Þjóðviljinn - 11.12.1987, Blaðsíða 5

JÓLABLAÐ
Krossfesting Péturs postula. Myndin er gerð fyrir
Cerasi kardinála í Santa Maria del Popolo kirkj-
una við Piazza del popolo í Róm árið 1600. Þetta
var annað stóra opinbera verkið sem Caravaggio
tók að sér og er myndin dæmigerð fyrir raunsæi
málarans. Pétur postuli gegndi einnig mikilvægu
hlutverki í deilum kaþólsku kirkjunnar við Lúther,
þarsem Páll varfyrsti biskup Rómarog þarmeð
fyrsti páfinn með umboðfrá Kristi. Myndin er varð-
veitt í Santa Maria del popolo ásamt með myndinni
af Vitrun Páls postula, sem gerð var af sama tilefni.
mið af þeim ríka veraldlega þætti
sem fylgjandi er allri listsköpun:
fáir eru að jafnaði jafn bundnir
veraldlegu efni og listamenn sem
hafa daglega mjúkan leirinn eða
harðan steininn á milli handanna
í þeirri viðleitni að koma hug-
myndum sínum í efnislegt form.
Þessi staðreynd gaf tilefni til
óhjákvæmilegrar togstreitu hins
veraldlega og trúarlega þáttar í
allri listsköpun, og sú áhersla sem
nú var lögð á huglægar en ekki
hlutverulegar forsendur listar-
innar varð sömuleiðis tilefni til-
vistarkreppu margra listamanna
vegna nýs og áður óþekkts frelsis
og einstaklingshyggju, sem sett
hefur svip sinn á alla listsköpun
upp frá því: listamaðurinn hafði
fátt til að styðjast við lengur
nema eigið hugmyndaflug. Hug-
myndir kirkjuþingsins í Trento
urðu síðan tilefni valdboðslegrar
afstöðu kirkjunnar gagnvart list-
inni, þar sem grimmilega var
veist að öllu fráviki frá hinni réttu
kennisetningu. Þannig má segja
að þótt með barokklistinni hafi
opnast ný leið til frjálsari list-
sícöpunar, þá hafi um leið verið
með henni lagður grunnur að
þeim akademisma sem síðan
breyttist í hreint afturhald í list-
rænum efnum í síðrómantískri og
nýklassískri myndlist 19. aldar-
innar.
í mynd Bakkusar
Það er í þessu andrúmslofti
sem Caravaggio kemur fram sem
byltingarkenndur málari í Róm í
lok 16. aldar. Fyrstu árin er hann
í þjónustu ýmissa listmálara, en á
oftast stutta dvöl á sama stað og
átti oft í útistöðum við yfirboðara
sína. Á þessum tíma málar hann
nær eingöngu veraldleg viðfangs-
efni og þá fyrst og fremst unga og
fríða sveina, ekki síst í gervi
Bakkusar eða Díonísíusar, þar
sem strax kemur fram ströng
raunsæisleg túlkun á viðfangsefni
sem hefur jafnframt huglæga og
táknræna merkingu: dýrkun Dí-
onísíusar fól í sér viðleitni dýrk-
andans til þess að losna úr eigin
persónugervi í gegnum algleymi
eða leiðslu sem veitti um leið
hlutdeild í hinni guðdómlegu til-
veru.
Þegar Caravaggio málaði
Bakkusarmyndina, sem hér er
birt og er frægust mynda hans frá
þessu tímabili, var hann þegar
orðinn þekktur fyrir hæfileika
sína sem málari, og hafði hann þá
komist undir verndarvæng Dei
Monte kardinála. Til eru þeir
sem halda því fram að Bakkusar-
myndin sé ímynd Krists, sem
bjóði fram hlutdeild í eilífri sælu
með víni sínu og ávöxtum líkt og
heilagt sakramenti: að mynd
þessi eigi að undirstrika hliðstæð-
una á milli Díonísíusar og hins
smurða Krists.
„Ég sef en hjarta
mitt vakir“
Del Monte kardináli var meðal
framsæknustu menntamanna
innan klerkaaðalsins í Róm á
þessum tíma, og gerðist meðal
annars talsmaður Galileo Galilei
í deilum hans við kirkjuna. Kar-
dinálinn bjó í Palazzo Madama,
höllinni sem nú hýsir öldunga-
deild ítalska þingsins og stendur
við Piazza Navona. Þar hafði
hinn uppreisnargjarni og skap-
stirði Caravaggio samastað um
hríð. Kynni hans af kardinálan-
um urðu trúlega til þess að mikil
breyting varð á myndum hans um
þetta leyti, þegar hann fer að fást
við trúarleg verkefni, og er
myndin Flóttinn til Egyptalands,
sem hér er birt, ein fyrsta mynd
hans þeirrar gerðar.
