynlegt er að flytja og
tónskáld sem þú ert á leiðinni
til...
Ég vildi að sólarhringurinn
væri einum þriðjungi lengri svo
að ég gæti æft allt sem mig langar
til að æfa. e.m.j.
Mlðvikudagur 2. september 1987 þjóÐVILJINN - SÍÐA 7