Þjóðviljinn - 10.09.1987, Blaðsíða 7

Hugvekja um götur
Skipulagsmeistarar munda hór sín þing.
Þórbergur kunni þá list að
lesa gömul hús, en það er líka
hægt að lesa götur. Þegar
gengið er um erlendar stór-
borgir, blasir gjarnan við
manni æfagömul og flókin
saga, ekki aðeins í byggingun-
um sjálfum heldur líka í gatn-
akerfinu: ef menn hafa augun
opin á réttan hátt er hægt að
sjá t einni sjónhendingu e.k.
þverskurð gegnum ótalmargar
aldir. Ekki er þörf á að fara alla
leið suður til borgarinnar eilífu
til þess: mætti taka Parísar-
borg sem svolítið nærtækara
dæmi.
Þegar menn koma fyrst til Par-
ísar eru allar líkur á að þeim
dveljist um stund í breiðgötunum
eða búlevördunum, sem mynda
net um borgina og fá sinn sérs-
taka svip af því að þeir eru breiðir
og beinir eða þá bogadregnir á
reglubundinn hátt, með jafna
trjáröð á hvorri gangstétt. Húsin
eru yfirleitt frá seinni hluta 19.
aldar, oft með talsvert miklu
skrauti og mynda beina röð.
Þetta gatnakerfi ruddi Haus-
mann barón upp úr miðri 19. öld,
að frumkvæði Napóleons 3., og
má skjóta því inn, að það voru
ekki samgöngubætumar einar
sem vöktu fyrir þeim kumpánum:
þeim var nefnilega í fersku minni,
hvernig Parísarmúgurinn hafði
hlaðið götuvígi 1830 og 1848 og
boðið yfirvöldunum byrginn, og
vildu þeir koma í veg fyrir að slíkt
gæti endurtekið sig með því að
búa svo um að hægt væri í skynd-
ingu að flytja herlið inn í miðja
borgina. Lauk þá gullöld götu-
vígja í París, eins og stúdentar
fengu að kenna á 1968. En í þess-
um breiðgötum má, ef menn eru
næmir, finna andrúmsloft þess
tímabils sem Frakkar kalla
„blómaskeiðið“, þ.e.a.s. síðari
hluta 19. aldar og byrjun þessar-
ar: geta menn sest á einhverja
kaffistéttina og virt fyrir sér flæð-
andi mannlífið eins og enskir
ferðamenn gerðu um aldamótin
og báru hróður borgarinnar víða,
síðan geta þeir borið breiðgöt-
umar saman í huganum við þær.
Sýnir sem impressíónistarnir
bmgðu upp af þeim, horft á þær
sem leiksvið hinnar miklu skáld-
sögu Prousts og þar fram eftir
götunum.
En um leið og komið er út fyrir
þessar breiðgötur og inn í ein-
hverja hliðargötuna, er maður
staddur í nokkuð öðmm heimi:
þarna er net af götum, sem láta
lítið yfir sér, þær eru þröngar og
gjarnan undarlega á misvíxl.
Petta er hið gamla gatnakerfi
Parísar, frá tímanum fyrir fram-
kvæmdir Hausmanns baróns og
fyrir stjómarbyltinguna miklu.
Húsin em mjög gjarnan frá 17. og
18. öld og byggð á löngu tímabili,
en gömul kort sýna, að kjami
þessa gatnakerfis hafði haldist lítt
breyttur síðan á endurreisnar-
tímnabilinu. Um þessar götur
gengu Moliere, Voltaire og Di-
derot, og löngu á undan þeim var
skáldið Francois Villon þar á ferli
með sínu glæpahyski. En þegar
enn lengra er skyggnst aftur í tím-
ann kemur í ljós, að hluti af þessu
gatnakerfi er arfur frá miðöldum
og ber vitni um elstu borgar-
byggðina á þessum stað. Þótt
íbúðarhús þess tíma séu löngu
horfin, standa gömlu kirkjurnar
enn og hægt er að þræða elsta
leiðanetið milli þeirra. Bak við
það sést j af nvel glytta í gatnakerfi
rómversku borgarinnar Lútetíu,
þótt hún hafi að miklu leyti farið í
eyði í lok fornaldar og nokkuð
skýr „rof“ séu milli hennar og
Parísar miðalda og síðari alda.