Við sjáum hina heilögu fjöl-
skyldu hvílast á flótta sínum,
María virðist sofa með Jesúbarn-
ið í kjöltu sér en engill leikur á
fiðlu eftir nótum sem heilagur
Jósef heldur uppi. Samkvæmt ný-
legri athugun hefur komið í ljós
að nóturnar eru úr modettu eftir
flæmska tónskáldið Noel
Bauldewijn, sem samin er til
dýrðar heilagri Maríu með texta
úr Ljóðaljóðunum, (7,6):
„Hversu fögur ertu og hversu
yndisleg ertu, ástin mín í yndis-
nautnunum!...“ Brúðguminn og
brúðurin í Ljóðaljóðunum voru
talin vera María og Jesú og svefn
hennar er það algleymi ástarinn-
ar sem lýst er oftar en einu sinni í
kvæðabálkinum: „Ég sef en
hjarta mitt vakir; / heyr unnusti
minn drepur á dyr!“ (5,2). Öll ber
myndin einkenni allegóríu undir
áhrifum þeirrar listar sem Cara-
vaggio hafði kynnst á námsárum
sínum í Lombardíu, þar sem
náttúrunni eru gerð ríkari skil en
seinna átti eftir að verða í mynd-
um hans.
Guðspjallamaður
með grómugar tœr
Fyrsta opinbera verkefnið sem
Caravaggio var falið, var gerð
þriggja mynda í Contarelli-
kapelluna í kirkju San Luigi dei
Francesi, en kirkja þessi er á bak
við Palazzo Madama. Þar sýndi
hann köllun heilags Mattheusar,
Mattheus að skrifa guðspjall sitt
með aðstoð engils og Píslarvætti
Mattheusar, þar sem hann er tek-
inn af lífi af Hirtacusi konungi
Eþýópíu. Þetta verkefni markaði
jafnframt upphaf þeirra deilna,
sem síðan áttu eftir að spinnast
um trúarleg málverk Caravaggi-
os: Mynd hans af Mattheusi við
skriftirnar sýndi gamlan og lúinn
mann sem sat með krosslagða,
bera og skítuga fætur og skrifaði
með erfiðismunum á meðan eng-
illinn stýrði hendi hans. Guð-
spjallamaðurinn var þarna gerð-
ur að alþýðumanni úr því um-
hverfi sem Caravaggio þekkti
best, dýrlingurinn var dreginn
niður á jörðina og settur í það
fátæka hlutskipti sem guðspjalla-
mennirnir bjuggu við í raun á
tíma frumkristni. Myndin vakti
hneykslan kirkjuyfirvalda og
henni var hafnað, en framsýnir
menn innan kirkjunnar keyptu
hana og Caravaggio málaði aðra í
hefðbundnari stíl, þótt hún bæri
líka sterk persónueinkenni hans.
Athyglisvert er líka í myndinni af
píslarvætti Mattheusar að Cara-
vaggio málar þar í bakgrunni
andlit sjálfs sín í gervi konungsins
grimmlynda, sem horfir á leigu-
morðingja sinn bregða sverðinu
að liggjandi fórnarlambi sínu, og
það er undarlegt sambland af
hryllingi og ótta í svipnum.
Myndir þessar eru enn í kirkju
heilags Lúðvíks nálægt Panthe-
onhofinu í Róm.
Ásjóna dauðans
Hryllingurinn og dauðaangist-
in áttu síðan eftir að ganga í gegn-
um mörg verka Caravaggios, eins
og sést til dæmis í Medúsuhöfð-
inu fræga, sem Caravaggio gerði
að beiðni Del Monte kardínála,
en myndin var gjöf hans til
Medici-höfðingjanna í Flórens.
Við sjáum afhoggið höfuð Me-
dúsu umvafið snákum, blóðið
spýtist úr strúpanum og skelfing-
in æpir á móti okkur úr þrútnum
augum og opnum munni.
Það var Perseus sem hjó höf-
uðið af Medúsu að beiðni visku-
gyðjunnar Minervu eftir að á
hana hafði verið lagt að missa
hárið og verða vaxin eitursnákum
úr hársverðinum í staðinn. Þessi
grimmilegu örlög hlaut hún fyrir
að hafa misboðið viskugyðjunni
með siðlausu ástabralli sínu. Me-
dúsuhöfuðið var skelfingartákn
meðal Grikkja til forna og var
gjarnan sett á skildi til þess að
lama mótherjann af ótta, eins og
hér er gert. Hið byltingarkennda
við mynd Caravaggios er hins
vegar miskunnarlaust raunsæi
myndarinnar sem greinilega er
byggt á voveiflegum kynnum
hans af dauðanum, og kannski á
þeirri hugsun að dauðinn einn sé
hinn sanni veruleiki, sem vert sé
að horfast í augu við.
Bannfœrðar Maríu-
myndir
En myndir Caravaggios héldu
áfram að valda uppnámi. Þannig
olli mynd hans af andláti Maríu
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5