í þessum þverskurði tímanna,
sem hægt er að fá með því að lesa
gatnakerfi og byggingar borgar-
innar, rekast aldirnar oft saman
með brestum: á þeim stað á eyju
úti í Signu, þar sem höll yfirvald-
anna stóð þegar í fornöld, stend-
ur nú dómhöll mikil frá 18. öld,
en inn í hana voru felldir hlutar af
konungahöll miðalda með glæsi-
legum riddarasölum og smærri
vistarverum í gotneskum stíl, - og
í einni þeirra var María Antoin-
etta í haldi í byltingunni miklu
meðan hún beið aftöku. í enn
stærri stíl rekast götur frá mis-
munandi tímum gjarnan harka-
lega á.
Þegar gengið ér um götur
Reykjavíkur, má líka sjá bygg-
ingar, götur og jafnvel heilu gatn-
akerfin rekast á með brestum. En
það er alls ekki nein gömul saga í
venjulegum skilningi þess orðs
sem veldur því, þó svo að höfuð-
borgin sé orðin tveggja alda
gömul og eigi þegar að baki
nokkuð langa sögu. Þegar götur
og mannvirki ganga á skakk og
skjön, þannig að allri skynsemi er
ofboðið, er það ekki vegna
breytinga sem hafa raunverulega
orðið, í borginni og borgarlífinu,
heldur kemur annað til: það sem
rekst á eru hin ýmsu aðalskipu-
lög, sem orðið hafa til á teikni-
borðinu og verið boðuð með
pomp og prakt, en síðan aldrei
verið framkvæmd nema að örlitlu
leyti, því áður en það gat orðið
hafði annað aðalskipulag verið
samþykkt með lúðrablæstri. Það
var heldur til lítils að halda í fyrra
skipulagið vegna þess að því
hafði aldrei verið fylgt nema að
litlu leyti: samþykktar höfðu ver-
ið alls kyns „undanþágur“ og
menn fengið að reisa byggingar
sem brutu í bága við skipulagið,
einfaldlega af því að Fjórbjörn
þekkti Þríbjörn sem þekkti Tví-
björn sem var skyldur Einbirni
sem togaði í rófuna. Og sú rófa
gekk.
Mörgum finnst það sennilega
undarlegt, ef þeir hugsa um það,
að húsin við Snorrabraut skuli
ekki standa reglulega, heldur
„opnist" gatan á vissan hátt til
suðurs, þannig að í suð-vestur frá
henni gengur Þorfinnsgata og
standa hús við hana, en engin hús
milli hennar og Snorrabrautar.
En þetta stafar af því,að sam-
kvæmt einu gömlu skipulagi átti
mikil gata, „Hringbraut", að
liggja í sveig utan um bæinn eins
og hann var þá, og eru núverandi
Hringbraut, Þorfinnsgata og
Snorrabraut hluti af henni, enda
hét Snorrabraut Hringbraut fram
undir 1950. En um leið og búið
var að festa þessar útlínur þessar-
ar hálfkringlaga brautar og
byggja það mikið af húsum að
þeim útlínum varð ekki breytt,
var þetta skipulag úrelt, og var þá
austasti hluti „Hringbrautarinn-
ar“ framlengdur til suðurs þannig
að hann varð beinn og síðar
skírður upp og kallaður Snorra-
braut, 'en Þorfinnsgata og skipu-
lagið í kringum hana stóðu eftir
eins ot úrelt líffæri. Núverandi
Hringbraut stóð einnig eftir með
nafn sem var ekki í neinu samæmi
við götuna sjálfa eins og hún var
orðin: nær væri að kalla hana t.d.
„Löngulínu“.
Nú kynnu ýmsir að mótmæla
og segja að þessi skipulags-
breyting við Snorrabraut sé kraft-
birting ákveðinnar sögu og ekki
ómerkilegrar: hafi hverfin innan
upphaflegu „Hringbrautarinnar"
verið „gamli miðbærinn“, en
hverfin fyrir utan hana fyrsta
byggðin sem reis beinlínis í kjölf-
ar þess flótta úr sveitunum til
höfuðborgarinnar sem hófst rétt
fyrir heimsstyrjöldina. Þannig
megi líta á þessa skipulagsbreyt-
ingu sem merki um veigamikil
þáttaskil í sögu borgarinnar, þá
stund þegar „ofvöxtur" hennar
hófst, og sé slík breyting ekki
síður söguleg en það þegar ein
drottning er gerð höfðinu styttri.
Þetta er svo sem alveg rétt út af
fyrir sig, og má bæta því við, að á
þessum tíma var gamli miðbær-
inn enn óskemmdur að mestu
með sínum glæstu timburhúsum,
fyrstu hverfin fyrir utan Hring-
brautina gömlu voru stílhrein og
vel skipulögð, og sjálft merki
skipulagsbreytingarinnar, auða
svæðið við Þorfinnsgötu og
Snorrabrautar, eins og braghvfld
í ljóðlínu.
En þessi skipulagsbreyting var
því miður fyrsta stigið í heldur
undarlegri þróun, og eftir hana
fóru hjólin að snúast hraðar og
hraðar, en það voru ekki hjól
sögunnar heldur hjól skipulags-
hönnuðanna og undanþáguveit-
inganna. Mætti vafalaust rekja þá
sögu í löngu máli, en hér er að-
eins hægt að drepa á fáein dæmi
sem stinga augað. Sagan gæti t.d.
hafist á því, þegar búið var að
„hanna“ eystri hluta Miklu-
brautar og byggja hús við Löngu-
hlíð og skipulagsmeistarar fundu
það skyndilega út af hyggjuviti
sínu að gatan væri of mjó: var hún
þá breikkuð við Klambratún
(eins og það hét þá), þannig að
hinn afkáralegasti flöskustútur
myndaðist þar sem Miklabraut
sker Lönguhlíð. Sagan gæti einn-
ig hafist á því þegar klókir spekúl-
antar fengu leyfi til að byggja
„tveggja hæða hús“, þar sem
kjallari og ris voru í rauninni
sjálfstæðar hæðir, á lóðum sem
aðeins höfðu verið ætlaðar fyrir
venjuleg tveggja hæða hús, þann-
ig að heil hverfi mynduðust af
einhverjum fáránlegum „tum-
byggingum": það var eiginlega
eins og húsameistararnir hefðu
setið að sumbli í San Gimigniano,
hinni miklu turnaborg í Toscana,
en þó aldrei getað hafið andann
til hæða. Á þennan hátt væri hægt
að halda sögunni áfram, og rekja
hvernig gömul og óbætanleg hús
hafa verið rifin í gamla miðbæn-
um og önnur byggð í þeirra stað
alveg út í loftið og skipulagslaust,
- því að það var allt of mikið af
skipulagi, undanþágum frá
skipulagi og skipulagsleysi, ef þá
ekki bara undanþágum frá skipu-
lagsleysi, og eitt rak sig á annars
horn - meðan nýjum hverfum var
holað niður tvist og bast.
Það væri verkefni fyrir margar
heimspekilegar sunnudags-
göngur að sjá hvernig sum nýleg
hús standa upp á kant í öruggri
fjarlægð frá gamalli götu og rjúfa
húsalínuna meðan önnur gera
það ekki, - vegna þess að einu
sinni voru áætlanir um að breikka
götuna eða breyta henni og svo
var fallið frá þeim áætlunum.
Líka er hægt að skoða hvemig
t.d. Bændahöllinni var holað nið-
ur, mitt í það sem átti að verða
háskólahverfi, þannig að há-
skólinn sjálfur drukknaði nánast
undir þessum glerherlegheitum
dreifbýlisins. Loks væri hægt að
líta á ýmsar furðulegar tengingar
gatna og hraðbrautir inni í borg-
ini sem ganga þvers og kruss,
uppi og niðri og þar í miðju,
þangað til komið er að nýjustu
uppfinningunni, hálfgöngugöt-
um, sem em bæði með bflum og
án bfla, og strætisvagnar ganga
kannske eftir og þó ekki, svo ekki
sé minnst á áætlanir um að leggja
hraðbrautir inn í gömlu hverfin
með hálfgöngugötunum og
þröngu götunum, helst úti í
Tjöminni.
Þótt til séu blettir, sem einhver
hulin verndarhönd hefur varið
fyrir mönnum með rífandi hug-
sjónir þannig að þar er ennþá
hægt að lesa gamla sögu og nýja,
er gönguferð um bæinn líkust
ferð í gegnum mglingsleg heila-
fylgsni skipulagsmeistaranna,
þar sem öllu ægir saman, hverju í
mótsögn við annað. Manni detta
ósjálfrátt í hug fleyg orð þess
skálds sem kunni þá list að lesa
gömul hús: „Nonsense, kaos,
bhratar, monsjör".
e.m.j.
Flmmtudagur 10. septembar 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7